Текст книги "Məmməd Arazlı günlərim"

Yenə gəldim yoluxmağa,

Dostu, yarı, ay bacanaq.

Nə sirdir ki, düşməz yolun,

Bizə sarı, ay bacanaq.

Səni yıxdı “Yeklər”, “Dülər”…

Zər ustaya “şeş-beş” verər.

Uduzmusan, bəri göndər

Toyuqları, ay bacanaq.

Bir həftə var axtarıram,

Vədəsindən qaçmaz adam.

Yüz toyuq kəssə, barışmam

Təbriz qarı, ay bacanaq.

Sədan gəlir divar üstən,

Buludlara yazıb qəsdən.

Çimdirərəm yağışla mən

Daş-divarı, ay bacanaq.

Eşib qara bığlarını

Deyərsən, bəs çıxar hanı?

Gəzirəm Əmirsoltanı,

Barı-barı, ay bacanaq.

Bir də girişmə oyuna,

Özün zər at, özün oyna.

Göndərrəm çolpa toyuna

Qırğıları, ay bacanaq.

M.İbrahimov

59-cu ilin avqust ayında Məmməd dedi ki, Moskvada oxumaq üçün evlənməmişdən qabaq ərizə veribmiş, indi cavabı gəlib. Onu İkiillik Ali Ədəbiyyat Kursuna qəbul ediblər və mütləq getməlidir. Çox təəccübləndim; əvvəla boyluydum, sonrası da işləmirdim, ev yox, ehtiyac çox. Hər şey bir yana, ən pisi bu idi ki, Bakıda qeydiyyatda deyildim.

Bilmirəm, yerimdə başqası necə hərəkət edərdi… Mən susdum, gördüm ki, etiraz etsəm də, əhəmiyyəti yoxdur, gedəcək. Beləcə, o, Moskvaya – SSRİ Yazıçılar İttifaqının nəzdindəki M.Qorki adına İkiillik Ali Ədəbiyyat kursuna getdi, mən də yenə anama sığındım.

“… Sənə demişdik ki, tanımadığın adama getmə…” – ifadəli baxışlarla mənə baxan bacılarımın, anamın, qohumların gözlərindən bu sözləri oxusam da, özümü o yerə qoymur, Məmməddən tez-tez məktub alsam da, cavab yazmırdım. Çox güzəştlərə getmişdim, daha belə də deməmişdim. Məktublarında Məmmədin də darıxdığını hiss edib yumşalardım.

Qızcığazım, salamlar!

İkinci məktubu, üçüncü məktubu yazandan sonra səndən cavab aldım. Onsuz da, darıxıram. Sənin darıxmağını eşidəndə də lap bədbin oluram. Sənsiz özümü təsəvvür edə bilmirəm. Sən mənə hamıdan, hər şeydən əzizsən. Dünən Moskva altındakı Qorki kəndinə getmişdik. Məktəbdən apamışdılar. Lenin ömrünün axırlarını orada yaşayıb. Orada da vəfat edib. Yoldaşlardan biri latviyalı arvadını gətirib (o da bizimlə idi). Şəhərdən bir az aralı, ayı 500 manata ev tutublar. Dünən onları görəndə bir az da darıxdım. Bunları yazıram ki, darıxasan. Ayrı vaxtında olsa, bəlkə də, narahat olmazdım. İndi vəziyyətin necədir? Çox yatmırsan ki?

… Sənə danışdığım poemadan xeyli yazmışam:

Mühəndisdir. Araz sahilinə işləməyə gedir. Qatar bir stansiyada dayanır. Həmin stansiyadan o, müharibə vaxtı İrana gedib, bir qızla sevişib (müharibə illəri), qızı bu taya buraxmayıblar. O, qayıdıb qərb döyüşlərinə gedib, müharibə qurtarıb, ali məktəbi bitirib işləməyə gedir. Həmin stansiyada ani fikrə gedir. Bütün süjet o, fikirdə ikən danışılır. (Orijinaldırmı?). Çay axır, ona elə gəlir ki, ürəyini qoparıb Araza atırlar. Ürəyinin dalınca qaçır, görür ürək deyil, həmin sevdiyi qızdır. Əlini ona uzadır. Bu vaxt bir qaranquş şığıyıb qızı aparır. Quşun dalınca qaçır. Sərhədçilər onu saxlayırlar. Elə bilirlər dəli olub. Başına gələni danışır:

Ev tikməyə gəlmişəm,

Könlümdəndir bu səslər!

Öz məhəbbət evimi

Uçurublar, ay əsgər!

Birdən qatar fit verir. Bir sərhədçi deyir:

– Yubanırsan, ay adam.

Hadisə belə bitir. Obrazlı yerlər var.

Bu saat sənin xəyalını qucaqlayıram. Axşam saat 11:45-dir.

Təhsilimlə əlaqədar Bakıya qayıtdım. Bir neçə gün kiçik daxmamızda qaldım. Kurs işlərini yazıb instituta verdim. Kəsirim qalmamışdı. Yazı işləri üçün yeni mövzuları götürüb kəndə qayıtdım. Məmmədin mənə kəndə yazdığı məktubu almamışdım. Bilirdim ki, məktub nəsihətlə dolu olacaq. Kənd camaatı da xısınlaşırdı ki, guya ayrılmışam. Yaman sıxılırdım. İşdən ayrılmağıma peşman olmuşdum. Vaxtilə kənddən getməyim haqqında rayon Maarif Şöbəsinə xəbər belə verməmişdim. İndi necə gedib deyəydim ki, qayıtmışam. Maddi cəhətdən də korluq çəkirdim. Bütün bu dolaşıq işlər əsəblərimə pis təsir edirdi (Əziz oxucu, elə bilməyin ki, bunları giley məqsədilə yazıram, əsla yox, “Bu ömürdü, öz baharı, öz qışı”).

Məmməd hər məktubunda mənə yaradıcılıq hesabatı verirdi:

Məktubunun birində yazırdı:

Dünən yaradıcılıq seminarında “Oxu, moldovan qızı” və “Fəlsəfə müəllimi” adlı iki şeiri oxudum. Sətri tərcüməsini özüm etmişdim. Uşaqların (yazıçı yoldaşların), müəllimlərin bərk xoşuna gəldi. İndi hiss eləyirlər ki, bunların hamısı ilə yarışa bilən bir qarabığlı Azərbaycan şairi də var. Münasibət artır, sətri tərcüməni alıb milli dillərə tərcümə edənlər çoxalır.

Gülüm, bunu arvadın yanında forslanmaq üçün demirəm. Axı səni hər şeydən əvvəl ona görə çox sevirəm ki, mənim şeirimi, ürək döyüntümü bir yoldaş kimi duyursan. Poemadan xeyli yazmışam:

Təbriz, Qafan, Şiraz –

Sönmüş ocaq kimidir.

Sədi, Hafiz qələmi,

İndi mərmilərimdir?

Firdovsinin qəbrini

Qanla yudu, apardı,

Heynə sağ olsa, bu gün

Hitleri parçalardı…

Müharibə vaxtı. İran. Sovet əsgərinin düşüncələri. Qəribə yerlər var. Qurtaran kimi sənə göndərəcəyəm…

Hamıya salam de…

02.10.59

(Məktub ixtisarla verilib)

Kənddə qalırdım. Nə edəcəyimi bilmirdim. Bakıya qayıtsam, şərait yox. Körpə dünyaya gələndən sonra bir otaqda nə edərəm? Kənddə qalmağa qorxurdum. Şəhərdə heç olmasa, həkimlərə yaxın olaram. Bir tərəfdən də Məmməd yazırdı ki, boğazı gəlir tez-tez, qızdırması çox olur. Bu da məni qorxudurdu. Kimsəsiz yer, tək, xəstə, baxanı yox…

“… Bir onu düşünürdüm ki, durum sənə vəsiyyət yazıb-qoyum. Yazım ki, səni tək qoyduğumu bağışla. Bütün şeirlərimi toplayıb çap elətdir. Əgər oğlum olsa, salamat qalsa, Azərbaycan dilini yaxşı öyrət. qulaqlarına çoxlu şeir oxu. Bəlkə, atasının yarımçıq qalmış nəğmələrini oxuya bildi…”

(Bu məktubunu da ixtisarla verirəm)

Tez-tez məktub alsam da, cavab yazmırdım ki, birdən gileylənərəm, Məmməd darıxar. Taleyimi Allahın ixtiyarına buraxmışdım…

1959-cu il noyabrın 9-da qızım oldu. Əvvəl hamıya xas xüsusiyyətlə pərt oldum ki, qızım olub… Sonra… Sonra elə ki, həkim bildirdi, uşaq zəifdir, indi də yaman qorxuya düşdüm ki, balama bir şey olmasın, dözə bilmərəm. Bütün fikrim-zikrim qızımın yanında qalmışdı. Çöldə pişik miyoldayanda da elə bilirdim uşaq ağlayır. Anama şikayətləndim ki, qızımı hələ mənə göstərməyiblər. Anam baş həkimi, baş həkim də uşaq həkimini “tərpətmişdi”. Bundan sonra qızımı mənə verməyə başlamışdılar.

Bir həftə keçəndən sonra məni evə yazdılar. Ən çətin günlərim də bundan sonra başladı, uşaq saxlamağa şərait yox idi. Qızımın adını İradə qoydum. Bu ad o vaxtlar dəbdə idi. Bir az keçəndən sonra təcrübəsizlikdən uşağı xəstələndirdim və təzədən xəstəxanaya düşdüm. Anam kəndə qayıtmışdı.

Məmmədin bütün bunlardan xəbəri yox idi. “Ona yazmayın” – demişdim. Bu arada Məmmədin teleqramları, məktubları ardıcıl gəlirdi. Hayıf ki, onların çoxu qalmayıb.

Dekabrın axırında Məmməd gəldi.

“SEVGİ NƏĞMƏSİ”

Ürəkdə sevinci, qəmi kəşf edən;

İlk səyyah, bəlkə də, nəğmə olubdur.

Artıq “Sevgi nəğməsi” kitabı çap olunub satışa buraxılmış bir həftə içərisində satılmışdı. Kitabı almağa gecikmişdim. Məmməd mağazalardan kitabı tapmamış, ancaq nəşriyyatın müəllifə ayırdığı az miqdarda kitab əlinə düşmüşdü. Sonralar niyə kitabın adı “Sevgi nəğməsi” qoyulub sualını Məmməd belə cavablandırmışdı:

“… İnsan nəğmə ilə birgə doğulub. Hər şey nəğmədir. Ürəkdə sevinci, qəmi kəşf edən nəğmədir. Dərd, ehtiyac üstün gələndə sığındığımız zümzümələr, nəğmələr olur. Laylalarımız, holavarlarımız nəğmə, şeir deyilmi? Xalqın nəğməsi, yoxsa tarixi də yoxdur. Əslində bu, o deməkdir ki, xalqın mənbəyi nəğmə, mənsəbi tarixdir. Bəlkə də, buna görə kitabı “Sevgi nəğməsi adlandırmışam. Nəğmə dildir. Dilsiz danışanları yalnız dilsizlər anlar. Yaşasın bu mübaliğə…”

Sevgi nəğməsi” kitabı haqqında mətbuatda həm şairlər, həm oxucular rəylər dərc etdirirdilər. Şair Xəlil Rza yazırdı:

“… Məmməd İbrahimin “Azərnəşr” tərəfindən buraxılmış “Sevgi nəğməsi” kitabı cəmi 37 şeiri əhatə etsə də, yaradıcılığında əhəmiyyətli hadisədir.

Bir şair kimi Məmməd İbrahimi oxuculara sevdirən nədir?

Fikrimizcə, bu sualın birinci cavabı budur ki, o, şeirlərində həyat həqiqətinə istinad edir, şairi ötəri kiçik hisslər deyil, həyatın və zamanın irəli sürdüyü böyük və ictimai fikirlər, siyasi qayələr, xalqımızın ürəyində yuva salmış arzular düşündürür…”

Məmmədin şair dostu Söhrabın adını eşitmiş, özünü görməmişdim. Tətil vaxtı ailəvi tanış olduq. Söhrab Tahirin keçmiş Semaşka adına xəstəxananın yaxınlığında S.Vurğun küçəsindəki bir binanın 3-cü mərtəbəsində bir otaqlı mənzili vardı. Söhrab həyat yoldaşı Lida xanımla tez-tez görüşərdik. Məmmədlə Söhrab – hər ikisi bizə söz verdi ki, havalar istiləşən kimi, ev tutub bizi də Moskvaya aparacaqlar.

Məmməd Moskvaya qayıtdıqdan sonra yenə hər həftə 3-4 məktub göndərər, hamısında da İradə üçün darıxdığını yazardı.

Məktubların hamısını saxlasaydım, yəqin ki, məktublardan ibarət qalın bir roman alınardı. Əlbəttə, indi təəssüf edirəm, necə deyərlər, müsəlmanın sonrakı ağlı.

Lida ilə Moskvaya bir aylığa getməyi qərarlaşdırmışdıq, özü də onlara xəbər vermədən…

Elə də etdik.

SALAM, MOSKVA!

Lida ilə birlikdə qatara bilet aldıq. Bir neçə gündən sonra Moskvaya çatdıq. Təbii ki, uşaqla bir neçə gün yol getmək çətinlik törədirdi. Bizi qarşılayıb yataqxanaya apardılar. Orada qalmalı olduq. Otaqlar bir nəfərlik idi, yaradıcı adamlar üçün nəzərə alınmışdı. Arakəsmələr nazik taxtadan olduğuna görə bir otaqda danışanda o birində də səs aydın eşidilirdi.

Məmmədin sol tərəfində nanay şairi Andrey qalırdı. İradəni güclə yatırırdım. Bir də görürdüm ki, divara təpik dəyir və ya stol yumruqlanır, qablar cingildəyir, səs-küy yaranırdı. İradə ayılır, kürlük edirdi. Məmmədə vəziyyəti deyəndə cavabı kəsə olurdu:

– Ona nə deyə bilərəm, öz otağında nə istəsə, edə bilər.

Mətbəx ümumi olduğuna görə Andreylə orada rastlaşırdıq. Rus dilini bir o qədər bilmirdim. Ancaq Andreyi birtəhər başa saldım ki, divarı təpikləməsin, stolu yumruqlamasın, uşaq ayılır və ağlayır.

Andrey məndən üzr istədi:

– Bacı, uşaq bizim üçün müqəddəsdir. Xüsusən, onlardan ayrı bu kövrək vaxtımızda. Balacanı yatıranda məni xəbərdar et, heç səsimi də çıxarmaram.

Andreylə razılaşdıq.

Sağ tərəfində isə Fazil adlı bir şair vardı, deyəsən, osetin idi. Bazar günlərində “moskviçkalar” toplaşar, səhərə qədər mahnı oxuyardılar. Fazil mənə xoşladığım rus mahnılarından ibarət val da bağışlamışdı.

Moskvada həkimlərin uşağa olan diqqətcilliyini Bakıda görməmişdim. Yataqxananın yanındakı uşaq poliklinikasına müvəqqəti qeydiyyata düşmüşdük. Həkimlər İradəni xoşladılar. Qucaqlarına alar, dəhlizdə gəzdirərdilər. Şəhərə çıxanda isə qadınlar məndən xahiş edib İradəni qucaqlarına götürər, oynadıb qaytarardılar. Hamı ona “çernıqlaza” (qaragöz) deyərdilər. İradə də yaxşı geyimli “moskviçka”ları xoşlar, onların qucağında özünü rahat hiss edərdi.

Bir ayı başa vurub təyyarə ilə geri qayıtdım. İndi uşaq yatanda imtahanlara hazırlaşırdım.

Dövlət imtahanları başlamışdı. Dörd imtahanım vardı. Təbii ki, uşaqla yaxşı hazırlaşa bilməmişdim. Hazırlaşmasam da, İkiillik Müəllimlər İnstitutunda aldığım bilik köməyimə çatdı. “Marksizm və Leninizmin əsasları” imtahanına rəhmətlik Sərdar Əsəd kömək etdi, qalanlarını isə özüm verdim. Hər imtahanda olanda İradəni Məmməd saxlar, o vaxtlar “26-lar” bağında (indiki “Sahil”) gəzdirərdi.

Sevinirdim, ta ali təhsilliyəm, işləyə bilərəm, amma yaddan çıxarmışdım ki, Bakıda qeydiyyatda deyiləm…

Yay tətili qurtardıqdan sonra yenə də əvvəlki kimi mən kəndə, Məmməd Moskvaya qayıtdı.

Məktublar yenə də qanadlanıb Məmmədin ürək sözlərini mənə çatdırırdı.

Gülxanımcan, salamlar!

… Gələndən bərk soyuq-qar idi. Bu gün yaxşı günlü havadır. Mənə cavab yaz, qızım haqqında məlumat ver. Sabah, ya da o birisi gün balasına paltar göndərəcəyəm. Yaxşı havalarda qızı bayıra çıxarmağı və s. şeyləri unutma. Darıxma, vaxt gəlib çatıb. Gör, sənə necə şeirlər yazmışam?

(ixtisarla)

SƏNDƏN AYRI…

Gözəllər aşiqi az olmamışam,

Hamısı yan keçir indi yanımdan;

Görünür, qızların qəlbindən tamam

Mənə məhəbbəti oğurlamısan.

NECƏ UNUDUM SƏNİ

Baxıram ev-eşik boşdur, elə bil,

Səninlə varım da, yoxum da gedib.

Bir ürəyim deyil, bir canım deyil,

Dincliyim də gedib, yuxum da gedib.

(ikinci şeirini ixtisarla vermişəm)

Şeir beş bənddən ibarətdir. Tam şəkildə kitablarında çap edilib. Məmmədin Moskvada qaldığı ünvan belə idi: Moskva K. 104. Tverskoy bulvar 25.

İkinci ili göndərdiyi məktublar evdən köçəndə itdi.

Həmin ili də yazda bir ay Moskvaya getdim. Bu dəfə İradənin “hörməti” daha da çoxalmışdı. Yataqxanadakı müxtəlif millətlərdən olan yazıçılar bütün boş vaxtlarını, əsasən, İradəyə həsr edir, onu yataqxananın liftində yuxarı-aşağı aparır və gəzməyə çıxarırdılar.

Məmməd hələ 1-ci ili Moskvada olarkən Bakıdakı yazıçı yoldaşları uzun bir siyahı tərtib etmiş, o vaxtlar mətbuat üzrə katib Nazim Hacıyevin görüşünə gedərək ev istəmişdilər. Məmmədin adını isə siyahıya salmağı nədəndə “unutmuşdular”.

Məni bir məclisdə təriflədilər,

Günahkar bir balaca şeirim oldu.

Motsat qığılcımım yox ikən hələ

O gündən mənim də Salyerim oldu.

Siyahıda adları olanların hamısı evlə təmin olunmuşdu. Məmməd 1961-ci ildə təhsilini başa vurub qayıtdı və balaca bir otaqda yaşamaq məcburiyyətində qaldı. O vaxtlar Baksovetin sədri Əliş Lənbəranski idi, ziyalılara çox hörməti vardı. Məmməd rus yazıçısı N.Tixonovun məktubunu da özü ilə Moskvadan gətirmişdi. Məktubda Məmmədin evlə təmin olunması xahiş olunurdu. Məmməd Lənbəranskinin qəbuluna getdi. Tezliklə bizə Musabəyov qəsəbəsinin 5-ci Sallaqxana küçəsindəki 30 saylı binada ikiotaqlı mənzil verildi. Yadımdadır, mənzilin nömrəsi də 30 idi.

Sevinirdik, – ta bizim də “sarayımız”, mətbəximiz, hələ üstəlik, hamamımız vardı. Nə yaxşı imiş adamın özünün bir “küncü” olması. Təbii ki, 30 kv m-lik iç-içə otaqlar yazıçı mənzili deyildi. “Ay Allah, buna da min şükür”, – deyirdim.

Məmməd həvəslənib biz yatandan sonra məhsuldar işləməyə başlamış. Şeirləri dövrü mətbuatda çap olunur, xalq arasında hörməti artırdı. Eyni zamanda paralel olaraq yavaş-yavaş gizli hücumların da özülü qoyulurdu; cəsarətliliyi, açıq fikirliliyi çoxlarının xoşuna gəlmirdi.

Məmmədin poeziya, bədii nəşriyyat və s. haqqında özünəməxsus maraqlı fikirləri var.

Özünün bu haqda qeydlərini olduğu kimi verirəm:

Bu gün televiziya ilə veriliş var. Leonid Leonov! Nədənsə bu yazıçının adı gələndə xəyalıma mübarək geoloji proseslər – vulkan, zəlzələ gəlir. Təbiətin ən nadir əsərlərindən biri – qraniti düşünürəm. Qranit çətin yaranır, lakin ömrü nə qədərdir! Bu yazıçının təfəkkürü də “qranit” yaradır.

Şamillə dərdləşirik. Uzun söhbətlər, ədəbi mübahisələr, gənclik xatirələri…

Mənim sevimli körpəm – poeziya, yenə də sənin taleyini düşünürəm. Axı bizim ədəbiyyatın özülü şeir, mayası şeir, ən yaxın, ən uzaq hədəfi şeir olub. Lakin indi şeirə xor baxanlar var. Nəşriyyaçılar, qəzetçilər oxucu adından danışır. Guya şeir oxunmur. Əslində isə sözün həqiqi mənasında şeir kitabları mağazalarda qalmır. Şeir nəşriyyatçıların cibinə “zərər” edir. Onlar şeiri çap etməyi bacarmırlar. Yoxsa, şeirlə cibləri dolardı. Bir də ki min ildən çox yaşı olan bir sənət incisini cibə qurban vermək olarmı?

Söhrabla Xəlil nəsrə keçməyi tövsiyə edirlər. Tutaq ki, biz öz qəlbimizin ədəbi səsini üzə çıxarmaq üçün bu imkana əl atdıq. Bəs şeiri kim yazmalıdır? Mən onu nəsrə qısqanıram. Şeir qarşımda göz yaşı tökür, saç yolur – “məni atma”, – deyir.

Nizami, Füzuli, Sabir, nə deyirsiniz?

21.XI.62

Köhnə vətən, xatirələr, köhnə yaralar… Yenə sizinlə görüşdüm. Bu gün V.İ.Lenin adına APİ-də gənc şairlərlə görüş oldu. Xəlil hamıdan çox səs aldı. Lakin M.Müşfiqə həsr etdiyi şeirlərdə bəzi ifadələr xoşa gəlməzdir. “Alçaqlar”, “yaltaqlar”, “partiyalı, partiyasızlar” nə bilim nələr… Söyüşlər nəyə gərəkdir? Bunlar səmimi və ilhamla yazılmış şeiri kobudlaşdırır.

Çıxışımda dedim ki, istərdim bu məclis başqa formada keçsin. Yaradıcılıq planlarından danışaq, ürəyimizdən gələn səsləri açıb deyək. Axı min, min iki yüz ildən artıq tarixi olan, bizim ədəbiyyatı üzərində ucaldan bir janra – şeirə xor baxanlar var. Nəşriyyat planlarında ildən-ilə şeirə az yer verilir… Sərdar Əsəd sözümü qəribçiliyə saldı. Guya çapdan gileylənirmişəm. Xeyr, gileylənmirəm… Şeirə daha çox yer verilməsini tələb edirəm. Bunu əsrin gedişi, oxucuların istəyi tələb edir. O ki qaldı şairlərin alimliyə qaçması, bu da xoşa gələn deyil. Sən ya alim kimi düşünməlisən, ya şair kimi. Bilmirəm, bəlkə, səhv edirəm. Lakin çətin ki, institut, məktəb proqramı dairəsində çalışıb həm o tələbi yerinə yetirəsən, həm də şeir yazarsan. Hanı o dahi ki, (yazıçı dahi) həm alimdir (sözün həqiqi mənasında nəzəriyyəçi), həm sənətkar… Nə isə mübahisə etməyə dəyər…

Bu sözlərlə qeydlər qurtarır. Bəlkə də, İradənin özünəməxsus səliqə ilə qeydlərin altından yazdığı “5”-lərə görə qeydlər davam etdirilməyib, bilmədim. Axı Məmməddə belə xüsusiyyət də vardı ki, yaradıcılıq laboratoriyasının hansı sirri açılırdısa, o, daha həmin mövzudan, həmin mövzu ondan “qaçırdı”.

Moskva təhsilini başa vurduqdan sonra 1961-ci ildə “Maarif” Nəşriyyatında redaktor işləməklə bərabər yeni orijinal şeirlər də yazırdı. Elə vaxtlar ourdu ki, ayda bir neçə şeir yazır, bəzən isə, ümumiyyətlə, əlinə qələm götürmürdü. Tibb İnstitutunda Məmmədə görə estetika kafedrası açmışdılar. Orada cəmi bir-iki ay işlədi, davam etdirməməyinin səbəbini də belə açıqladı:

– Eyni sözləri tələbələrə təkrar-təkrar deyə bilmirəm. Özümün-özümdən zəhləm gedir. Bir də ki onda gərək şeir yazmayam, kitabxanaları gəzəm. Bacarmıram.

Ənvər Əlibəyli da televiziyada Məmmədə gənclər haqqında veriliş aparmağı təklif etmişdi. Bir-iki veriliş apardıqdan sonra onu da atdı.

“Bizim nəsil bədbəxt nəsildir. Köhnə nəsil deyir ki, bizimlə dabanqırma gəlirsiniz, nəfəs almağa qoymursunuz. Sonra da cavanlar bizə deyəcək ki, qarşımızda “divarsınız”, qabağa getməyə imkan vermirsiniz”.

Belə bir söhbəti də yadımdadır:

“Əhməd Cəmil Mədəniyyət Nazirliyində işləyəndə “Üç oğul anası” poemasını ona oxudum. Çox diqqətlə qulaq asdı və dedi:

– Məmməd, nə gözəl yazmısan, ananın hisslərini nə gözəl təsvir etmisən – çox gözəl əsərdir”.

Bir neçə ay keçəndən sonra onu “Azərbaycan” jurnalına redaktor qoydular. Poemanı çap etdirmək üçün jurnala apardım. Əsərə o qədər sual işarəsi qoydu ki… artıq o, şair Əhməd Cəmil yox, redaktor Əhməd Cəmil idi”…

Yazıçılar ittifaqında Mehdi Hüseynin sədr olduğu vaxtlar idi. Başqalarına nisbətən obyektiv adam idi. “Azərnəşr”də bədii ədəbiyyat şöbəsində yer boşalmışdı. Mehdi Hüseyn Məmmədi yanına çağırıb onu həmin yerə göndərəcəyini söyləmişdi.

Məmməd xatırlayırdı:

“Mən Mehdi müəllimin yanında idim. Vidadi Babanlı içəri girdi və çox ərklə dedi:

– Mehdi müəllim, nəşriyyatda bədii şöbə yeri var, xahiş edirəm məni ora təyin et, işsizəm.

Mehdi müəllim güldü və cavab verdi:

– Vidadi, ora bu qara oğlan gedəcək. Və əmrimi verdirdi”.

Məmməd 1963-cü ildən nəşriyyatda bədii ədəbiyyat şöbəsinin müdiri işləməyə başladı.

O vaxtlar “Azərnəşr”in direktoru olan Adil müəllim Məmmədə çox sərbəstlik vermişdi. Adil müəllim işgüzar direktor olmaqla bərabər, istedadlı cavan kadrlara qayğı ilə yanaşan adamdı. Məmmədin xatirələrində “yaxşı adamlar” arasında Adil müəllimin xüsusi yeri vardı. Məmmədə ərklə həmişə İnfiloğlu deyərmiş, təqdim etdiyi sənədlərə baxmaz, ona tam etibar edərmiş (təbii ki, Məmmədin təmiz adam olduğunu bildiyinə görə). Sənədlərə qol çəkəndə – “qoy məni öldürsünlər, bir alagöz qız üstə”, – deyib imzalarmış”.

Onu da deyim ki, Məmmədin “Naməlum qəhrəman” adlı şeiri Adil müəllimə həsr olunub.

Bu da Məmmədin söhbətlərindəndir:

“Bir gün nəşriyyatda iclas keçirilirdi. İclasın gur vaxtında Əli Vəliyev içəri girir:

– Adil, qonorarımı niyə vermirsən?

– Əli, axı iclasdır, iclasdan sonra verərik.

– Yox, elə indi ver.

Adil müəllim Ə.Vəliyevin ürəyini sındırmır. İclası yarımçıq qoyub mühasibi çağırır, qonorarın ödənməsi üçün göstəriş verir. Adil müəllim hamıya həssaslıqla yanaşan adamdı”.

Məmməd dörd ilə yaxın nəşriyyatda işlədi. O, şöbə müdiri işləyəndə çox adam bizə yaxınlıq etdi, amma necə yaxınlaşmışdılarsa, elə də getdilər. Həmin illərdə bir çox söhbətin şahidi olmuşam.

Məmməd öz növbəsində müəlliflərin kitablarının nəşrinə kömək edər, hansısa “hörmətə” yol verməzdi. Onda aramızda mübahisə olardı. Məmməd isə qəti cavab verərdi:

– Gülxanım, onların qarşısında gözükölgəli, dili gödək olum? Onda mən şeir yaza bilmərəm.

Daha bir söz deyə bilməzdim…

Gərək ki, 1965-ci ilin mart ayı idi. Məsud Əlioğlu (Əli Vəliyevin oğlu) bizi qonaq çağırdı. Məlum oldu ki, Məmməddən başqa heç kim xanımını gətirməyib. Mən Rəna xanımla mətbəxdə oturdum.

Mehdi Hüseyn, Əli Vəliyev, Mirzə İbrahimov, Məmməd Cəfər, Kamal Talıbzadə, İsmayıl Şıxlı məclisin iştirakçıları idilər. Mətbəxdə oturduğuma görə onların nə danışdıqlarından xəbərim olmadı. Bu arada ora bir nəfər də gəldi. Evə qayıtdıqdan sonra həmişəki kimi Məmmədi sual “atəşinə” tutdum. Çox sualıma cavab vermədi. Bircə sonrakı qonağın İrəvandan gəldiyini dedi. İrəvanlı qonaq deyirmiş ki, ermənilər bizi yaman sıxışdırmağa başlayıblar. Bizi (yəni Ermənistandakı azərbaycanlıları) yandıran odur ki, burda hamı yatıb, bizi Ermənistandan çıxarmağa hazırlaşırlar.

Əli Vəliyevdən qeyri irəvanlı qonağın sözlərinə heç kim reaksiya verməyib. Hətta Mehdi Hüseyn qonağın sözünü kəsərək:

– Oradakı azərbaycanlılar öz işləri ilə məşğul olsunlar, biz öz beynəlmiləlçiliyimizlə fəxr edirik və bu yolla gedirik – deyib (Bu qonaqlıqda gedən söhbətləri gündəliklərimdə geniş yazmışam).

Məmmədi elə o vaxtlardan ziyalıların “qış yuxusu”na getmələri bərk narahat edirdi.

Bu arada Adil müəllimi başqa işə keçirdilər. Onun yerinə Qılman İlkin təyin olundu. Elə birinci həftədə, o, səbəbsiz-filansız Məmmədlə işləmək istəmədiyini bildirdi.

Məmməd:

– Elə mən də səninlə dünəndən işləmək istəmirəm, – deyib ərizəsini yazdı və işdən çıxdı.

1967-ci ildən “Ulduz” jurnalında məsul katib kimi fəaliyyətə başladı. Elə həmin il “Ömür karvanı” kitabı çap olundu.

Dursun Məmmədov adlı bir müəllifin “Ömür karvanı” kitabı haqqındakı məqaləsi, xüsusilə yadımdadır:

“… Bu kitabı oxuyarkən qəlbimiz nəhayətsiz sevinclə dolur. Şeirləri oxuduqca inanırsan ki, şair son dərəcə orijinal poeziya kitabı yaradıb. Kitabda toplanan şeirlərin ruhu, ideyası yenidir. Şair sənət aləmində yeni söz deyir. “Ömür karvanı” şairin mənalı və zəngin ömür kitabıdır. Bu ömür kitabında həyat bütün ziddiyyətləri ilə verilir. Şair o şeirləri poeziyanın materialına çevirir ki, bütün mahiyyətini, daxili qanunauyğunluğu dərk edir. Həyatın müxtəlif rəngləri, nəhayətsiz çalarları var. Kitab bu rənglər qarışığından yaranıbdır desək, səhv etmərik…”

Saxla məni, gözlərində saxla, gülüm,

Məni mənim gözlərimlə ağla, gülüm.

Məmmədin tez-tez boğazı gələrdi. Bir az ağrıları çoxalan kimi tez də “vəsiyyət” edərdi ki, məni kövrəltsin:

“Gülxanım, ölsəm, kitabımı qara cilddə çap etdirərsən. Məni kəndimizdəki səngər təpəsində basdırarsan. Əgər orada basdıra bilməsən, oradan torpaq gətirib qəbrimə səpərsən!”

Mən də öz növbəmdə hay-küylə bizdən aşağı mərtəbədə yaşayan həkim Bikəxanımın yanına qaçardım. O, Məmmədin boğazını Pensilenlə yuyar, xəstənin qızdırması düşərdi. Özü də belə bir qeyd aparmışdı:

“Bərk xəstə idim. Ölümümü gözləyirdim. Bunları düşünürdüm: “Cənub həsrətini özümlə aparacağam”. Qızım familiyamı yaşadacaqmı?

Demək istəyirəm: qızım, ev-eşiyi də, var-dövləti də, vəzifəni də – hər şeyi itirmək olar. Bununla insan alçalmaz. Həyatda həmişə şərəf və mənliyini yüksək saxla!

Ana, torpaq ana! Eşitsən, qəbrin aşılar, sümüklərin danışar. Ana, ana deyib inləyirəm.

Bir də fikrimdən bunu çıxara bilmirəm ki, sənətdə layiqli ad qoyub getmirəm. Bir cildlik əsərlərimi çap edərlər. Cildin üstünə yazarlar:

Məmməd İbrahim, “Bitməmiş nəğmələr!” nə isə, həkimlərə mən lap son ayaqda inanıram.

Veysov, Bikəxanım. Ağrılar azalır, ölüm yaddan çıxır. Yenə arzular, planlar”.

7.1.66

Başqa bir qeydində isə yazır:

Motsartın musiqi istedadı 3-4 yaşında ortaya çıxıb. Enşteyində isə uşaqlıqda xüsusi nəzərə çarpan fitriyyət görünməyib. Bu, qaynar gəncliyində birdən özünü biruzə verib. 26 yaşında nisbilik nəzəriyyəsi ilə dünyaya səs salıb. Biz həmyaşıdların (və ümumiyyətlə) isə nə Motsart yaşında, nə Enşteyn yaşında istedadını görən, ən pisi görmək istəyən var. Bu, sənətimizə nə qədər zərər vurur. Biri gəlib illərlə heç bir çağırışı, bileti olmadan birinci sırada oturur. İstedad arxa cərgədə qalır, əsəbiləşir, bəzən isə küsüb gedir. Bu hallar çox istedadın parlamadan sönməsinə də səbəb olur. Əlbəttə, əsl ədəbiyyat tarix olandan sonra bilinir. Vəzifələr, ordenlər və s… Gedir, qalır bir tədqiqatçı, bir də oxucu. Dünənin adsız şairi bəzən bir nömrəli pasport alır.

Fəqət, əsl sənət əsəri son vaxtlar az yaranır. Az işləyirik, az oxuyuruq, az düşünürük, çox baxırıq, az görürük.

Dünyaya səs salacaq bu günün AZƏRBAYCAN nəğməsi sənin uğrunda.

9.11.66

Bu illər ərzində üç kitabı çap olunmuşdu. Onlara kitab demək olmazdı. Kiçik kitabçalardı. Həcmcə kiçik olmasına baxmayaraq, bu kitabçaların əks-sədası böyük oldu. Qısa vaxtda satışda bircəciyi belə qalmadı… Bu isə…

SALAMAT QAL BU DAĞLARDA, ÜRƏYİM

Məndən kəndimiz də küsübdür, – deyir,

Yoluma göz dikən yollar yorulub…

Məmməd arada Naxçıvandan, öz kəndlərindən elə ürək dolusu danışırdı ki, görmədən, bilmədən o yerlərin vurğunu olmuşdum. Deyərdi, – Salvartı dağlarından, Batabat meşəsindən, Şahbulaq yaylağından o qədər üzüaşağı qanadlanıb bu torpağı sinəmə sıxmaq istəmişəm ki… Deyərdi, – indi hərdən mənə elə gəlir, göz açdığım torpaqda hər çayın, hər bulağın dilini bilirəm; hər daşın, hər qayanın bioqrafiyasına bələdəm. Üçqardaşdan, Kəçəldağdan, Dərələyəz silsiləsindən üzüaşağı – Araza doğru nə qədər “qoşun çəkmişəm”, küləklərlə gizlənpaç, şimşəklərlə çilingağac oynamışam.