Текст книги "Məmməd Arazlı günlərim"

Gülxanım Fətəliqızı

Məmməd Arazlı

günlərim

“Xatirə Ədəbiyyatı” silsiləsindən 57-ci kitab

MÜƏLLİFDƏN

Xatirələr yumağını aç – yeri,

Ürəyimin sevda yeri – boş yeri.¹

Tanınmış yaradıcı adamların şəxsi həyatı və yaradıcılıq bioqrafiyası xalq üçün həmişə maraqlı olub. Məmməd Araz da geniş oxucu dairəsinin diqqət mərkəzində olan bu qəbil sənətkarlardan idi. Pərəstişkarları hələ sağlığında səmimi bir həvəslə şairin həyatına maraq göstərir və müxtəlif səpkidə söhbətlər yayırdılar. Bu maraq ən çox da xalqın bütün təbəqələri tərəfindən sevilən, əsl sənətkar kimi qəbul edilən şairin vaxtsız xəstələnməsi ilə əlaqədar idi. Məmmədsevərlər onun sağalmaz xəstəliyə necə tutulduğu barədə həqiqəti bilmək istəyirdilər. Məmməd ömrünün 71-ci ilində dünyasını dəyişəndən sonra keçdiyi həyat yoluna qədirbilən oxucuları tərəfindən marağın daha da artdığının şahidi oldum. Həyatımın bir hissəsi olan bu qeydlər həmin marağın QİSMƏN ödənməsinə yönəlib.

Dünyada səsim var, bir dünya tutmaz,

Qoyma məndən sonra qala dünyanı…

P.S. Bu yazımda məqsədim kimisə günahlandırmaq, pisləmək deyil. Olan olub, keçən keçib. Onların çoxu indi haqq dünyasındadır. Elə Məmmədin özü də. Lakin Məmmədin keçdiyi həyatı, xəstəliklə bağlı çəkdiyi əzabları, sağlamlığına təsir edən hadisələri yazımda əks etdirməyə bilməzdim. Bu gələcəyin tarixidir və Məmməd Araz da tarixdə öz yerini tutan şəxsiyyətlərdəndir. Hələ bütün hadisələri yumşaldılmış formada yazmışam, oxuyub inciyənlərdən qabaqcadan üzr istəyirəm.

QÜRUB ÇAĞI…

İki dünya ayrı düşür öz dünyasından,

Qəribədir, bu dünyanın xəbəri yoxdur.

Qürub çağı… Qəribə bənzəri var, ömrün qürub çağı ilə təbiətdə təkrar olunan qürub çağının… Amma fərqi bənzərindən daha çoxdur, təbiətdə hər axşam təkrar olunur, həyatda isə… Alatoran həyatdan neçə səhifə qaldığını heç kim təsəvvür etmir və ya təsəvvür etmək istəmir.

Günəşin batmasına baxmağı xoşlardı. Qırmızı kürə şəfəqlərinin əl-ayağını yığıb batmağa hazırlaşanda o da çevrilib otağa girər, dərindən ah çəkib həsrətlə bir də üfüqə boylanardı. Kənardan baxardım. Ürəyindən nə keçdiyini bilməzdim. Onunla bərabər mən də kövrələrdim… Deyərdi, “Gülxanım, burda alatoran olanda, yəqin ki, kənddəki evimizin balkonundan görünən dağların başı az da olsa, işıqlı qalar. Sanki bitmək üzrə olan insan ömrünün lap son ümidi kimi…”

Ömrünün qürub çağı, yazmışdı:

Bu torpağa səpilməyə dən kimi acam,

Bu torpağın dan yerində dəfn olunaydım.

Ömrünün qürub çağı… Yaşadığı həyata tez-tez boylandığı, qəlb süzgəcindən keçirdiyi çağı…

Yaşadığımız evin həyətində onu tez-tez gəzdirərdim. Bir dəfə ayaq saxlayıb üzümə baxdı:

– Gülxanım, ən xoşbəxt günlərimizdir.

– Hansı mənada? – soruşdum.

– Hə, bir səhər yuxudan ayılıb görək ki, ikimizdən birimiz yoxuq…

Niyə belə kövrəlmişdi, görəsən?

Qismətə inanıram…

Tələbə vaxtı Məmməd Səid Ordubadinin “Qılınc və qələm” romanını oxuyanda Qətibənin gənc İlyasa (Nizamiyə) dediyi – aşağıda qeyd etdiyim – bu sözləri özümdən asılı olmayaraq həmişə təkrarlardım: “… O nəfis şeirlərin ilhamını məndən alsın. Sənin ilham dənizindən çıxan nadir incilər mənim boynumdan asılsın. Sənin bütün Şərqdə qazana biləcəyin şöhrətin şəriki olmaq istərdim…”

Görəsən, niyə bu sözlər beynimdə həmişə özünə yer tapmışdı? Bilmirəm…

Qəribə müqayisədir… Romantika…

47 il bir yerdə ömür sürmüşük. Mənalı günlərimiz də olub, adi günlərimiz də. Xırda umu-küsülər də olub, barışmalar da… Ancaq bir-birimizin əlindən möhkəm yapışaraq ömrümüzün qürubuna doğru irəliləmişik…

… 2004-cü ilin 1 dekabrında, günorta saat 2-yə 15 dəqiqə qalmış əbədi yuxuya getdi. Yazmışdı:

Yazda ölüm asan olur,

Saxla məni yaza, Allah!

Payızda öldü…

Onu həmişəlik itirdiyimə inanmıram. Mahnıda deyildiyi kimi:

“… Bilirəm ki, hara getsəm,

Yenə məni izləyir(sən),

O küçənin döngəsində,

O ağacın kölgəsində,

Yenə məni gözləyir(sən)…”

Axşamlar mənə elə gəlir ki, qapını açacağam. “… Bağışla, əzizim, səni bu vaxta qədər tək qoydum…” – deyəcək…

Acı xatirəyə, həzin gileyə

Sakit olmağıma güman gətirmə. (Qabil)

Yazmışdı:

Hardasa qab yuyan, ev yığışdıran,

Yetim qocalığın qorxudur məni.

Və xoşladığım misralarından bəzilərini ürəyimdə təkrarlamaqla təsəlli tapıram.

Necə yaşayaq ki, dünyada, gülüm,

Kimsədən olmasın umacağımız,

Bizim öz evimiz, öz ocağımız,

Perikən bir eşqi ovuda bilsin…

Yanan bir qəzəbi oyuda bilsin…

Məmməd yazmışdı…

“… Dərin qaranlıq bir gecədən ən uzaq dağ döşündə gecəni qarsa, göyü yalaya-yalaya yanan bir ocağı müşahidə etmisinizmi? Qərib yolçu, uzaq mənzil kəsən səyyah üçün o tək ocaq ən yaxın həmdəmdir; gecə yolçusunu məqsədə səsləyən yeganə işıqdır.

ŞAİR əbədi ocaq, əbədi bələdçi, əbədi ağsaqqal deməkdir. Məncə, şair, ƏSL şair həmişə işıqdır. O, kədərləndirib kövrəldəndə də, qəzəbləndirib yerdən üzündə də, nakam bir məhəbbətin tərcümeyi-halını danışanda da… İŞIQ olmayan sənət ildırımın ağzından qopsa belə, insanlara lazım deyil…”

“Şair, məncə, əsl şair həmişə işıqdır” deyən bu şairin həyatına ötəri nəzər salaq…

Qəribədir ki, Məmməd ölən və dəfn edilən günlərdə ətrafda bütün göyərçinlər şüşəbəndimizin kənarına qonmuşdu. Bunu hamı müşahidə etmiş, təəccübünü gizlətməmişdi. Nə əvvəllər, nə də sonralar belə hadisə olmuşdu. Bir səhv iş o oldu ki, o səhnəni çəkib götürmədilər.

BİR QƏDƏR ÖZÜM HAQQINDA

Yelləmi, selləmi keçdi ötən gün,

O, bəlkə, ötəri şimşək səsiydi…

Uşaqlığımı yaşadığım dövrdə ailələrin bir qismi qız uşaqlarını oxutmazdı. Atam ziyalı olduğu üçün ailənin savadlı olmasına xüsusi önəm verərmiş. Deyərmiş ki, tarixi, ədəbiyyatı bilmək, onlarla maraqlanmaq bütün ixtisas sahiblərinin borcudur.

Üzünü görmədiyim atam Fətəli Moskvada təhsil alıb. Əvvəl müəllim, sonra hərbçi kimi çalışıb. Rayonumuzda tanınmış ziyalılardan sayılırmış. Mətbuatda ilk dəfə Xınalıq dili haqqında yazan müəllif olub. İlk orden alanların arasındaymış. Çox cavan yaşında rəhmətə gedib.

Biz – bacı və qardaşlarım institutu qurtarana qədər atama görə fərdi təqaüd almışıq, dövlət tərəfindən bizə çoxlu güzəştlər edilib.

Anam evdar qadın olsa da, oxumağımıza ciddi nəzarət edərdi. Müəllim ailəsi olmuşuq. Bibim coğrafiya, qardaşım tarix, böyük bacım ibtidai sinif, ortancıl bacım və mən ədəbiyyat ixtisası üzrə müəllim işləmişik.

Evin sonbeşiyi olmuşam.

Gəncliyim atından nə zaman yenib,

Elə doluxsundum uşaq sayağı…

Qubalı qızıyam. Orta məktəbi bitirib Bakıda ali təhsil almaq arzusundaydım. Lakin anamın təkidi ilə Quba İkiillik Müəllimlər İnstitutunun Ədəbiyyat fakültəsinə daxil oldum. Oranı fərqlənmə diplomu ilə bitirib ADU-ya daxil daxil olmaq arzusu ilə Bakıya gəldim. İki il iş stajım olmadığına görə sənədlərimi qəbul etmədilər. Onda atamın dostu İsmayıl Əfəndiyevə (APİ-də işləyirdi) müraciət etdim. İsmayıl müəllim mənə Xarici Dillər İnstitutuna daxil olmağı təklif etdi:

– Gəl sənə kömək edim, xarici dillərdən birini seç, orada oxu. Xarici dillərə bu saat ehtiyac çoxdur. Savadlı qızsan, orada qalıb müəllim də işləyərsən.

Qorxdum, xarici dil keçməmişdik. Sonralar peşman olsam da, gec idi. Atdığım səhv addımın acısını çəkə-çəkə APİ-nin qiyabi şöbəsinə daxil oldum. O vaxtın qərarına görə, İkiillik Müəllimlər İnstitutunu bitirənləri qiyabi şöbənin 3-cü kursuna qəbul edirdilər.

1956-cı ilin yayını başa vurub kəndimizə qayıtdım. Mənimlə bir qrupda oxuyanların, demək olar ki, hamısı yaşlı kişi və qadınlar idi. Yaşca ən kiçiyi mən idim. Məmmədin böyük qardaşı İbrahim, əmisi oğlu Aşurla bir qrupda oxuyurduq. Onları qrup yoldaşı kimi tanıyırdım. Məmmədin onların yanına gəlib-getdiyini, məni xoşlayıb izlədiyini sonralar bildim.

Dəmir yolu vağzalının yanında, keçmiş Kamo küçəsində kəndimizin qızları ilə birlikdə mənzil kirayələmişdik. APİ-yə yaxın olduğu üçün dərsə piyada gedib-gəlirdik.

1957-ci ilin yayında təsadüfən orta məktəbdə bir yerdə oxuduğum sinif yoldaşlarımla rastlaşdım. Onların yanında arıq, qarayanız, uzun saçlarını arxaya daramış, bakenbardlı bir oğlan vardı. Qalın bığları da diqqət çəkirdi. Uşaqlardan biri:

– Yaxın dostumdur, yaxşı şairdir, – Məmməd İbrahibovdur, – dedi.

Məmməd dilləndi:

– Mənə elə gəlir, bu qızı görmüşəm, qardaşımla bir qrupdadırlar, hətta adını da bilirəm, Gül və xanım. Bu sözlərə bir o qədər də əhəmiyyət vermədim. Uşaqlar məni də özləri ilə dəniz kənarına gəzməyə dəvət etdilər:

– Elə dənizə yaxın yerdəyik, sən də bizimlə gəl, bir az gəzişək, müəllimlərimizi, sinif yoldaşlarımızı yada salaq, – dedilər.

Razılaşdım. Gəzişdiyimiz vaxt “Azərbaycan” jurnalında çap olunmuş şeirlərdən xoşuma gələnləri əzbərdən dedim. Heç bilmirdim ki, bu şeirlərdən bir neçəsi Məmmədindir. Çünki şeiri oxuyanda müəllifinə fikir verməz, bəyəndiyimi əzbərləyərdim. Sonralar bildim ki, bu, Məmmədin xoşuna gəlibmiş. Elə fikirləşməyin ki, şeiri, şairi xoşlayırdım, yox, sadəcə, biz gənclər oxumağa üstünlük verirdik.

Bir neçə gündən sonra “təsadüfən” bir də rastlaşdıq və bu rastlaşma sonradan yaxın tanışlığa çevrildi (Məmməd sonra zarafatla deyirdi ki, özü qəsdən yolunu oralardan salırmış ki, mənimlə rastlaşsın). Qərara gəldik ki, nişanlanaq.

Nişan üzüyünü dükandan tapmaq o vaxtlar problem idi. Zərgərdən almalı olduq. 600 manata dedilər. Məmmədin pulu çatmadığına görə iki yüzünü mən, dörd yüzünü o verdi.

Siyasi iqtisaddan kəsirim və yazı işlərim qaldığı üçün oktyabrda Bakıya gəldim. Məmmədlə qərara gəldik ki, kiçik kompaniya edək, çünki toya gücümüz çatmaz, Məmmədin bir o qədər də pulu yox idi.

Biz ki gələcəyə ümid sarıdan,

Dünyanın ən varlı adamlarıyıq.

Molla və dövlət kəbinimiz Qubada kəsildi. Məmməddən xahiş etdim ki, öz soyadımı saxlamağa icazə versin, soyad dəyişməkdən xoşum gəlməzdi. Məmməd bir az tərəddüddən sonra razılıq verdi, amma ürəyində narazı olduğunu hiss etdim. Sonralar bunu tez-tez biruzə verərdi. Həmişə mənə hirslənəndə istehza ilə “yoldaş Məlikməmmədova” deyərdi.

Beləliklə, 1958-ci ilin 8 noyabrında ailə həyatımızın təməli qoyuldu.

8 noyabrda Qubada möhkəm yağış yağırdı. Küçələr palçıq idi. Məmmədin dostları – İlyas Tapdıq, Sərda Əsəd, Firidun, Daryuşla bərabər tanımadığım qonaqlar da vardı. Evimiz ikimərtəbəlidir. Pilləkən yaş olduğuna görə, Daryuş sürüşüb yıxılmış, əzilməsə də, yaxşıca palçığa bulaşmışdı. Daryuşun yıxılması rəhmətlik Sərdar Əsədə ləzzət eləmişdi. Tez-tez həmin məqamı xatırlayar, “Yadda qalan hadisədir” deyərdi.

Maşına minəndə isə İlyas gülə-gülə dedi:

– Gülxanım, sevin ki, canını bu palçıqdan qurtardıq. Buna sevinmişdim, amma qarşıda məni gözləyən çətinliklərdən xəbərim yox idi. Həyatımı bağladığım, o qədər də tanımadığım bu adamla sonrakı həyatım necə olacaqdı, əgər yanılmışamsa, nə edəcəkdim? Yolda güzgümü sındırmışdılar. Bu da el arasında pis hadisə hesab olunurdu. Amma Məmməd imkan daxilində məni darıxmağa qoymaz, şübhələrimi az da olsa, qovardı. Məmməd o vaxtkı pulla 600 manata keçmiş 1-ci Sverdlovski küçəsində 125 saylı binada birotaqlı ev almışdı. Bu mənzil çox darısqal olmaqla yanaşı, həm də yarızirzəmi idi. Kiçik pəncərəsi həyətə baxırdı (Həmin mənzil indi də yuxuma girir. Yaxınlarda həmin həyətə gedib kənardan otağımıza bir xeyli baxmışam). Otağa çarpayı, stol və divan güclə yerləşirdi. Yaşamağa heç bir şəraiti olmayan bu mənzili Məmmədin anası Cahan xala gəlib-gedənə belə tərifləyirdi:

– Otağın şəraitsizliyinə fikir verməyin, bura padşahlardan böyük adamlar yığışırlar.

BU “PADŞAHLARDAN BÖYÜK ADAMLAR”

KİMLƏR İDİ?

Uzun qış gecələrində söhbətlərimiz ancaq uşaqlıq və gənclik (subaylıq) illəri ilə bağlı olardı. Məmməd bəzən özü də hiss etmədən elə şirin danışardı ki, danışıq dili ilə yazı dili arasında çox fərq hiss etməzdim. Məmmədin söhbətlərindən bəzi məqamlar:

Xatirələrin qəhrəmanlarından biri bu balaca daxmanın “daimi sakini” sayılan Əli Kərim idi. Əlinin yaradıcı adamlara aid belə bir bölgüsü varmış: “darnı” və “bezdarnı”. Çoxunun adı “bezdarnı” siyahısında idi. Rüfət Zəbioğlu Əli Kərimlə bərk dost olsa da, adını “bezdarnı”ların siyahısında görüb ondan inciyərdi. Rüfət tez-tez Əlidən xahiş edərdi:

– Əli, adımı o zəhrimar “qara siyahı”dan poz, xahiş edirəm.

– Olmaz, – deyərdi Əli, – necəsən, elə də yazmışam.

Əli evə gələn kimi qapını içəridən qıfıllardı. Soruşardım:

– Əli, qapını niyə bağlayırsan?

– “Upravdom” görər, bizi qovar, – deyərdi. Əli çox utancaq idi. Ona sataşardım:

– Əli, bəlkə, səninlə dostam deyə, mənim adımı “darnı” siyahısına salmısan? Uşaq kimi and içərdi Əli:

– Yox, Vallah, sən, həqiqətən, layiqsən.

Məmməd sonralar da Əlidən çox hörmətlə danışardı.

Bu kiçik otağın daimi sakinlərindən olan İdris Zamanlı haqqında da gülə-gülə danışardı Məmməd:

– İdris yaman danışqan idi və danışdıqca da tez-tez, “mən ölüm, vur bura”, – deyərdi. Axırda əlimi açıq qoyub deyərdim:

– İdris, mən yatdım, əlim açıqdır, kefin nə qədər istəyir, əlimə vura bilərsən.

Əlbəttə, Məmmədin qonaqları təkcə Əli Kərimlə İdris Zamanlı deyildi. Cabir Novruz, Sərdar Əsəd, İlyas Tapdıq, Tofiq Bayram və başqa adlarını unutduğum gənc şairlər də bəzən yatmağa yer tapmayanda Məmmədin balaca otağına toplaşırdılar (Əlbəttə, bu onların subay vaxtlarına aid idi).

Məmməd bunları təkrar-təkrar danışar, ürəkdən gülərdi.

Məmmədin kiçik qardaşı Əbülfəz gündüz bizimlə olar, gecələr isə yataqxanaya gedərdi. Anası Cahan xala da bizimlə qalırdı.

Xörək bişirməyi bacarmazdım. Ata evində evin kiçiyi olduğuma görə, xörək bişirmək növbəsi mənə çatmamışdı. Xörəyi bildiyim kimi bişirərdim, nə qədər çalışsam da, xörək dadlı alınmazdı. Əbülfəz deyinsə də, Məmməd sakitcə yeyərdi. Düzü, yaşadığımız bütün ilərdə xörəyə müəyyən irad tutduğunu görməmişəm. Bu xasiyyəti həmişə xoşuma gəlib.

Evimizə tanınmış filoloq, rəhmətlik Firidun Hüseynov da tez-tez gələr, uşaqlıqlarından maraqlı söhbətlər edərdi. Onlar Məmmədlə bir kənddən, eyni zamanda uşaqlıq dostu idilər.

Firidunun söhbətlərindən:

– Həmişə cütə gedərdik. Bəzən ikimiz də işin öhdəsindən gələ bilməzdik. Bizi çox vaxt öküzlərin boyunduruğunda oturdardılar. “Rəhbərimiz” kəndin ağsaqqalı Xanış kişi işimizdən razı qalmayanda bizi söyməyə ürəyi gəlməz, acıqlı-acıqlı deyərdi:

– Adə, kəndinizdə “xotuq” (yəni “qoduq”) neçəyədir? Cavab verə bilməzdik, onda bizi qovar, – “əkin yerini tapdalamayın” – əmrini verərdi.

Məmməd də söhbətə qoşular, öz əlavələrini edərdi:

– Biz uşaqlar səhərdən gündoğana, axşamlar günbatana “at çapıb” günəşə yetmək, onu səhərlər dağ başında bir qədər tez qaldırmaq, axşamlar batmağa qoymamaq istəmişik. Amma… Biçin çətin işdir, bunu hamı bilir. Biçilmiş sünbülləri toplayıb dərz bağlayardıq. Hamıdan kiçik olduğum üçün kəndin ağsaqqalı Əliş kişi məni işdən xilas etmək məqsədi ilə tez-tez bulağa göndərərdi. Kənddə ancaq qocalar, qadınlar, bir də uşaqlar qalmışdı. Müharibə, aclıq, ehtiyac və qurumayan göz yaşları… Yay vaxtı gündüzün canüzücü ağır işlərindən, sonra gecələr yer şumlamağa gedən, yorğunluqdan, yuxusuzluqdan mürgüləyib boyunduruqdan dəfələrlə yıxılıb-duran, qoşqu mallarını haylamaqdan səsi batan “kişi uşaqlar”dan biri də mən idim. Bəzən mənə elə gəlir ki, insan uşaq dünyasının xatirə cığırları ilə addımlayarkən çox mühafizəkar olur. O cığırlar, o izlər dəyişməz qalır. Bir də saçının ağaran çağlarında yeni mənzərələr tapmaq çətindir.

Sonralar Məmməd bunları bədii dildə belə təsvir edəcək:

“Kotan cırıldaya-cırıldaya holavara dəm tutur…

Qızıl öküzlər mürgülü kotanı dartır. Arabir qoca macqal: – Yeri, başına dönüm, yeri, – deyir”.

Məmmədin əmisi oğlu Bahadurun söhbətlərindən:

– Müharibədən sonra bərk qıtlıq idi. Ermənistana duz aparar, onu kartofa dəyişib gələrdik. Babamız da bizimlə gələrdi ki, uşaqlara böyüklük etsin. Elə vaxtlar olurdu ki, yağışa düşürdük, səhərə qədər açıq yerdə, yağışın altında bir-birimizə sığınıb yatardıq. Dağın ayazı ola, yağış ola… səhər ayılanda görürdük ki, az qala donmuşuq. Bir dəfə alverimizi edib geri qayıdırdıq, başımız oyuna qarışdı. Bir də gördüm, ulağın belindəki xurcun yoxdur. Məmmədin xurcunu isə yerində idi. Evdə “məhkəmə” olacaqdı. Fürsət axtarırdım ki, Məmmədin də xurcununu it-bat eləyim. Batabata çatanda çayın gur yerində xurcunu itələyib suya saldım. Su güclü olduğuna görə Məmmədin xurcununu tutmaq cəhdi boşa çıxdı. Daha tək deyildim. İkimiz də xurcunsuz idik.

Beləcə, uşaqlıq illərini xatırlayaraq ləzzətlə gülərdilər.

Məmməd həmişə nadincliyindən də ürək dolu danışardı:

– Çox nadinc idim. Uşaqlardan ayrılıb tək qalanda da özümə “əyləncə” tapardım. Bir dəfə yorğanı başıma salıb itimizi qorxutmaq istədim. İt üstümə cumub ayağımı möhkəm dişlədi. Düz bir ay ayağımı yerə basa bilmədim. Görürsən, yeri indi də qalır.

Uşaqlarla qayışqapdı oynayanda isə bu iki dişimi itirdim…

Məmmədin uşaqlığı atası 1945-ci ildə təqsirsiz ləkələnib tutulduqdan sonra daha da çətinləşib. Artıq onlar “xalq düşməni”nin uşaqları idilər. Bütün çətinliklər də buradan başlanırdı. Bu haqda öz əli ilə yazdıqları:

MƏNİM TALEYİMDƏ YAXŞI ADAMLAR

Burada mənim şair taleyimdən söhbət getmir, sadəcə insan taleyinin kiçik bir yarpağını tərpədirəm, o, qırıla da bilərdi. Bu dediklərim şair taleyinin nə əvvəli, nə də sonudur.

Bir vaxtlar anket vərəqlərində təxminən belə məzmunda maddə var idi:

“Ailə üzvlərindən, qohumlarından tutulanı, xaricdə olanı varmı?” Babasının, atasının, bioqrafiyasından xəbəri olmayan ziyalının vəzifəyə təsdiq olunma məqamında “paxırı açılırdı”: Atasının bibinəvəsinin qaynı oğlu nə vaxtsa İranda yaşayıb. Bundan qətiyyən xəbəri olmayan adam sarsaq damğaya məruz qalır, “irəliçəkmə mənfəətindən birdəfəlik məhrum oldu.

Cavan vaxtlarında mənim də atamın “xalq düşməni” fəxri adını gizlətdiyim məqamlar olub. 44 il bundan əvvəlki əhvalatı uşaq yaddaşımdan alıb bu günə gətirməyim çox da asan başa gəlməyib. “Xalq düşməni”nin oğlu kimi “gözükölgəli” yaşamaq istəməmişəm. On il beləcə yarıgizli, yarıaşkar bioqrafiyamın gizlətdiyim kölgəli cəhətlərini indi açıb elan edirəm. Əslində, çox şey itib. Atam həyatda yoxdur. O, bu inamla köçüb getdi ki, “on il havayı yatmağımda sovet hökümətinin günahı yoxdur”. Onun düşməni haradasa Şura hökümətinin gözünə girən naxələf, dinsiz-imansız saxtakardır.

1945-ci ilin avqustunda tutulmuşdu, 1955-ci ilin avqustunda özündən bir neçə il əvvəl bir bəraət və üzrxahlıq kağızı gəldi… özü də Tbilisidən! Oradan niyə? – Bilmirəm.

Atamı 1945-ci ilin avqust ayında günortaya yaxın, payız şumu (əz düzü herik şumu) elədiyi yerdə tutdular. Biz iki hodaq axşam çağına qədər onu gözlədik. Atam qayıtmadı. Dalımızca gələn olmadı. Öküzləri qara şumda ac-susuz, boyunduruq altında qoyub qaçıb gəldik kəndə. Yazıq heyvanları boyunduruqdan kim açdı, kotan-zəncir kimə təhvil verildi, bilmədik. Bir neçə gündən sonra məlum oldu ki, atamı “göyşapqalılar” tutub. Kənd adamları arasında xısınlaşma başladı. İnqilab illərində, kollektivləşmə dövründən, qolçomaqlarla mübarizə təcrübəsindən, ən nəhayət, 1937-ci il tuthatutundan xəbəri olanlar və bütün bu işlərdə “üzəduran ştatında çıxış edənlər” orda-burda ağızlarından qaçırdılar: Basdılar getdi. Bu “ştatlı üzəduran” atamdan bir az əvvəl səksənə yaxın yaşı olan Abdulla bəy adlı bir kişinin üzünə durmuşdu ki, Molotova Molotov deyib.

Bir həftədən sonra məlum oldu ki, biz “xalq düşməni”nin övladlarıyıq, ehtiyatlı olmaq lazımdır. Bizim ailə “qara siyahı”ya düşdü. Bir qədər geriyə qayıdıb demək istəyirəm ki, atamdan təxminən bir ay əvvəl bizim kənddən qaranlıq gecələrin birində yeddi zəhmətkeşi, yeddi biçinçini, yeddi əkinçini heç bir günahı olmayan yeddi “günahkar”ı ailəsi ilə birlikdə o vaxt markasını bilmədiyim üstüörtülü maşınlara yığıb apardılar. Altı aydan sonra Sibirdən kağızları gəldi. Adamlar çox ayıq idilər, konkret ünvana, qohum-qardaşa, qonşuya gələn məktublara yiyə duran olmurdu! Bu “yazıq” “boynubükük” məktubları poçtalyon oxuyub kəndə yaydı. Sonralar bildik ki, atamın vəzifəsi bir kənd ağsaqqalı kimi bircə kəlmə demək imiş, daha doğrusu, hazır ifadəyə qol çəkməliymiş ki: bu adamlardan belə iş gözləmək olar. Bunlar faşist Almaniyasının qalib gələcəyinə inana bilərdilər. “Ya bu mətnə qol çəkməlisən, ya da 10 ili kürəyinə yapışdırırıq”. İstintaq aparanın axırıncı sözü bu olub. Fiziki əzabdan, sorğu-sualdan, eyni kəlməni yüz dəfə çeynəməkdən bezən qoca atam çox qətiyyətlə deyib: “10 ilimi ver! Mən ağsaqqal çağımda böhtan deyə bilmərəm”.

O vaxt elə bilirdim ki, insanlar hamısı bir işləyirsə, deməli, bir gülür, bir sevinir, bir düşünürlər… İnsan adlanan şəxs ancaq yaxşıdır. Yer əkənə, yer suvarana, toxum səpənə necə pis demək olar?

Əmlakımız müsadirə olunan gün “səhnə qəhrəmanları”nın üz-üzə gəldiyi gün idi. Bu səhnəni kimsə yazmışdı, kim isə həyatda təsəvvürə gəlməyəcək dərəcədə gərgin tamaşa yaratmışdı. Heç vaxt belə əsər görməmişdim, yəqin, görməyəcəkdim. Tamaşanın “baş rejissoru” – rayon mərkəzindən gəlmiş qaraqabaq adam “açılış elan elədi”, özü də ilk təklifi irəli sürdü: atdan başlayın, at ailə başçısınındır, məhbusundur, deməli, kolxoza çatır. Komissiya üzvləri pıçıldaşıb nə isə qərara gələ bilmədilər. Fərməşdəki yorğan-döşəyi, ayaq altdakı xalça-palaza sayan kişi əl saxlayıb “baş rejisssora” qətiyyətlə dedi: – At indən belə ailənin başçısı olacaq böyük oğula – qonşu kənddə müəllim işləyən İbrahim yoldaşa çatacaq, kolxoz idarə heyətində dəqiq məlumat var ki, at onun puluna alınıb. “Baş rejissor” dərinə getmədi, açıq etiraz eləmədi.

Mal-qara (deyəsən, iki inəyimiz vardı), qoyun-keçi, at və eşşəyimiz çölə – naxıra, sürüyə buraxılmamışdı; həyətə əyilən ağac budaqlarını, çəpərə dırmaşan sarmaşıqları, gicitkən kollarını gəmirə-gəmirə komissiyanın qərarını səbirsizliklə gözləyirdilər. İndi hadisələrin üstündən illər adladığı bir vaxtda vicdanla deməliyəm ki, müsadirə komissiyası yetimlərin xeyrinə bölgü apardı. Guya bütün əmlakın yeddidə birini məhbusa “verib” oradaca müsadirə elədilər. Atamın payına bir dana, bir dəst yorğan döşək, bir də divardan asılı kərənti və oraq düşdü. Kimsə vəzifəsini tezcə yerinə yetirdi – dananın boğazına ip salıb fermaya apardı. Yorğan-döşəyi anam səliqə ilə yığıb eyvana – məhəccərin üstünə qoydu. Kim apardı, hara apardı – daha bunlar yadımda deyil. Mənim vəzifəm bu oldu ki, səhərdən bəri ac-acına qalan, “nümayişə hazır mal-heyvanı örüşə çıxarım”.

Açığı, müsadirə tamaşasını uzatmağa, dəqiq təsvir etməyə gücüm çatmır, yaş məni boğur, həyəcanımı idarə eləyə bilmirəm. Yaxşı yadımdadır ki, əhvalatdan sonra bizə və sürgün olunmuşların kənddə qalmış qohum-əqrəbalarına müəyyən dərəcədə münasibət aydınlaşmağa başladı. Artıq “professional xalq düşmənləri” idik. Bizə fermada işləmək, xırmanda taxıl döymək, toxum səpmək və bənzər təsərrüfat işlərində əmək haqqı qazanmaq rayon mərkəzindən gələn təlimatlara əsasən (yəqin ki, göstəriş şifahi idi) qadağan olunurdu. Bəs necə eləməli? Çörək qazanmaq lazımdır. Uşaq dünyamda yaxşılar, pislər seçildi. Pislər suyumuzu kəsir, otumuzu gözgörəsi biçib aparır, üstəlik, itimizə daş atır, toyuq-cücəmizi perikdirməkdən zövq alırdılar. Bizim dinməyə haqqımız yoxdu. Atamız xalq düşməni idi. Onda Dadaş əmilər, Abbas, Əli kişilər döşlərini irəli verdilər. Dadaş əmi kolxoz sədrinin özünə demişdi ki , “İnfilin oğlunu mənə köməkçi ver” (O vaxt taxılbiçən maşınlar yox idi, bu işi qadınlar görürdülər). Qadınlar – bir dəstədə 5-6, bəzən də 10-12 qadın yetişmiş zəmini biçib tökür, bir kişi də biçilmiş taxıldan dərz bağlayıb taya vururdu. Bu biçinçi qadınlar (cavan gəlinlər, qızlar) elə sürətlə işləyirdilər ki, bir kişi onlarla ayaqlaşa bilmirdi. Onda köməkçiyə ehtiyac olurdu. Bağçıların əmək haqqı yaxşı idi. Ancaq 12 yaşlı uşaq üçün çox ağır işdi. Bütün günü ikiqat vəziyyətdə işləməyə fiziki qüvvəm çatmırdı. Qadınlarn gözü qabağında “kişilik qürur”nu sındırmaq da olmazdı. Hərdən yavaşca deyərdim: “Dadaş əmi, vay belim”. Dadaş əmi tez səhəngləri yoxlardı. Bay, su qızıb ki, – deyərdi, – səhəngi boşaldıb mənə verərdi, yüyür bulağa, yavaşca qulağıma deyərdi, “tələsmə, bulaq üstündə bir az otur, dincini al”. Yaxşılar yaxşılıq edərdi, amma özlərini gözə soxmazdılar. Onlar insan taleyinin keşiyində durmağı vəzifələrinə daxil xidmət sananlardı. Yaxşılar birinci əl uzadarlar, əldən tutanlar, həmişə zamanı çiynində aparanlardı.

Yaxşılar hərəsi bir cürə yaxşı,

Hər zaman yaxşını yetirə bilmir.

Nadanlar külüngü, pislər yağışı,

Yaxşının yerini itirə bilmir.

Yaxşılar sırasında bizim üçün yaxşıların yaxşısı nənəm idi. Kiçik oğlunu müharibədə itirmişdi, ortancıl oğlunu da xəbərsiz-ətərsiz aparmışdılar. Ona heç cür “xalq düşməni” sözünü xırdalayıb başa salmaq olmurdu. Nənəm deyirdi:

– Mənim ocağımda haram tikə bişməyib. Oğlum niyə qonum-qonşuya düşmən olmalıdı? Bizimlə qoynu-qoltuğu dolu açıq-aşkar əlaqəsi olan bu ipək qarı oğlunun bəraət alıb qayıtdığı günü görmədi, onillik həsrətə hamımız dözdük, bircə nənəm dözmədi.

Bioqrafiyamda bu məsələni gizlətmişəm. Deyə bilməmişəm, deməyə utanmışam ki, atam “xalq düşməni”dir. Pis adamlar baxışları ilə yanıq verən əda ilə bu “günahı başıma çırpıblar, yaxşı adamlar sifətimdən bu xəcalət əlamətini çox incəliklə – araya başqa söz qatmaqla, söhbətin axarını hansı ikinci dərəcəli səmtə dəyişiblər…

Qış günləri evdə eşitdiyim cəhrə səsi, bayatı yanğısı, holavar zümzüməsinin həzin musiqisi idi.

Şaxtalı günlərdə soyuq siniflərdə dərs öyrəndiyim, aylı gecələrdə kəndin sakit həyatına “daş atdığım” günlər az olmayıb. Müharibənin son illərini yaxşı xatırlayıram. Kəndimizdə orta məktəb bağlandığına görə, 7-ci sinifdən sonra iki il məktəbdən qaldım.

Belə bir şeirim var: “ Komsomola keçdiyim gün”. Bu hadisəni çox təmtəraqlı ifadələrlə, olmayan şəkildə təsvir etməyə çalışmışam. İndi yaşımın bu vaxtında,belə etiraf mümkünsə, özüm-özümdən üzr istəyərdim. Komsomola keçdiyim günün ağrı-acısı sevincindən – həzzindən çox olub, xeyli çox.

… Orta məktəbdə 1-ci sinifdən 10-cu sinfə qədər əlaçı olmuşam. Bir dəstə uşağı komsomola keçirmək üçün kənd məktəbindən rayon mərkəzinə gətirdilər. Nümayəndə heyətinə məktəb partiya təşkilatının katibi rəhbərlik edirdi. Qəbul mərasimi rayon komsomol komitəsi birinci katibinin otağında gedirdi. Yaxşı yadımdadır, katib komsomola keçənlərin adını oxuyur, adı çəkilən ayağa durur, katib “etiraz yoxdur ki?” sualını verir, razılığı, narazılığı gözləmədən öz sualına “yoxdur” – deyib xoşbəxt uşaqları təbrik edirdi. Mənim adımı çəkəndə otağa çox dərin sükut çökdü. Hiss elədim ki, büro üzvləri arasında vəziyyətimə şərik olanlar da var, baş sağlığı verənlər də. Kimsə sükutu pozdu: “Atası xalq düşmənidir. Deyə bilmərəm onun günahı nədən ibarətdir”. Partiya təşkilatının katibi icazə almadan ayağa durdu: “ Yoldaş Stalin deyib ki, oğul atanın, ata oğulun, qardaş qardaşın günahına cavabdeh deyil”. Bu sözün dərininə gedən olmadı: Yoldaş Stalin bu sözü nə vaxt deyib, harda yazılıb?

Bayaqdan bəri ayaq üstə olan mən başıma yağan suallara ağlaya-ağlaya cavab verirdim. Birinci katib ayağa durdu və qəti şəkildə dedi: “ Sovet dövründə doğulmuş uşaqdı, özü də əlaçıdı, suallara yaxşı cavab verdi. Təklif var – keçirilsin!”

Sonralar öyrəndim ki, göz yaşımdan kövrələn bu yaxşı adam o vaxt Şahbuz rayon komsomol komitəsinin birinci katibi İbrahim Səfərov olub.

(Vərəqin arxasında yazılıb: “yazan qalmasa da, yazılan qalır”).

İLLƏR, TEZ ÖTDÜ İLLƏR…

(“Dünya sənin, dünya mənim…” kitabındakı bioqrafiyasına əlavə kimi bu sözlər də yazılmışdı)

“7-ci sinifdən sonra iki il məktəbdən qaldım. Çöl işləri, əkib-biçmək, yer belləmək, qoyun-quzu otarmaq, çörək qazanmaq daha vacib idi. 9-10-cu sinifləri Kənd Şahbuzda oxudum.

Məktəb partası arxasında oturan kimi bütün unutduqlarım bərpa olundu. Ağıl pəncərəmi yenidən günəşə açdım. Yer üzündə Nizami, Füzuli, Mirzə Fətəli varmış, Mirzə Cəlil, Sabir doğub, yola salıbmış bu dünya…

Orta məktəbi 50-ci ildə bitirib gön çarığı, iplik corabı çıxartdım. Ayağım ayaqqabı gördü; o zaman çox dəbdə olan göy sətindən gödək qollu yay pəncəyi tikdirdim. 1950-ci ilin avqust ayında Bakıya gəldim. Sənədlərimi universitetin Filologiya fakültəsinə verdim. Bütün fənlərdən “5” qiyməti aldım. Axırda rus dilindən yazdığım inşadan kəsildim. Bu uğursuz təsadüf məni universitetə girməyə qoymadı. Sənədlərimi APİ-nin Coğrafiya fakültəsinə verdim və qəbul olundum. Tələbə yoldaşlarımın bir neçə nəfəri istisna olmaqla, demək olar, hamısı uçduqları yuvaya – öz doğma rayon və kəndlərinə qayıtdılar. O zamandan 30 ildən artıq vaxt keçib. Çoxu baba olub. Bəziləri ilə tez-tez, bəziləri ilə isə nadir hallarda görüşürəm. Saç-saqqal ağarsa da, 50-ci illəri gənclik hərarəti ilə xatırlayır, kövrəlir, “bu necə yuxu idi – yozulmamış qaldı, bu necə ömür idi – bir an kimi keçdi”, – təəssüfü ilə keçmişə qayıtmaq istəyirəm…”

Məmmədin təyinatını öz rayonlarına – Şahbuza, oradanda ata ocağına – Nurs kəndinə vermişdilər.

1954-cü ilin payızından 1955-ci ilin yayına qədər kəndlərində təkcə coğrafiya yox, yuxarı siniflərdə kimya və astronomiya fənlərini də şagirdlərə tədris etməli olub.

Özü bu haqda mənə belə demişdi: “Nə qədər haray saldım ki, mən kimyagər deyiləm, – direktor – ədəbiyyat müəllimim olmuş Vəliyyədin Əliyev məhəl qoymadı: “Sən Bakıdan təzə gəlmisən, qara şəhəri görməmiş olmazsan”, – deyə əmrimi verdi. Şeir yazmaq həvəsinin necə yarandığını özü də hiss etməyibmiş. Ancaq söhbətlərinin birində qeyd etmişdi ki, oxuduğu kənd Şahbuzun məktəb kitabxanasında S.Vurğunun “İstiqbal təranəsi” adlı şeirlər kitabını almış, kənd Şahbuzla öz kəndləri arasındakı yolda istirahət edərkən kitabı açıb oxumuş və qarşılaşdığı ilk şeir “Dilcan dərəsi” olubmuş:

Yenə səni gördüm, Dilcan dərəsi…

Və həmin misranın təsiri ilə “Yenə səni gördüm, Nursu dərəsi” misrası beynində həkk olunubmuş.

Danışırdı ki…

“İlk şeirim həmin şeirin təsiri ilə yarandı. O şeirdə heç bir yenilik etməmişdim. Ancaq məsələ bu idi ki, şeir yazmışdım, ilk şeir:

Yenə səni gördüm, Nursu dərəsi…”

Məmməd kənddə müəllim işlədiyi vaxtlar da yaradıcılığından qalmır, yazdığı şeirləri mərkəzi mətbuata göndərirdi. “Azərbaycan” jurnalının işçisi Böyükağa Qasımovun cavab məktubu indi də arxivində durur. Məktubun məzmunu belədir:

Məmməd, salam!

Məktubunu və şeirlərini alıb oxuduq. “Palıd”, “Adın yox, diplomun qalır dünyada”, “Qocanın vəsiyyəti” adlı şeirlərini çap üçün bəyəndik. O birilər qaldı. Üç şeiri yaxın nömrələrin birində mütləq çap edəcəyik. İşlərin necədir? Təzə nə yazırsan? Nə vaxt gəlirsən?

Hələlik, sağ ol!

Təzə şeirlərini gözləyirik. Müvəffəqiyyətlər arzu edirəm.

Böyükağa

18.1V.1955-ci il

Bakı

Təhsil aldığı illərdə hazırda görkəmli akademik olan Budaq Budaqovla yaxın dost olmuşdular. Budaq 1956-cı ildə elmi axtarışlar aparmaq məqsədilə Quba-Qusar zonasına ekspedisiya təşkil etmiş, orada kollektor işləmək üçün Məmmədi də dəvət etmişdi. Budağın söhbətlərindən: