Текст книги "Син биир күүтэр эбиппин…"

Куоттарбыттар

Дьиэ таһа хабыс-хараҥа. Салгын бүтүннүү сып-сыыгынас ыыс-будулҕан туман. Тыа, толоон олорчу тоҥ хаарынан саба көмүллэн сыталлар.

Балаҕан иһэ, холлоҕосторо күлүгүрэн, муннуктара харааран, суол аана чэҥирэн, түүл-бит курдук буолан, ыараан, ынчыктыы сытарга дылы. Кини ынчыктыыра, өрө уһуутуура үөлэс устун иһиирэн тахсан, тыал буолан улуйар курдук.

Оһох уота, утуйан эрэрдии, хараҕын быһа симмэхтии-симмэхтии, имик-самык умайар. Өтөр буола-буола күлүм гынан сырдаан ылар, оччоҕо, көрбөт буолбут киһи ытаан хараҕыттан уу-хаар баспытын курдук, муус түннүк оҥоҥноон ааһар.

Сыбах оһоххо саннын өйөөн, ырбаахыта суох, атах сыгынньах, торбос ыстааннаах оҕо тымтыгы туппутунан утуктуу олорор. Сэрбэйбит баттаҕын уот мөлтөх соҕустук сырдатар, төбөтүн күлүгэ биир эркиҥҥэ түһэн харааран турар.

Модьоҕо иннигэр ийэтэ эмээхсин кини этэрбэһин тигэн кыҥастаһар. Ийэ сотору-сотору туой үөһэ тыынар уонна уолун сүрдээх уйан баҕайытык көрөн кээһэр. Көхсүн иһигэр санаата баппат, туой куһаҕан санаалар, хараҥа былыт курдук, сабардаан кэлэ тураллар.

Түөрт нэдиэлэ буолла куоракка үөрэнэ сылдьар бастыҥ оҕото Ороһустубаҕа хайаан да тахсыам диэн сурук ыыппыта. Онтон бэттэх туох да сураҕы, арай куоракка дьаҥ баар диэнтэн атыны, истэ илик.

Тоҕо эрэ түүн аанньа утуйбат, куһаҕаннык түһүүр, сүрэҕэ мөхсөр буолла.

«Оҕом сыыһа, күннээтэр күнүм, ыйдаатар ыйым, чыычааҕым, сүрэҕим хайдах буоллаҕай? Огдоомо хаалтым уонча сыл буолла, ол тухары түүннэри-күннэри, сайыннары-кыһыннары кэтэһэрим-манаһарым кини этэ. Ол көмүһүм, кэлиэх буолан баран, тоҕо бу кэлбэтэ… Төһө да сордоннорбун, эрэйдэннэрбин, кинибин санаатахпына, бөҕөхсүйэрим, сүрэҕим-быарым үөрэрэ, ытыы олорон уоскуйарым: кини сынньатыа, сынньаныам диирим… Бу оҕом киһи буолара ыраах. Эрэйдээҕим сыыһа туой эмиэ убайын кэтэһэр ээ».

– Тоойуом, тугу утуктаан муҥнана олороҕун? Утуйуоххун.

– Ийээ, убайбын кэтэһэбин, хартыыналаах кумааҕы, кэмпиэт аҕалыах буолта.

Ийэтэ эрэйдээх хараҕын уута тигэ олорор этэрбэһигэр «топ» гына таммалыыр…

– Ийээ, тоҕо ытыыгын? Оччоҕо мин эмиэ ытыам… – уонна кууһа түһэн, уол оргууй ийэтин уоран көхсүттэн сыллыыр.

Ийэтэ хараҕын сотто-сотто:

– Чыычааҕым, чэ мин ытыам суоҕа, баран утуй. Убайыҥ сотору кэлиэ, аргыс табыллыбатаҕа буолуо, кэһиитин хартыына, нуучча аһа аҕалыа, чэ баран утуй.

Оҕо эрэйдээх дойур-дайыр тирии таҥаһыгар сууланан утуйан буккуруур.

Түүн уһуна сүрдээх, кэтэстэр бараммат. Уот өссө имик-самык буолан иһэр. Эмээхсин, өтөр-өтөр үөһэ тыына-тыына, биир кэм тигэр. Арай үөлэһин тыаһа, кини санаатыгар, оҕотун үөрэ кэлэн ытаан-соҥоон эрэрин курдук улуйар. Онтон, куһаҕан санаатын аралдьытаары, сайыҥҥы сылаас күнү санаатарбын диэн, хараҕын быһа симэн, сирэйин саба туттан уотун иннигэр бүк түһэн олорор. Ол олордоҕуна эмискэ арай ааны киһи тоҥсуйан тобугуратар. Эмээхсин соҕотохто санаата ыраастыйа, хараҕа сырдыы, сүрэҕэ тиҥ-тиҥ тэбиэлии түһэр. «Оҕом сыыһа дьэ кэллэ!» – диэбитинэн, ааны аһа охсон биэрэр.

Уол: «Убайым!» – дии түһэр, ойон турар.

Аан тыаһа кыыкыр гына түһэр, туман, сырсан эрэр курдук, өрүкүс гынар. Дарайбыт сарыннаах, үллүбүт саҕынньахтаах эр киһи даадайан киирэн кэлэр. Этэрбэһин тыаһа кыычыр-кыычыр гынар, бэргэһэтин, үтүлүгүн кырыатын тэбиир уонна: «Тоҕо тымныытай, тыалай, доҕор!» – диэн чып-чыха атын киһи саҥата, уһаат иһигэр саҥарар курдук, лиҥкиниир.

Уол ийэтиниин тугу саҥарыахтарын булбакка, соһуйбут курдук, тураллар уонна туой аан диэки көрбөхтүүллэр, тыас иһиллииллэр. Суох, туох да тыаһаабат, ким да киирбэт, арай туртаччы кырыарбыт аан дьыл оҕуһунуу аҕылаан эппэйэр.

– Дьэ, эмээхсиэн, үчүгэйинэн кэлбэтим, куһаҕан сураҕы аҕаллым…

– Хайа оҕом?.. – диэн баран, эмээхсин хараҕын уута субурус гына түһэр.

– Оҕоҥ… дьаҥҥа… барбыт үһү, – диэн киириэхсит, иин иһиттэн саҥарбыт курдук, лиҥкиниир.

Эмээхсин, сүрэҕэ быһаҕынан аспыт курдук мөҕүл гынан баран, хаһыытыы түстэ. Уол кууһан туран, күһүҥҥү сэбирдэх курдук ибигирии-ибигирии, кытта ытаата.

Ийэлээх оҕоҕо бу түөрт тыл туохтан да күүстээх буолла: аан дойду бүтүннүү өлбөөдүс гынарга дылы гынна, этиҥ охсубутун курдук туймаарта, дөйүттэ, салҕалас, байааттаҥнас оҥордо…

– Оо дьэ, бостуой даҕаны тылбын кыаммакка эмискэ эттим ээ, – диэн Ыкынаачай кэмсиннэ уонна төбөтүн имэриннэ, кини даҕаны уйадыйда.

– Чэ хайдах гыныаххыный, оҥорууҥ оннук буоллаҕа дии, муҥнаах эмээхсиэн, кытаат, тулуй! Мин быстыан эрэ иннинэ көрсүбүтүм. Миигин көрөн баран, сүрдээхтик үөрбүтэ уонна нэһиилэ: «Бырааппын үөрэттэрдэр, – диэхтээбитэ, онтон: Ийэм эрэйдээх», – диэн баран, ытаан баарта, кыайан саҥарбатаҕа. Кумааҕытын сыыһа бу баар, – остуолга аҕыйах аҕай кэлгиллибит тоҥ кумааҕыны уурда. – Чэ кытаат, тулуй! – аан тыаһа кыыкыр гына түстэ, Ыкынаачай таҕыста.

Эмээхсин эрэйдээх оҕотун тоҥ кумааҕытын үрдүгэр саба түһэн сүрэҕэр сыһыары тутта уонна, хараҕын уута субуруйа-субуруйа, сымыһаҕын быһа ытыран, саҥата суох бөтө олордо.

Балаҕан букатын хараҥарда, уот өстө. Арай үөлэскэ тыал эрэ улуйда. Дьиэҕэ эмээхсин энэлийдэ уонна уол модьоҕотун иннигэр, тугу эрэ кытаанаҕы толкуйдуурдуу, кимтэн эрэ тугу эрэ иэстэһиэн баҕарардыы, оһоҕун симик уотун тобулу одуулуу олордо…

Хабырыыс

Куйаас баҕайы күн этэ. Халлаан биир кэм сууйбут курдук ып-ыраас, биир да былыта суох. Күн уотуттан кэхтэ баран эрэр, хаһан эрэ сирэм күөх чыычаах уйата от кууран-хатан, аны кэлэн көҕөрүөм дуо диэбиттии, санаарҕаабыт, дьүдьэйбит курдук, күкээрэн сытар. Тыа, тугу эрэ иһиллээбиттии дуу, одуулаабыттыы дуу, хам-бааччы турар.

Ханнык эрэ кубарыйбыт эргэ хортуустаах, саҥа сиидэс ырбаахылаах, алтан бирээскэлээх саары этэрбэһи салаҥ соҕустук кэппит, уҥуоҕунан үрдүк саас ортолоох киһи былыргыта ааттаах, аны түөһэйэ быһыытыйбыт, сиппиллибит улаан аты миинэн хаамтаран кирдиэхтэтэн истэ. Кини тириппит-хоруппут, дэйбииринэн өр буола-буола сапсынан ылар уонна, өссө утуктаан тоҥхох гынан ыла-ыла, уутун үргүтээри гыммыттыы, ол-бу диэки көрөн ылаарыҥныыр. Ата аат эрэ харата хааман, төбөтүн таҥнары туттан сиҥнэрдэтэлээн иһэр. Кинилэр уҥа өттүлэригэр, суолтан чугас, үс мас күрүө саҕа үрдүк ньэчимиэн бурдук үүнэн араҕастыйан турар. Бу бурдук, үөһэттэн көрдөххө, биир кэм алтантан куппут курдук, мөлбөйөр.

Барыта төгүрүччү им-ньим, барбах ат эрэ туйаҕа хаппыт суолга бытаан соҕустук лабыргыыр уонна туох барыта куйаастан буһан саспыкка дылы…

Эмискэ арай дьахтар саҥата: «Хабырыыс!» – диэн аргыый киһини ыҥырда.

Киһи «дьик» гына түстэ уонна «ээ, төрүт утуктуу иликпин» диэх курдук, муҥунан көрөн, эргиллэ хайыспыта – ойоҕоһугар, бурдук быыһыгар, кубаҕай сирэйдээх, ырбаахытын былаатынан бөрдөнө курдаммыт дьахтар, буруйдаах киһилии төбөтүн төҥкөччү туттан баран, сиэрпэтин биитин көрбөхтүү турар эбит.

– Ээ, Өкүлүүн эбиккин дуу? Бу манна тоҕо кэлэн тураҕын? – диэн били аттаах киһи ыйытта.

– Бу манна, Ньукунуордаахха, бурдук быстара ыыппыттара.

– Ээх дээ, – Хабырыыс атын хаамтара турда.

Өкүлүүн, бурдук күрүөтүн тахсан, били киһини атын ойоҕолуу, аргыый батыһа хаамта.

– Хабырыыс, мин эйигин көрбөтөҕүм өр даҕаны буолла… Былырыын арай түүн итирэн киирэн дэлби сынньан-мөҥөн баартыҥ. Онтон бэттэх букатын сылдьа иликкин. Кэлиэ дии санаан кэтэһэбин, күүтэбин да, кэлбэккин… Оннооҕор бу күһүн, дьиэм таһынан ааһан баран, киирэн тахсыбатаҕыҥ… Оо, Хабырыыс, сатаатар биирдэ сырыттаҕыҥ дуу! – диэтэ Өкүлүүн, сылгыһыт ыҥыырын төргүүтүттэн тутуһан иһэн.

– Ол мин эйиэхэ тоҕо сылдьыамый?

– Оттон биир кэскиллээх, ойохтуу-эрдии ааттаахпыт буолбат дуо?.. Сатаатар биирдэ киирэн тахсыбат буолаҥҥын… Хабырыыс, тохтоон бу күлүккэ сынньана, кэпсэтэ түспэппит ээ…

Итини этэ-этэ, Өкүлүүн, ааттаабыт курдук, киһини тобулу көрө-көрө, аны ат көнтөһүттэн тутан, сэргэ хааман истэ.

– Чэ бэйи, тохтуу да түһүөххэ син, – диэн Хабырыыс холку соҕустук атыттан түстэ. Кинилэр титирик күлүгэр олордулар.

Өкүлүүн сүрдээхтик үөрдэ, үөрүүтүттэн бэйэтэ кыбыстыбыт курдук, сир диэки көрөн баран мичиҥнии олордо.

Ол курдук саҥата суох олорбохтоотулар.

Онтон Өкүлүүн: «Хабырыыс, сатаатар биирдэ эмэ таарыйбат буолаҥҥын. Миигин ахтара буолуо диэн сүрэҕиҥ таайбат бэйэккэтэ дуу?» – диэтэ.

Хабырыыс хортууһун устан күөх дулҕа төбөтүгэр уурда уонна, сүүһүн көлөһүнүн сотто-сотто, эттэ:

– Ол тоҕо таарыйыамый? Туох да наадам суох. Ол бииргэ олоруохпут этэ диэхтиигин да, эн хараҥа муннуккар олорон миэхэ туох туһата кэлиэй. Туох эмэ үчүгэй астаах, хойуу чэйдээх буолан, киһини астыннарыаҥ дуу! Бэйэҥ билэҕин, мин син мааны буолбут киһибин, миэхэ үчүгэй ас, түс-бас кэпсээн-ипсээн, ыраас таҥас-сап наада. Мин оннуга суох биир да хонугу сатаан тэһийэн хонорум биллибэт…

– Билигин Кириһээн оҕонньорго бааргын дуу? Онно тугу гынаҕын?

– Онно баарбын. Сылгыһыт уол буолан, үрүҥ-хара түүлээҕин мин бөрүөрэбин, – диэн баран, Хабырыыс, сэргэх киһи быһыытынан, титирик мутукчатын тоһутан ылан көрө олордо.

– Бөрүөрэбин буолан, эн ат үрдүгэр олоро сылдьан талбыккынан көрүлүүгүн, сорох ыал сааҕын күрдьэн муҥнанар, сааһын тухары хотонтон тахсыбат…

– Ээ, эн, акаары, тугу өйдөөтөҥүй. Мин туох киһибин сааһыҥ да тухары өйдүөҥ суоҕа. Эн миигин дьаарбайар эрэ курдук саныырыҥ буолуо да, оннук буолбатах. Хор, мин бүтүн улууска биллэр сылгыһыт буолабын, ол чааһыгар ким даҕаны миигин кытта кыайан тэҥнэспэт. Ити бүгүн утуктуу-айанныы испиппин көрүмэ, мантыкаҥ, кыыла турдаҕына, хата атын оҕо буолуоҕа: туох гынаары Кириһээн баай сылгыһыта буолбут үһүбүн? Хор, үөһэттэн оҥоһуулаах, анатыылаах кэриэтэ киһибин. Сааһым тухары сэнэхтик сылдьыбытым. Сылгыһыт буолуом иннинэ сааһыт этим… Ол эн олоҕуҥ диэн эмиэ олох буолуо дуо? Хор, ону өйдөөхтөөбөккүн, – сөпкө да эттим диэбиттии, өссө толкуйдуур курдук, халлааны өрө мыҥаан көрө олордо.

– Өйдүүбүн ээ, Хабырыыс…

– Ытаары гынныҥ буолбат дуо уонна өйдүүбүн диигин…

– Суох, мин ытаабаппын… – диэхтээтэ, өссө ордук төҥкөйө-төҥкөйө, Өкүлүүн. – Оо, Хабырыыс, аньыытын ньии, мин сордооҕу сатаатар эн аһымматыҥ… Хайа дьоллоохтор бииргэ олороннор, ыал буолаллар… Бу эйиэхэ эргэ тахсыбытым уонча сыл буолла, ол тухары биирдэ эмэтэ ойох-эр курдук кэпсэттэхпит, доҕордостохпут, бэйэ-бэйэбитин аһыныстахпыт, таптастахпыт дуу… Сатаатар биирдэ киирэн хоммоккун…

– Ээ, таптаһыы диэн… туох таптаһыыта баар буолуон сөбүй? Биһиги ааппыт эрэ эрдии-ойохтуу… Мин эйиэхэ букатын туора киһибин: мин буоллаҕына бастыҥ сылгыһыппын, маанытык үөскээбит киһибин, эн буоллаххына хотон киһитэҕин, ол кэлэн хайдах сатанан, ханнык эмэ паараҕа дылы, – дии-дии, сылгыһыт ытыһын имэриннэ.

– Оттон… син бэргэһэлэммиппит буолбат дуо?

– «Бэргэһэ» буолаахтаан. Ол Өндүрүүс оҕонньор мээлэ холбооттоон кэбиспитэ диэн…

Им-ньим, саҥата суох ах баран олордулар.

Нөҥүө тыа быыһынан сылгылар сырсан ааһаллар, ону Хабырыыс сүтэриэр диэри көрөн олорон баран: «Хамнаһыҥ төһөнүй?» – диэн ыйытта.

– Төгүрүк сылга үс солкуобай, – диэтэ аат эрэ харата Өкүлүүн. Эмиэ балай эрэ саҥата суох олорбохтоотулар. Өкүлүүн улам-улам санаата түһэн барда, кистээн ытыы-ытыы, сиэрпэтин уһугунан сири хаһа-хаһа, ыйытта:

– Хотунун кытта үчүгэйдии буолбут дииллэр ээ дьон. Ол кырдьык дуо?.. Тоҕо саҥарбаккын? Ол аата кырдьык буоллаҕа дии.

– Чэ, баҕар, кырдьык да буоллун. Оҥорууҥ оннук эбит… Бэйэҥ хотонуҥ иһигэр, сааххын күрдьэ-күрдьэ, ытыы сылдьаахтаа. Миигин букатын санаама даҕаны. Бэйи, аны манна олорон хаалаары гынным, – диэн баран, Хабырыыс атын холунун чиҥэттэ.

Өкүлүүн эмиэ турда.

– Оттон миэхэ хаһан эмэ таарыйыаҥ суоҕа дуо?

– Наадам суох, сылдьыам суоҕа… Чэ быраһаай!.. – атын чэпчэки баҕайытык мииннэ уонна, чыпчырыйа түһэн баран, дэйбииринэн даллах гынна. Ат мииммитигэр бастаан ынчыктаата, онтон тыбыыран баран, аргыый айаннаан либийэн барда…

Өкүлүүн хам-бааччы туран киһи хайдах миинэрин, барарын, илиитэ-атаҕа хамсыырын барытын, улам сүрэҕэ ньүөлүйэн бара-бара, көрөн турда. Кини саһархай хараҕа ала-бааччы кутурҕан туманынан туолла… Хабырыыс биирдэ эрэ эргиллэн көрдө уонна суол устун тиһигин быспакка айанната турда.

Өкүлүүн дөксө ордук кубарыйда уонна, толоон ортотугар турар эргэ өтөх баҕанатын курдук, соҕотоҕун туран хаалла. Кини Хабырыыһы хас илиитэ хамсыырын, атын кутуруга сиппирдиирин букатын ыраатыар диэри хараҕын араарбакка одуулуу турда.

Онтон сылгыһыт, сиидэс ырбаахыта мас быыһынан элэҥнээмэхтээн баран, тыа иһигэр киирэн, көстүбэт буолан хаалла.

– Барда, – диэтэ Өкүлүүн, хараҕын уута иэдэһин устун мөлбөрүс гынна уонна, аны сатаатар биирдэ көрөн хаалаары, бүтэй үрдүгэр ытынна…

Ороһустуба киэһэ
(Былыргы олохтон этюд)

Түҥ түүн илин эҥээртэн, хотой кыыл курдук, сабырыйа, күөтүү көтөн кэллэ. Үөһээ өндөл халлаан мөһүүрэлии тохтор мөлүйүөн сулус ойуулаах күөх кууппал бэргэһэтин тимир кытаҕы саба уурбут курдук кэтэн, Уот Уйбаан оҕонньор ыал буолбут алааһын, Күҥкүрү, кыаҕар ылан, көй-хара күүлэтигэр хаайан, түүппэҕинэн бүрүйэн турар этэ.

Ырыых-ыраах илин диэки икки көстөөх Кириэс Тумул диэн сир таҥаратын дьиэтин ийэ куолакалын тыаһа ньирилээн иһиллэрэ. Ону истэ-истэ, алаас ыала, илин диэки хайыһан туран, кириэстэнэн сапсыналлара.

Бу аата көҕөрө күлүмнүүр чүмэчи сулус харахтаах Ороһустуба түүн Саха сиригэр тэнийэн кэлбитэ.

Алаас хоту өттүгэр, куобах суорҕанынан үллүммүккэ дылы, борокуот курдук ньолбоҕор, хаптаҕай балаҕантан икки сиртэн түүтэх-түүтэх саҕа кыым кыынньа, кытыаста оргуйар.

Ол эрээри биирдэрэ бэрт мөлтөх, кыыма хайдах эрэ соҥуйбут курдук көтөн тахса-тахса, тулаайах оҕо кэриэтэ муккуктук, тэттик-муттук дьиримнээн баран хараҥаҕа өһөн, умуллан хаалар. Оттон биирдэрэ тоҕо эрэ күүстээх, омуннаах: халлааны бүтүннүү китиэркэттэрбин диэххэ айылаах, күүгүнүү-күүгүнүү өрө оргуйар. Бу уот туһунан чыпчылыйбакка, бэйи, ол туох быгаары гынна диэн муҥунан көрбүт курдук, түөрт муус түннүк дьэҥкэрэн көстөр. Оттон биирдэригэр соҕотох түннүк, утуктаабыт киһи оргууй хараҕын сабан баран эмиэ көрөн кэлэрин кэриэтэ сүтэн хаала-хаала, кылаҥнаан, көстөн кэлэр.

Саалалаах, чуулааннаах үрүҥ дьиэҕэ ханаҕар диэн бэйэлээх, кытара буспут былтаҕар иэдэстээх хотун дьахтар оһох чанчыгар курупчаакы бурдугунан алаадьылаан бачыгырата олордо. Саалаҕа нэс соҕус сирэйдээх-харахтаах, хара бытыктаах, кыра үөрэхтээх тойон киһи, Уот Уйбаан уола Мөлөкүүрэп, мөгүрүллүбүт хаһатын имэринэн кээһэ сытта. Кини аттыгар бүрүөлээх остуолга үрүмэччи бэйэлээх Настя диэн үөрэнэр кыыстара альбом кинигэтин ойуулуу олордо. Суол аанын диэки 12-лээх кэриҥэ Уйбаанчык диэн уоллара биир килээр-малаар көрбүт Макаар диэн кэргэн киһилиин атыыр оҕус баһын сүлэн биликтии олордулар. Уонна хаҥас диэки биир дыгдалыйбыт, дьэлтэлдьийбит сирэйдээх-харахтаах эдэр кэргэн дьахтар сэлиэһинэй бурдугунан тиэстэ охсон либиргэтэ турда.

Дьиэ иһэ тип-тигинэс, тап-таҕынас, сып-сырдык.

Кирпииччэ оһох күндүл чаҕаан көмүс өргөн кытыастар уота кураанах маһы өрө лаҥкынатан, киэҥ дьиэҕэ китиэккээбит-киһиргээбит курдук таһыгырыы-таһыгырыы, тычыргыы-чачыргыы, илэ-бааччы күлэ-сала күлүбүрүү турар. Дьиэ иһэ, холлоҕостуун умайыахха айылаах, алтанныы кыыһа-хамсыы тыынна. Ол аайы эмис киһи тиритэн, ньалҕарыйан баран, өттүк баттанан ымаҥныы турарын курдук, моччоруспут муус түннүктэр күлэн дьэлтэрэҥнэһэллэр.

Оттон биир уоппут эҥээрэ атын буолла.

Бии сааһын тухары күлэр-алларастыыр, өргөннөнөн күлүбүрүүр бэйэтэ хараҕа өспүт, омуна умуллан, ытаан-соҥоон эрэр курдук үдүк-бадык, имик-самык.

Бастаан көрдөххө, көннөрү санаарҕаабыт, туох эрэ ыарахан аһыыга ылларбыт курдук ылы-чып, борук-сорук…

Оттон өр буоллахха, барыта тымныйан, тыйыһыран, ынчыктыахха дылы буолан барар. Киһи куйахата дырдыргыыр, иэнэ кэдэҥниир – туох эрэ харбыах курдук сарбаҥныырга дылы буолар, баттыах курдук үллэҥнииргэ дылы гынар уонна ханнык эрэ иин дьыбарын тымныытынан аҥылыйар. Муннуктара, ынчыктыы-ынчыктыы, бүтэй хааһах курдук үллэҥниир. Сыбах оһоҕун кэннин хараҥата субу таҥнары харбыахха айылаах барыҥныыр, сарбаҥныыр, холлоҕосторо, баҕаналара күлгэри уорҕатын курдук килбэлдьийэр. Бии көстөр соҕотох муус түннүгэ, куттаммыт курдук, оҥой-саҥай көрөн, хараҕыттан уу-хаар баһан, ытыы турарга дылы…

Маннык дойдуга киһи ама баар буолуо дуо? Баар буоллахтарына, өлөн да бүттүлэр ини…

һук! Ол эрээри, бэйи, дьэ уота арыый хамсаата: мас сыыһа эбии быраҕылынна. Ноо! Торбостор соһуйбут харахтарын уоттара көҕөрөн көһүннүлэр… Үгүстэрин! Уон ордуга биир торбос – сүүрбэ ордуга икки харах! Бии сарбаҥныыр оһох кэннинээҕи хараҥа, бии үллэҥниир муннуктааҕы хара арыый кирийэргэ дылы гыннылар.

Өйдөөн көрдөххө, бу аан дойду киэргэлэ, ньургун чэчирэ – икки атахтаах, иннинэн сирэйдээх бу хотон балаҕаҥҥа, иин иһигэр син биир эмиэ баар эбит. Оо! Кимнээхтэр, хайдах эрэ дьон, хайа эрэ муҥнаахтар буоллугут?

Тугуй, доҕоор?! Чөчүөккэлэрэ диэн буоллаҕа дуу?.. Аҥаар хараҕа суох, эрбэһин курдук сэрбэйбит баттахтаах, мас эмэгэт курдук уҥуох сирэйдээх, дьүһүнэ-бодото эмиэ дьахтардыы, эмиэ эр киһиэхэ дылы, онон-манан ыт тырыта тыыппытыныы тырыпыай-ирипиэй даба ырбаахылаах, тоҕуттан бараммыт торбос сутуруолаах атах сыгынньах киһи, Ороһустуба кэлбитин чахчы биллим, төрүөхпүн төрөөбүт киһибин диэххэ айылаах, оһох чанчыгар туох эрэ иччи курдук буолан баран хайдыбыт хамыйаҕынан эргэ күөс түгэҕэр куруппанан хааһылаан, үөрэ-көтө, туора-маары салаан, аһаан ньаҕарайдана олорор эбит. Бии кини мас бырахпыт. Дөксө арыый сырдаабытын кэннэ көрдөххө, хаҥас диэки орон көһүннэ. Ол ороҥҥо туох эрэ үллэҥнээтэ. Ханнык эрэ убаһа суорҕан элээмэтин саптыбыт биир оҕонньор сытар эбит. Дириҥ соҕустук ынчыктаан баран аргыый:

– Дьаакыап, бааргын дуо? – диэн ыйытта сытыахсыт.

– Баарбын, – диэтэ, хааһытын тобоҕун торбос муостатын баһыгар, долборук муннугар (кистэлэҥ умуһахтаах эбит) илдьэн уура-уура уонна хатырыгынан саба тардан кэбистэ.

Бу икки ардыгар оҕонньорбут түҥ-таҥ буолан барда.

– Күн төһө буолла? – диэн ыйытан саайда.

– Күн буолбатах, түүн ээ, – диэтэ Дьаакып. Ону биирдэрэ «түөртүүр ынах» диэн иһиттэ.

Бу түөһэйбит оҕонньор кимий диэтэххэ, кырдьык даҕаны күнүн саҕана оччотооҕу үйэҕэ киһи аатыран сылдьыбыт ааттаах Уот Уйбаан бэйэтэ этэ. Дьиҥ төрдө-ууһа быстар дьадаҥы, уус дьон этилэр. Хас да сыл устатыгар Лаамыга, тайҕаҕа сылдьыбыта. Онтон «көнөн» кэлэн, иккис ойоҕун киһиттэн арааран ылбыта. Бэрт сытыы өйдөөх, ыпсарыылаах, уоттаах тыллаах киһи этэ. Аҕа бэлэмигэр хаалбыт, ынах кэннин кэтиири эрэ билэр дьонтон атын киһи этэ. Сут дьылга уу таһаарар массыына оҥорторон, онон ходуһатын угуттаабыта. Быа миэлиҥсэтэ оҥорон, улуус бурдугун кини тартарбыта. Эдэр эрдэҕинэ көнөтө-туруорута, хоодуота да сүрдээҕэ үһү. Кыраттан сылтаан Семенов диэн сэтээтэли сирэйгэ биэрэн баран, дьыалаҕа ылларбакка, куотан хаалбыта үһү. Сааһын тухары, туох да үөрэҕэ суох эрээри, албакаат эбит. Чугастааҕы баайдар, куттанан, аахсар киһилэрэ кини эбитэ үһү. Ыраахтааҕы үйэтин саҕана сокуоннайын туолбут киһи барыта өлбүгэ сүктүн диэн мөккүһэрэ үһү. Күнүн саҕана ойууну, таҥараны даҕаны итэҕэйбэт курдук буолара. Сыылынай судаарыскайдары кытта доҕордоһор, кэрэхсээн кэпсэтэр кини этэ. Олор кинини «Сиимэнэбис» диэн ааттыыллара үһү. Кырдьыгынан, бу хараҥаҕа баттаппыт тыа сиригэр ахсааннаах киһи этэ. Оттон билигин, түүн буолбутун билбэккэ, «күн төһө буолла?» диэн ыйытар буолан сыттаҕа, төрөппүт оҕолоро аттыларыгар көрбөт, дьиэлэригэр олорпот буоллахтара, хотоҥҥо Дьаакып сордоох көрүүтүгэр биэрэн олортохторо… Кыбысталлара, сааталлара бачча эбитэ дуу, абааһы көрөллөрө, кэччэйэллэрэ бачча эбитэ дуу, ону туох да билбэт…

Ону толкуйдаабакка эрэ оҕонньор диэки эргиллэн көрдөххө, бу сордоох оронуттан оргууй туран кэллэ. Ону Дьаакып баран сиэтэн аҕалан, бүтүннүү көстүбэт ынах сааҕа дүлүҥ олох маска, уот иннигэр, олорто уонна эттэ: «Оҕонньор, сарсын Ороһустуба эбээ, бу киэһэ алаадьыта, ону билэҕин дуо?»

– Ээ, суох, тукаам, билбэппин, – диэтэ оҕонньор уонна, буспут куолас курдук саһара маҥхайбыт төбөтүн түөһүгэр түһэрэн, тайаҕар өйөнөн, уотун туомугар иттэ олордо…

Дьаакып үрүҥ дьиэҕэ таҕыста.

Хотон дьиэ иһэ эмиэ сыыйа чуумпутуйда, боруорда. Арай, туох эрэ улахан ыарыыга баттаппыт курдук, тот сүөһүлэр ынчыктыыллара иһиллэр. Сонно көрдөххө даҕаны, имик-самык, туттахха даҕаны, тыбыс-тымныы, ибис-инчэҕэй, сып-сытыган буолан, хотон дьиэ таҥнары тайахтанан, күлүгүрэн турда. Ол ортотугар бии эдэр эрдэҕинэ дьон таҥара гынан үҥпүт, илин-кэлин сүүрбүт оҕонньордоро суос-соҕотоҕун, кэрэх төрдүгэһин курдук, хохоллон олороро.

– Туох айыым иннигэр бу курдук тутан эрэр буоллулар, ама да кырдьыбытым, түөһэйбитим иннигэр. Айыы тойон таҥара, баар буоллаххына, миигин, хаарыан бэйэлээх икки атахтаахтан туоратыллыбыты, соҕотоҕун хаалбыты, туохха да туһата суох буолбуту, эрэйбин сарбый, эппин-хааммын, айыылаах дууһабын илиигэр тут! Туох гынаары оҕоломмутум буолуой? Туох гынаары оҕо иннэ дии-дии муҥнаммытым буолуой? Оо, икки атахтаах, өйүҥ-санааҥ сүрүккэтиэн! Бу тухары бу дьоллоругар иирбит хара сордоро дуу! Аата аньыытын, саатын!.. Айыым-таҥарам, эрэйбин кылгат!.. – бу курдук диэн көрдөһөн, оҕонньор сүрдээх улахан суолталаах чиҥ бокулуону торбос муостатын үрдүгэр уурда уонна, ынчыктыы-ынчыктыы, оронун диэки сыылла…

Хотон аана кыыкыр гына түстэ. Оһох кэнниттэн саах күрдьээччи Дьаакып, кыпчырыйан тахсан, чанчыкка көрөн-истэн кылахачыта турда. Бии анараа дьиэҕэ үллэр, күлүгүрэр бэйэтэ бу килбиэннээх дьиэҕэ оҕо курдук сэрбэйэн, туох эрэ эргэ миинньиги туруору туппут курдук буолан кыччаан, симэлийэн хаалла. Үрүҥ дьиэ дьоно күлэ-сала, күлүмүрдүү олороллор эбит. Хайыы-үйэҕэ остуолларыгар аһыы олорбуттар.

– Дьаакыап, кэл, мэ – бу оҕонньор алаадьыта, бу бэйэҥ киэнэ, – диэн хотун икки сиринэн симилиэс абырахтаах, лааҕа бараммыт тимир тэриэлкэни уонна биир мас чохоону биэрдэ. Дьаакып кирик-харык туттан, тырыпыай ойон кэлэн, ылла.

– Бу оҕонньор киэнэ дуо?

– Туох акаарыный, доҕоор! Оттон мас чохооҕо оҕонньор киэнэ буолбат дуо? Таас тэриэлкэнэн далбардаттараары гынаҕын дуо? Эчи сууйуута да кыайтарбат, – диэтэ хотун.

– Хайа, даҕаар, аны хараҥаҕа тоҕо түһэн кэбиһээрэй, баран уотта тутан биэриҥ, – диэн тойон дьаһайда.

– Бэйи, мин киириим, – диэтэ бии альбом суруйар кыыспыт.

– Чэ, хорум эрэ, онно эмиэ тугу көрдөөн ол инчэҕэй хотоҥҥо киирээри гынныҥ? Ол үтүө эһэҥ сыыҥын-сыраанын тэпсээри дуо?

– Суох, мин эһэбэр киирбэппин ээ, Дьаакыпка уот эрэ тутан биэриэм этэ.

– Чэ сүгүн олор. Бар, нокоо, эн уотта тутан биэр.

Бии Уйбаанчык диэн көйгө уолбут, үөрбүт курдук, эттигиэт-эппэтигиэт диэххэ айылаах ойон туран тымтык умата охсон киирдилэр.

Төһө эмэ ыга баайыллыбыт ынахтар икки ардыларынан симсэн этэҥҥэ кэллилэр. Дьаакып ынах сааҕын балай эрэ бэллэйдээтэ да, кыһаммата, хата сылааһын таптыы истэ.

Оҕонньор хайыы-үйэҕэ утуйбут.

Дьаакып алаадьыларын киллэрэн былыргылыы ньахчаҕар, үс атахтаах дьоодьоҥнуу турар остуолга уурда уонна уотун оҥорон, хатырык эбии оттон баран алаадьытын ырытта. Оҕонньор киэнэ үс курупчаакылаах, ханнык эрэ арыылаах алаадьы буолла. Оттон киниэнэ түөрт курупчаакылаах буолла. Маны көрөн баран ымах гынарга дылы гынна, хараҕын туома кылахаччыйа түстэ. Кини оҕонньортон хайаан да ордорун сөбүлээччи, тэҥэ дуу, итэҕэһэ дуу буоллар, сарсыҥҥы күн сүөһүлэргэ бэрт дьаныардаах, үтүрүйүүлээх күн буолуо этэ.

– Эһээ, тур-тур, – диэтэ Уйбаанчык, оҕонньору тардыалыы-тардыалыы.

Оҕонньор уһугунна.

– Ким саҥараҕын? Оҕом Уйбаанчыккын дуо? Эйигиттэн атын ким миигин эһэм диэбит үһү, – оҕотун оройуттан аргыый сыллаан ылла. Уонна имэрийэ-имэрийэ: – Тоҕо киирдиҥ? – диэн ыйытта.

– Ээ, Дьаакыпка алаадьы киллэристим. Сарсын Ороһустуба үһү, инньэ гынан дьоммут алаадьы оҥорбуттара. Уонна, эһээ, мин эйиэхэ өлүүбүттэн бу икки алаадьыны киллэрдим уонна киэһэ дьонум утуйдахтарына алаадьыбын барытын киллэриэм, тииһэ суох киһи эн сиэҥ буоллаҕа дии, мин лэппиэскэ да сиэҕим, – диэтэ.

– Ээ, чыычаахпын даа! Миигин аһынар буруйдаах буолаҥҥын эн эмиэ көйгөлөнөн, сырдык үөрэхтэн матан, балбаах үлэһитэ буолан эрдэҕиҥ. Абатын даа, бу оҕом үөрэҕэ суох буолуох хара соро буоллаҕа! Аны кэлэн мин тугу гыныамый?.. Чэ, чыычааҕыам, алаадьыгын бэйэҥ сиэхтээ, мин өллөрбүн даҕаны өлүүм…

– Уйбаанчыак, чэ бар, таҕыс, дьонуҥ мөҕүөхтэрэ, – диэн Дьаакып дьаһайан киирэн барда, остуолун уот кытыытыгар тарта. Уокка турар хаарбах, тумсунан тэстэр чаанньыгын аҕалан, үүдэһиннээх буор чааскыга оҕонньорго чэй кутта уонна бэйэтигэр, түргэнник сойор, сөрүүн диэн, мас чохооҕо кутунна.

– Чэ, оҕонньоор, өндөй. Ороһустубабыт аһын аһыах.

Саҥата-иҥэтэ суох, хайдах эрэ түүл-бит курдук, илиилэрин иминэн аһаатылар. Арай Дьаакып эрэ айаҕын тыаһа чамыргыыра уонна торбостор кэбинэн кэрдиргэтэллэрэ иһиллэр.

Аһаан бүттүлэр.

Дьаакып кириэстэннэ, махтаммыт, сөп буолбут курдук тутунна. Барахсаным сыыһа, ийэтиттэн кини эмиэ ып-ыраас, көмүс чөмчүүк оҕо буолан түспүтүн, бу орто дойду ньургуна, киэргэлэ буолар аналлааҕын бэйэтэ да умнан, бу иин иһигэр тэпсиллибитин сирбэт курдук тутта-хапта олорбутун көрүөххэ, саныахха абатын!

Оттон оҕонньор санаата, кыһыыта атын этэ.

«Мин даҕаны киһи курдук сананарым, мин даҕаны ыал курдук буоларым, мин даҕаны аһы аһыырым, таҥаһы таҥнарым, миигин даҕаны дьон сэргэҕэлииллэрэ», – дии саныы-саныы, хараҕын аһан, төбөтүн хантаччы быраҕан, орто дойдуну очуос үрдүттэн бүтүннүүтүн анаардарбын диэх курдук чинэллэн сытта. Урукку эдэр саргылаах күннэрэ: оҕо эрдэҕинэ тоторугар, оонньууругар эрэ кыһанара, туран иһэн барыта үчүгэйгэ эрэ үлүһүйэрэ, дьолун, үрүҥ күнүн тэҥин, Ньургууну, аан бастаан көрсүбүтэ, сир солоон сирэйэ умайан боруонса курдук буолан баран, төҥүргэстэри көҥүтэ тыытан үлэлии турара, күүлэйгэ саха хотуурунан ааттаах охсооччулары дайбааһын биэрбэккэ ыган, иҥиирэ-ситиитэ өрө үҥкүүлүү иһэрэ, сут дьылга араас кыһалҕалаах дьон көрдөһөн-ааттаһан баран үөрбүт, махтаммыт, уоттаммыт сирэйдэрэ-харахтара барыта биир буолан, мунньуллан, чаҕылҕан дуу, ох дуу курдук сүрэҕин хайа көтөн ааста… Онтон ол кэрэ дьоллоох кэмэ, ыанньыйбыт былыттыы хараара көтөн кэлэн, торбос муостатыгар умса быраҕан, тоҕо ыстанан, харах уута буолан таммалыы, халыйа сүүрдэ.

Дьаакып остуолун харайан баран тойонун аахха, уҥа дьиэҕэ, тиэтэйэ-саарайа эмиэ эрбэнньиктэнэн таҕыста.

– Чайыҥ, таҥараҕа үҥэн баран утуйуоҕуҥ, – диэтэ Мөлөкүүрэп тойон. Оргууй туран таҥара чүмэчитин уматар аналлаах тымтыгын ылан биир кибиэттээх үс көмүс таҥара иннилэригэр чүмэчи уматта. Уонна лаадан ыһаарда. Уулаах көмүс таҥаралар чүмэчи уотугар китиэккээн, сарсыардааҥҥы уу долгунун курдук мичиҥнии оонньоотулар. Лаадан буруота былыт курдук өрө өрүкүйэн үөһэ дьулуста, туох эрэ үчүгэй, лабаххай сытынан дьиэ иһин толору ыһааран, киһи сүрэҕин минньиттэ.

Өлөксөөндөрө хотун солко былаатын баанна, таастаах хаарыс кэрсиэтин кэттэ, көмүс иилэҕэс быалаах сүрэҕин иилиннэ, кыһыл көмүс ытарҕатын, биһилэҕин кэттэ уонна күөх от ыксатыгар эрин кытта кэккэлэһэ турда. Мөлөкүүрэп тойон мэтээллээх сонун кэттэ, көмүс курун курданна уонна инники турда. Кыыс эмиэ үрүмэччи курдук киэргэнэн баран ийэтин аттыгар турда. Таҥара остуолун анныгар күөх от тэлгэммитэ сайыны, ходуһаны саната, оҕолору үҥкүрүйэ түһэргэ ыҥыра сытта… Дьэ бары кэккэлэһэ туран таҥараҕа үҥэн күөгэстилэр. Уйбаанчык, Макаар, Дьаакып, кэргэн дьахтар буоланнар бэрээдэгэ суох кэнники турдулар. Макаар илиитин үрэн баран, аны куоттарыам диэх курдук, таҥараҕа үҥэргэ эмиэ суһалын, тутуулааҕын көрдөрөөрү гыммыттыы, түөһүн тылыгар туох да бокуойа суох туора-маары сапсыммахтаан сотуоскайдата турда. Дьиҥэ, кини санаата таҥараҕа чугаһаабат да быһыылааҕа, куйахатын, алаадьытын диэки этэ.

Дьаакып, үрэрин ааһан, үс тарбаҕын төбөтүн салаан баран үҥтэ. Кини тугу эрэ көрдөһөр быһыылааҕа. Ол да буоллар, уҥа илиитинэн кириэстэнэ туран, хаҥас илиитинэн өттүгүн баһын тарбанар этэ. Дьэ кинилэр бары өйдөрө тиийэринэн арааһы көрдөстүлэр. Хотун бэл диэтэр: «Оҕонньору, айыы тойон таҥара, сынньат», – диэн көрдөһөн ааста.

Онтон Дьаакып санаатыгар дьэ саамай үчүгэйдик үҥэн, таҥараттан тугу эрэ көрдөһөн ылаары турдаҕына, «оҕо үүтэ куотта!» диэн хотун хаһыыта иһилиннэ. Онуоха ортолуу кириэстэнэн иһэн: «Оо, татат!» – диэн өмүрбүтүнэн, бии кэргэн дьахтар инники тиийэн үүтү үөһэ тарта. Онтон эмиэ үҥэн барда. Балай эрэ өр үҥэн наскыстылар. Дьаакып тиһэҕэр тиийэн сөһүргэстии-сөһүргэстии үҥтэ, тоҥоноҕо туох да бокуойа суох, таҥара үтүөтүн көрдүн диэбиттии, түүлүү илик ыт борбуйун курдук илдьириҥнээтэ.

Үҥэн бүттүлэр. Уурастылар. Көмүс таҥаралар туохха да кыһамматтык хам-бааччы үөһэнэн, акаары киһи курдук килэччи көрөн турдулар…

Дьаакып, уҥа дьиэ тымтыгыттан ылан уматынан, дьиэтигэр киирдэ. Киирэн, тымтыгын төбөтүн баҕанаҕа анньан баран иллэҥсийэн, тотон көнньүөрбүччэ, ырбаахытын устан, тиэрэ тардан, сиигин одуулаан оччойо олороохтоото.

Этэ дьагдьайбытыттан сылтаан, тугун чуумпутай диэх курдук санаан, оҕонньорун оронун диэки эргиллэн көрдө. Көрбүтэ, оҕонньоро баһын хантаччы быраҕан баран иттэнэ түһэн сытара. Сирэйэ кубарыйбыт, хамсаабат, мунна тыаһаабат этэ. Баран тутан көөртө, хайыы-үйэҕэ тымныйан хаалбыт этэ…

Ыраах куолакал тыаһыыра… Халлаан тымныы, түүн хараҥа этэ. Сулустар, көрдөххө үгүс, уот курдук гынан бараннар, сылаастара биллибэт, үрдүк этилэр. Хата Дьаакып оттубут уотун кыыма халлааны уматыах, түүнү сырдатыах курдук кытыаста олороро, хойутаабыт айанньыты итиэрэргэ ыҥырара…

1927