Текст книги "Эссенциализм"

МОҲИЯТ: эссенциалистнинг асосий ғояси нима?

Бу қисм учта ёлғон эссенциалистнинг ўйлагани на тегишли ва на имконли бўлмаслигининг баёни. Шунга кўра бу қисм навбат билан учга ажратилган:

1. Индивидуал танлов. Биз вақтимиз ва энергиямизни қандай сарфлашни танлай оламиз. Танловсиз муқобил вариантлар ичидан саралаб олиш (trade-оff) ҳақида бошингизни қотиргандан фойда йўқ.

2. Шовқиннинг кўп тарқалганлиги: Деярли ҳамма нарса шовқин ва жуда озчилиги, истисно билан, қийматга эгадир. Бу ўта муҳимларини ҳисоблашга вақт ажратишни асослайди. Айрим нарсалар жуда муҳимлиги сабабли уларни ажратиш зарур, чунки улар шунга арзийди.

3. Тrade-off (муқобил вариантлар ичидан саралаб олиш)нинг мавжудлиги: Биз ҳаммасига эгалик қилиш ёки ҳаммасини бажаришга қодир эмасмиз. Агар шундай бўлганида эди, имкониятларни солиштириш ва уларни ажратишга ҳожат қолмас эди. Биз trade-оff мавжудлигини тан оларканмиз, "Қандай ҳамма ишни уддасидан чиқсам бўлади?" саволини беришдан шу заҳоти тўхтаймиз ва бироз чуқурроқ: "Қайси муаммони ечишни хоҳлайман?" деган аниқ саволни марказга олиб чиқамиз.

Биз фақат юқоридаги келтирилган 3 ҳақиқатни англаб етганимиздан сўнггина эссенциалистга ўхшаб фикрлашни бошлаймиз. Аслида уларни сиз борича қабул қилсангиз ва уқиб олсангиз, китобнинг кейинги қисмида келадиган метод сизга табиий ва инстинктив бўлиб туюлади. Бу услуб учта оддий қадамлардан иборат:

1-қадам. Тадқиқ қилиш:

Арзимас кўпдан аҳамиятли озни ажратиш

Эссенциалистнинг яна бир порадокси шундай: у ноессенциалист вазифадошидан кўра кўпроқ танловларни кўриб чиқади. Ноессенциалистлар бирор ишни тўлиқ ўрганиб чиқмай туриб уни бажаришади, эссенциалистлар эса систематик таҳлил ўтказади, ҳисоблаб чиқади. Улар аниқ, тўғри деб билганини танлаганлигига ишонч ҳосил қилиш мақсадида дастлаб кўплаб мавжуд имкониятларни чамалаб кўришади, зеро улар ўнлаб, юзлаб танловлар ичидан бир ёки иккитасини танлашади ҳамда шулар томон ишонч билан олдинга шаҳдам қадамлар қўйишади.

Оғирроқ мезонларни қўллаш бизга ўз миямизнинг илғор қидирув тизимига киришга шароит яратади. Биз "яхши имконият" калит сўзидан фойдаланган ҳолда қидирувни ўтказсак, миямиз бизга ўйлаш ва ишлашимиз учун ўнлаб саҳифаларни таклиф қилади. Бунинг ўрнига, қуйидаги уч саволни сўраш миянинг юқори қидирув функциясини фаоллаштиради: "Чуқур таъсирланганимда нимани ҳис қиламан?", "Менинг ўзига хос иқтидорим нимада?" ва "Дунёда муҳим эҳтиёжни қондирадиган нарса нима?" Табиийки, миямизда бунга бағишланган саҳифалар унча кўп эмас, аммо бу машқнинг асосий қисмидир. Биз бажариш учун яхши нарсалар кўплигини қидираётганимиз йўқ. Биз ҳиссамизнинг ёқори даражасини қидиряпмиз: аниқ нарса, аниқ усулда, аниқ вақтда.

Эссенциалистлар кўп вақтини таҳлил қилиш, тинглаш, баҳслашиш, мунозара ва фикрлашга сарфлайди. Бироқ уларнинг тадқиқоти шу билан ниҳоясига етмайди. Тадқиқотдан кўзланган мақсад – арзимас кўпдан аҳамиятли озни фарқлаш.

2-қадам. Бартараф қилмоқ

Аҳамиятсиз кўпдан қутулиш

Кўпчилигимиз бошқаларни мамнун қилишни ва ўзгалардан фарқланиб туришни истаймиз, шу сабаб кўп нарсага "ҳа" деб жавоб берамиз-қўямиз. Бироқ ўз фойдамиз учун "йўқ" дейиш ҳам калит бўлиши мумкин. Питер Дрункер такидлаганидек "Одамлар эффектив, сабаби, улар "йўқ", бу мен учун эмас дея олишади".

Биз учун муҳим бўлмаган нарсалардан бутунлай қутулиш кимгадир йўқ дейишни назарда тутади. Бу ижтимоий тахминларга қарши боришни билдиради. Буни яхши уддалаш жасорат ҳамда раҳм-шафқатни талаб қилади. Шундай қилиб, кераксиз нарсалардан қутулиш ақлий интизом эмас. Бу ижтимоий босимга "йўқ" дейишга керакли ҳиссий интизом. Китобнинг бу қисмида биз ушбу қийин динамикага мурожаат қиламиз.

Юқорида таъкидлаган муқобил қийматлар ҳақиқатига кўра, биз ҳамма нарсани қилишни танлай олмаймиз. Тўғри савол "Қандай ҳаммасини бажарамиз?" эмас балки, "Ким нима қилишимиз ёки қилмаслигимизни танлаб беради?" Эсингизда бўлсин, қачонки биз танлаш ҳуқуқидан маҳрум бўларканмиз, бошқалар биз учун буни қилишади. Хўш, қайси бирини танлаймиз: шошилмасдан нима қилмасликними ёки ўзимиз боришни хоҳламаётган йўналишга бизни тортишлариними?

Бу қисм сизга муҳим бўлмаган нарсалардан қутулиш учун муҳим нарсаларга керакли вақт топиш усулидаги методни таклиф қилади. Шундан сўнггина имкон борича осон ҳаракатланиш учун платформа ярата оламиз: 3-қадамнинг мавзуси.

3-қадам. Бажариш:

Тўсиқларни бартараф этиш ва енгил бажариш

Мақсадимиз хоҳ ишдаги лойиҳани тугатиш бўлсин, хоҳ карерамизда янги босқичга кўтарилиш бўлсин, хоҳ турмуш ўртоғимиз учун туғилган кун зиёфатини режалаштириш бўлсин биз иш жараёни оғир ҳамда кўп ҳаракат талаб қиланади деб фикр юритишга мойилмиз. Аммо эссенциалистларнинг ёндашуви ўзгача. Бажаришга ундашдан кўра улар тўсиқларни олиб ташлаш ва бажаришни осонлаштириш учун тизим яратишга вақтини сарфлайди.

Бу уч элемент – тадқиқ қилиш, бартараф қилиш, бажариш – сиклик ҳодислар сингари алоҳида эмас. Биз барчасини якдил, доимий равишда қўллар эканмиз, энг юқори фойдани олишимиз мумкин.

Вақти келган фикр

Француз драматург ва романчиси Виктор Ҳюго таъкидлаганидек, "Ҳеч нарса вақти келган фикрдан қудратлироқ эмас". "Оз – соз" вақти келган тамойилдир.

Биз ўз ҳаракат ва қарорларимизни танлай олишга кўпроқ имкон берадиган бўлсак, ҳаётимиз тубдан ўзгаради. Биз янги босқичга кўтарилаётганга ўхшаймиз. Барча кераксиз нарсаларни тарк этиш қобилияти бизга ажойиб эркинлик беради. Биз энди бошқа одамларнинг қарашларига бўйсунмаймиз ҳамда керакли қарорларни ўзимиз қабул қиламиз. Бундай кучга эга бўлган одам нафақат шахсий ҳаётида ёки иш жойида, балки бутун дунё миқёсида имкон қадар самарадорликка эришади.

Агар мактаблар зерикарли дарслардан воз кечса-ю уларни бутун жамиятда ўзгариш қиладиган лойиҳалар билан алмаштирса нима бўларди? Агар ўқувчилар юқори синфни тугатгач охири ҳеч қаерга олиб бормайдиган ҳаёт пойгасига шўнғиб кетишнинг ўрнига келажакда юқори ҳисса қўшадиган нарсалар ҳақида ўйлашса-чи?

Агар бизнесменлар маъно-мантиқсиз йиғилишлардан воз кечса ва ходимларга ўта муҳим лойиҳалар устида ўйлаш ҳамда ишлашга имкон яратиб берса-чи?

Агар ишчи ходимлар вақт сўрувчи электрон почта занжири-ю тутриқсиз лойиҳиялар, бесамар йиғилишларга қарши бўлишганда эди, балки улар ўз компания ҳамда карераларида юқори самарадорликка эришган бўлишармиди.

Агар бизга жамият кўпроқ нарсаларни сотиб олишни даъват қилишдан кўра нафас олиш, ўйлашга имкон берса-чи? Агар жамият "нафратланадиган" нарсалар деб таърифланган ишларни рад этишга, эҳтиёжимиз бўлмаган нарсаларни сотиб олишга, бизга хуш келмайдиган одамларда таассурот қолдиришга ундамаса нима бўларди?

Агар биз қиймати юқори нарсани арзон ва аксинча, қиймати паст нарсани қиммат сотишни тўхтатсак-чи?

Агар банд эканлигимизни муҳимлик ўлчови сифатида кўрсатишни тўхтатсак-чи? Агар бунинг ўрнига биз қанча вақтимизни тинглаш, чуқур мулоҳаза қилиш ва ҳаётимиздаги муҳим инсонлар билан биргаликда вақтимизни мароқли ўтказишга сарфлаганимизда-чи?

Агар бутун дунё тизимсиз кўпни қувишдан интизомли озга интилса-чи?

Мен ўзгалар кутган ҳаётнинг ўрнига ўзларига содиқ ҳаёт кечиришга журъат топадиган одамлар ҳақида тасаввурга эгаман.

Мен мазмунли ҳаёт кечириш учун ақл-идрок, қобилият, топқирлик ва ташаббускорликни ўрганувчан ҳамманинг – болалар, талабалар, оналар, оталар, ишчилар, менежерлар, ижрочи директорлар, дунё лидерларининг – тасаввурига эгаман. Мен бу дунёда нима қилиш муҳимлигини биладиган, жасоратли инсонлар тасаввурига эгаман. Мен ҳаракатга ундовчи суҳбатлар бошлаш тасаввурига эгаман.

Куч қўшиш учун биз тўғри йўлни топишимиз керак. У эса ҳаёт қанчалик қисқа-ю, шу билан бирга, бизда қолган оз вақт ичида нималарга эриша олишимизни кўрсатади. Шоира Мери Оливер ёзганидек: "Менга айтгинчи, сенинг елдек ўтадиган ҳаётингда қиладиган режаларинг нима?"

Мен сени бу саволни ўзингдан сўраш учун бироз тўхтаб туришга чақираман.

Сени бу ерга беллашишга чақираман ва ҳозир муҳим нарсалар билан роҳатланадиган хона тайёрлашга ваъда беришингни сўрайман. Бу қарордан пушаймон бўлишингни ўйлаб кўрганмисан? Бу умуман шунга ўхшайди: худди сен бир куни уйғонасан-у "Қанийди, камроқ кўнгли бўшлик қилсам ва бошқалар мендан кутган муҳиммас нарсаларни бажарганимда эди".

Сенга аҳамиятсизлар устидан муҳим бир қанчасини қўллаб-қувватловчи, тарозининг палласини тенглаштирувчи "адолатсиз" тизимни яратишга имкон беришингга чорлайман.

Сени эссенциалистга айланишинг учун сармоя киритишга чорлайман. Китоб эски замонга қайтиш ҳақида ҳам, электрон почтадан қочиш ёки интернет тармоғидан узилиш ёки зоҳидликда умргузаронлик қилиш ҳақида ҳам эмас; бу орқага қадам ташлашдек гап. Бу китоб "Оз – соз" тамойилларини ҳозирги ҳамда келгуси ҳаётимизга жорий қилиш ҳақида. Мана бу янгилик!

Шундай қилиб, менинг чорловларим – қизим туғилган кундаги ҳолатимдан анча донороқдир. Менда бундай қарордан келадиган яхшиликларга улкан ишонч бор. Тасаввур қилиб кўринг, агар дунёда ҳар бир инсон битта яхши-ю, аммо унчалик муҳим бўлмаган фаолиятдан воз кечса, уни ҳақиқатан муҳими билан алмаштирса, нима бўлган бўларди?!

Йиллар ўтгач умрингиз охирлаб қолган пайтда сизда ҳали ҳам пушаймонликлар бўлиши мумкин. Бироқ эссенциалистлар, йўлини қидирганлар бундан мустасно. Бу имкониятдан фойдаланиш учун қайтганингизда нимадан воз кечган бўлардингиз? Ўша кун шуни қилишга қарор қилганингизда нимани умид қиласиз?

Бу саволнинг жавобини билиш учун ўз ички дунёйингизга боқишга тайёр бўлсангиз, кейин сиз эссенциалист бўлишга тайёрсиз. Келинг бунга бирга киришамиз!

Моҳият: эссенциалистнинг асосий ғояси нима?
Моҳият

Эссенциалистнинг асосий ғояси нима?

Эссенциализм бу – бирдан ортиқ нарсани қилиш эмас, ҳамма нарсани ўзгача йўл билан бажариш. Бу фикрлаш услубидир. Аммо ушбу фикрлаш тарзини ўзлаштириш осон эмас. Бунинг сабаби шуки, аниқ фикрлар – одамлар шу фикрларга ишониши – бизни доимо ноессенциализм томонга тортади. Китобнинг бу қисми 3 бобдан ташкил топган. Ҳар бир боб ноессенциализм хатосини очиб беради ва эссенциализм ишончи билан алмаштиради.

Эссенциалистдек яшаш учун учта чуқур илдиз отган тахминларга қарши курашиш лозим: "Қилишим керак", "Ҳаммаси муҳим" ва "Иккаласини ҳам қила оламан". Афсонавий сиреналарга ўхшаб, улар қанчалик жозибали бўлса, шунчалик хавфлидир. Улар бизни саёз сувга ботириб тортиб олишади. Улар бизни жалб қиладилар ва саёз сувларга ғарқ қиладилар. Эссенциализм моҳиятини қамраб олиш биздан асосий учта ҳақиқатни юқоридагилар билан алмаштиришни талаб қилади: "Танлайман", "Фақат айрим нарсаларгина муҳим" ва "Мен ҳар қандай нарсани қила оламан, лекин ҳаммасини эмас". Бу оддий ҳақиқатлар бизни ғайритабиий аҳмоқликдан уйғотади. Улар бизни ҳақиқатан ҳам муҳим нарсага интилишимиз учун озод қилишади. Улар бизга ўзимизнинг энг юқори ҳисса қўшиб яшашимизга имкон беради.

Биз ноессенциализмнинг бемаъниликларидан халос бўлиб, уни эссенциализмнинг асосий мантиғи билан алмаштирсак, эссенциалист йўли табиий ва инстинктив бўлади.

2-БОБ
ТАНЛОВ

Танловнинг кўринмас кучи

Бизни инсон сифатидаги қиладиган ишимиз бу танлай олиш қобилиятидир.

– Моделеине Ленгле

Қўлимдаги қоғоз парчасига кўзларимни катта очганча тикилиб кўп қаватли бино даҳлизида ўтирардим. Шом пайти эди. Охирида қолган бир нечта кишилар овқатга кетишаётган эди. Сўзлар ҳамда йўналишлар билан қопланган қоғоз варағи ҳозирги пайтда ҳаётда нима қилишни хоҳлаётганим ҳақидаги йигирма дақиқалик ўз-ўзидан пайдо бўладиган мия бўрони эди. Қоғозга кўзим тушган сари унга ҳуқуқшунослик мактаби киритилмаганини кўриб ҳайратланардим. Эътиборимни тортганининг сабаби, Англиядаги ҳуқуқшунослик мактабидаги ўқишим 1-курсининг ярмига етганди.

Мен ҳуқуқшуносликка "Имкониятингдан фойдалан!" – дея такрор-такрор қулоғимга айтилган маслаҳатга кўра топширгандим. Ўқишни тугатиб адвокатлик билан шуғулланишим, ҳуқуқ ҳақида ёзишим, ҳуқуқдан дарс беришим ёки ҳуқуқшуносликдан маслаҳат беришим мумкин эди. Нимани хоҳласам шунга эриша олардим ёки шунга ўхшаш баҳс кетди. Бироқ дастлабки дақиқалардан мен шунчаки ҳаммасига мос келишга интилган ушбу машғулотлар орасидан бирини танлаш ўрнига ҳуқуқшуносликда ўқишни бошладим. Қонун китобларимни ҳар куни соатлаб ўрганардим ва кечқурунлари буюк бошқарув мутафаккирларини ўқирдим. Бошқа вақтлари эса ёзардим. Бу бир вақтнинг ўзида ҳамма нарсага сармоя киритишга уринишнинг классик "қақшатқич стратегияси" эди. Натижада эса мен муваффақиятсизликка ҳам учрамадим, аммо муваффақиятга ҳам эриша олмадим.

Шундай чалкашликлар пайтида АҚШда яшайдиган бир дўстим қўнғироқ қилиб қолди. У мени никоҳ кечасига таклиф қилди. У аллақачон билетни сотиб олиб менга жўнатган эди! Шундай қилиб, унинг таклифини мамнуният билан қабул қилдим ва кутилмаган саёҳатга жўнаб кетдим.

Америкада юрган пайтим ўқитувчи ва ёзувчилар билан учрашиш шарафига муяссар бўлдим. Бир учрашувим нотижорий таълим гуруҳи раҳбари билан бўлди. Унинг хонасидан чиқиб кетар эканман, у: "Агар Америкада қолишга қарор қилсангиз, келинг ва бизнинг маслаҳат қўмитамизга қўшилинг", дея йўл-йўлакай эслатиб ўтди.

Бу унинг махсус таклифи эмасди. У менинг танлашим учун қилган тахмини эди: "Агар қолишга қарор қилсангиз…" У буни ҳақиқий танлов деб билди. Бу эса мени фикр юритишга ундади.

Мен унинг хонасидан чиқдим ва лифтда қабулхонага тушдим. Стол устидан бир варақ қоғозни олдим, қабулхонада ўтириб "Агар ҳозир сен ҳаётингда ниманидир қиладиган бўлсанг, нима қилардинг?" саволига жавоб беришга ҳаракат қилдим.

Натижа эса ҳуқуқшунослик мактаби қайд этилмаган, ҳалигина эслаб ўтилган қоғоз парчаси эди.

Шу пайтгача мен ҳуқуқшуносликда ўқишни танламаслигим кераклигини мантиқан билар эдим. Аммо ўйлаб қаралса, бу ҳеч қачон танлов ҳам бўлмаган. Ўша онда тушуниб етдимки, танлаш учун кучимни қурбон қилаётганимда ёмон танловни бажарганман. "Ҳуқуқшунослик мактаби эмас"ни ташлашни рад қилиш орқали мен ҳуқуқшунослик мактабини танладим. Аслида онгли равишда у ерда бўлишни хоҳлаганим учун эмас, балки аввалдан бу маълум эди. Мен ўйлайманки, танлаш қобилиятимиздан воз кечган сониямиздаёқ биз учун танловни ўзгалар ҳал қилади.

Бир неча ҳафтадан сўнг расман ҳуқуқшунослик мактабини тарк этдим. Англиядан Америкага ёзувчи ва мураббий бўлиш йўлига кириш учун кетдим. Сиз шу танлов натижасини ўқиб ўтирибсиз.

Мен ҳаёт траекториямдаги барча алоҳида таъсирларнинг танловларга нисбатан фикримни ўзгартирганлигини қадрлайман. Биз одатда танловни нарса деб ўйлаймиз. Афсуски, танлов нарса эмас. Бизнинг имкониятларимиз, балким, нарсалардир, аммо танлов бу ҳаракат. Бу бизда бор нарса эмас, аммо биз қилишимиз керак бўлган нарсалардир. Бу тажриба менга ўзимизда бор бўлган имкониятларни назорат қилолмаган пайтда ҳар доим улар орасидан танлаш устидан назоратимиз борлиги ҳақидаги ҳақиқатни ойдинлаштирди.

Сиз ҳеч қачон ўзингизда ҳақиқатдан ҳам танлаш имконингиз бўлмаганлигига ишониш туфайли ўзингизни чегараланиб қолгандек ҳис қилганмисиз? Бир вақтнинг ўзида иккита қарама-қарши ишончлар – "Қила олмайман" ва "Қилшим керак" – туфайли асабийликни ҳис қилганмисиз? Кимдир кўрсатган йўлга кўр-кўрона равишда эргашишга ўзингиз розилик берган пайтда танлов кучингизни оз-оздан бой берганмисиз?

Шундай бўлса, сиз ёлғиз эмассиз.

Танлаш учун танловнинг енгилмас кучи

Кўпдан бери танловларимизнинг (имкониятларимизнинг) ташқи жиҳатларини ҳаддан ортиқ таъкидлаймиз-у, уларнинг (ҳаракатларимизнинг) ички жиҳатларини эса эсламаймиз ҳам. Бу семантикадан ҳам кўпроқ. Ўйлаб кўринг, имкониятлар (нарсалар) йўқолиши мумкин, аммо айни пайтда бизнинг танловни амалга оширадиган асосий қобилиятимиз, иродамиз эмас.

Танлов қобилияти йўқолиши ёки тарк этилиши мумкин эмас.
Фақат унутилиши мумкин

Қандай қилиб биз танлаш қобилиятини унутамиз?

"Қандай ва нима сабабдан биз танлаш қобилиятини унутамиз?" – деган муҳим саволга Мартин Селигмен ва Стив Маер немис овчаркаси устида ўтказган тажриба вақтида дуч келишди ва кейинчалик буни "ўрганилган ёрдамсизлик" дея номлашди.

Селигмен ва Маер итларни уч гуруҳга ажратишди. Биринчи гуруҳга ажратилган итларга абзал тақилди ва электр шок билан бошқарилди. Аммо уларга жараённи босиб тўхтатиш учун дастак ҳам берилди. Иккинчи гуруҳдаги итларга тенг абзал тақилди, бир хил дастак ҳамда ўшанча шок берилди. Битта фарқи дастак ишламади, электр шокига қарши итлар ҳеч нарса қила олмади. Учинчи гуруҳдаги итларга оддийгина абзал тақилди ва ҳеч қандай шок берилмади.

Кейинроқ, марказ бўйлаб паст ажратувчили катта қутига ҳар бир ит жойланди. Қутининг бир томони электр шокини чиқаради; нариги томони эса йўқ. Сўнг қизиқ ҳодиса рўй берди. Олдинги тажриба давомида электр шокини ўчирган ва умуман шок қилинмаган итлар ажратувчи устундан электр шоки бўлмаган томонга сакраб ўтишни тез ўрганиб олди. Аммо тажрибанинг сўнгги қисмида кучсиз бўлган итлар бундай қилишмади. Бу итлар на мослашишди ва на кўникди. Улар шокка тушмаслик учун ҳеч нима қилишмади. Нега? Улар шокни қабул қилишдан бошқа танлови борлигини билмади. Уларда ўрганилган ночорлик бор эди.

Инсонлар ҳам шундай қилиб ночорликка ўрганишлари ҳақида далиллар мавжуд. Мен эшитган мисолда, бир бола ёшлигидан математика билан шуғулланар экан. У ҳаракат қилаверибди-қилаверибди, аммо ҳеч яхши натижага эриша олмабди. Ва охир-оқибат у таслим бўлибди. У ҳеч нарса қила олмаслигига ишонибди.

Мен ишлаган кўпчилик ташкилотларда ўрганилган ночорликни кузатдим. Қачон ишда инсонлар қилаётган ҳаракатлари аҳамиятга эга эмаслигига ишонишса, улар икки йўлдан бирини танлашади. Баъзан улар текшириб кўришади ва қилишдан тўхтайди, худди математикадан безиган боладек. Қолган жавоблар эса аниқ бўлади. Улар тескарисини қилишади ва гиперактив одамга айланади. Улар мавжуд ҳар бир имкониятни қабул қилишади. Ўзларини барча келишувларга отишади. Улар ҳар қандай қийинчиликни иштиёқ билан енгишади. Барча ишни бирданига қилишга ҳаракат қиладилар.

Бундай ўзини тутиш бир қарашда албатта, ўрганилган ночорликка ўхшамайди. Шундай экан, булар кимнингдир аҳамияти ва қадр-қимматига ишонишнинг қаттиқ далиллари эмасми? Бу одамлар имкониятлар, топшириқлар ва қийинчиликларни қабул қилиши мумкинликлари ҳақида танловга эгаликларига ишонишмайди. Улар "барчасини қилишим керак"лигига ишонишади.

Бу танловлар қийин эканини тан олувчи биринчи инсон мен бўлишим мумкин. Таъриф бўйича, булар ўз ичига нимагадир ёки баъзи нарсаларга "йўқ" дейишни олади ва бу йўқотишдек туюлади. Ишдан ташқарида танловлар янада қийинлашади. Биз дўкон ёки ресторанга ёки нимадир сотиш учун қаергадир кирганимизда ҳамма нарса бизнинг "йўқ" дейишимиз учун қийин қилиб лойиҳаланган. Қачон биз сиёсий реклама ёки мулоҳаза қилувчиларни тинглаганимизда мақсад – бизни бошқа томонга овоз бериш ҳақида ўйлашимизга қўймасликдир. Қачон қайнонамиз (меники ҳам албатта!) бизга қўнғироқ қилиб бирор нима қилишни сўраса, бизда ҳақиқатан ҳам танлов борлигини ҳис қилиш қийин бўлади. Агар биз ҳар куни ҳаётимизга шундай линзаларда қарасак, танлаш қобилиятини унутганимиз ажабланарли ҳол эмас.

Танлаш ўз моҳияти билан эссенциалист бўлишдир. Эссенциалист бўлиш учун кучайтирилган танлаш қобилияти талаб қилинади. Биз буни бошқа бир нарса, инсон ёки кучдан алоҳида ва фарқли енгилмас куч деб билишимиз керак.

Уилям Жамес бир гал шундай деб ёзганди: "Иродамнинг биринчи ҳаракати бу – ирода эркинлигига ишониш". Шунинг учун сизнинг ўрганишингиз керак бўлган биринчи ва ҳал қилувчи маҳорат бу ҳаётингизнинг ҳар бир жабҳасида танловни танлаш қобилиятини ривожлантиришдир.

Биз қачонки танлов қобилиятимизни унутганимизда, ночорликка ўрганамиз. Биз ўзгалар танлови ёки ўтмишдаги танловларимиз вазифасига айлангунча томчилаб-томчилаб ўз кучимизни йўқотиб боришда давом этамиз. Натижада, ўзимиз танловга кучимизни топширамиз. Бу ноессенциалистлар йўлидир.

Эссенциалист танлов кучини фақатгина тан олмайди, у буни нишонлайди. Эссенциалист шуни биладики, танлаш ҳуқуқидан воз кечганда, бошқаларга нафақат кучни, балки танлаш учун аниқ фурсатни ҳам бой беради.

3-БОБ
ФАРҚЛАШ

Деярли ҳамма нарсанинг аҳамиятсизлиги

Дунёдаги мавжуд кўпчилик нарсалар – ҳаракатларимиз ва бошқа кучлар, манбалар ва ғоялар – буларнинг бари кичик қийматга эгадир ва жиндек натижа беради; бошқа тарафдан, бир неча нарсалар ҳам борки, жуда яхши ишлайди ва мисли кўрилмаган таъсирга эга.

–Ричард Кох

Биз Жорж Оруеллнинг мажозий – классик қиссаси "Молхона ёхуд ҳайвонлар хўжалиги ҳақида ғаройиб қисса"даги Боксер исмли тўқима от образи билан танишмиз. У вафодор ҳамда кучли деб тасвирланади. Унинг ҳар бир муваффақиятсизлиг-у муаммоларга жавоби "Қаттиқроқ ишлайман" эди. У тегирмон қурилиши пайтида тойиб шикастланган ҳолатида кушхонага юборишларигача оғир вазиятларда ҳам ўз фалсафасига содиқ қолди. У фожиали қаҳрамон эди: унинг энг яхши ниятларига қарамай, саъй-ҳаракатлари, аслида, фермадаги тенгсизлик ва муаммоларни янада кучайтиради.

Бизда ҳам Боксерга ўхшашга ҳаракат ва интилишлар борми? Муваффақиятсизликлар одатда фақат бизнинг кўпроқ ва янада қаттиқроқ ишлашимиз билан ҳал қилишни кучайтирадими? Биз ҳар доим барча қийинчиликларга "Ҳа, мен буни ҳам қабул қилишим мумкин", – дея жавоб қайтарамизми? Шундай қилиб, бизга ёшлигимиздан натижага эришишнинг калити қаттиқ ишлаш деб сингдиришган ва кўпчилигимиз дунё бизга ташлаган иш ҳамда қийинчиликларни енгиш орқали унумдорлигимиз учун кўп бора мукофотланганмиз. Бироқ аллақачонлар қаттиқ ишлаган иқтидорли инсонлар учун қаттиқ ишлашнинг қийматида чекловлар борми? Кўпроқ наф келтирмайдиган ишга кўп энергия сарфлашдан маъни-чи? Камроқ (кўпроқ ўйлаган ҳолда) бажариш билан кўпроқ натижага эришишда-чи?

Мен ёшлигимда чўнтак пули ишлашни хоҳлаганимни эслайман. Ўн икки ёшлик болакай учун Англияда мавжуд ишлардан бири газета тарқатиш бўлган. Ишлаганим учун соатига 1 фунт тўланарди. Мактабга боришдан олдин бир соат эшикма-эшик оғир сумкани кўтариб юрар эдим (қайд этиш учун айтишим мумкинки, биз Америкадагига ўхшаб газеталарни эшик олдига ташлаб кетмас эдик. Уларни кичкина эшик олдида хат қутисида қолдирар эдик.) Ишонаверинг, бу жуда қийинчилик билан топилган чўнтак пули эди.

Кунига бир фунт топишга сарфланган катта кучим менинг ўзим хоҳлаган нарсаларнинг қийматига нистабат фикрлаш тарзимни бутунлай ўзгартирди. Шундан сўнг нимадир сотиб олишга келганда унинг учун неча кун ишлашим кераклигини ҳисоблар эдим. Бир фунт бир соатлик ҳаракат дегани. Англаб етдимки, мен истаган Микромеханикани сотиб олиш учун пул йиғишимга кўпроқ вақт керак экан.

Кейин қандай қилиб жараённи тезлатиш ҳақида ўйлай бошладим ва газета ташишдан кўра қўшниларимнинг машинасини ҳар якшанбада ювиб беришни танладим. Ҳар битта машина учун икки фунт оладиган бўлдим; бир соатда учта машинани ялтиратиб қўярдим. Тўсатдан, соат билан фунт ўртасидаги нисбат бирданига олтига ўзгарди. Мен жуда муҳим сабоқни олдим: ҳаракатнинг аниқ тури бошқаларига қараганда кўпроқ фойда келтиради.

Бир неча йиллардан кейин, университетдалигимда, мен коучинг компаниясига ишга кирдим. Соатига 9 доллар эвазига мижозлар билан ишлаш бўлимида фаолият юритдим. Ишни вақт ва мукофот орасидаги нисбат бўйича ўйлаш жуда осон бўлиши мумкин. Бироқ, мен вақт ва натижа орасидаги боғлиқлик ҳисобланишини тушуниб етдим.

Ўзимга шундай саволни бериб кўрдим: "Бу ишда мен эришадиган энг қийматли натижа нима?" У кетишга чоғланган мижозларни қайтариш эди. Шундан сўнг мижозларни сақлаб қолиш учун қаттиқ курашдим ва бирортаси ҳам кетиб қолмаслигига эришдим. Менга сақлаб қолган мижозларим учун ҳақ тўланганлиги сабабли кўп ўргандим, кўп пул йиғдим ва кўп ҳисса қўшдим. Қаттиқ ишлаш муҳим. Бироқ, кўпроқ ҳаракат албатта ҳар доим ҳам яхши натижа беравермайди. "Оз – соз" тамойили эса беради.

"Эл Булли" ресторанини дунёнинг энг машҳур ресторанларидан бирига айлантирган, шубҳасиз дунёдаги энг катта ошпази, Ферран Адриа "Оз – соз" тамойилидан камида икки вазиятда фойдаланар эди. Биринчи ҳолат, унинг ўзига хос хусусияти шунда эдики, у анъанавий овқатларнинг туб моҳиятига етади, уларни инсонлар илгари ҳеч ўйламаган йўллар орқали қайта тасаввур қилади. Иккинчи ҳолат, "Эл Булли" ресторани йилига 2 миллион кечки овқат учун мижозлардан талаб олса ҳам фақат кунига 50 та одамга хизмат кўрсатар ва йилнинг 6 ойида ёпиқ турарди. Ферранд озиқ-овқат ихтиро қилиб, ресторанни ўз санъат асарининг моҳиятини очиш учун хизмат қиладиган 24 соатлик лабораторияга айлантирди.

Тушунарлики, яхши натижаларга эришиш учун "Оз – соз" ғоясига кўникиш осон эмас, чунки ўтмишда биз кўпроқ, кўпроқ… ва яна кўп қилганимиз учун тақдирланганмиз. Бироқ маълум бир вақтда, кўп ҳаракат жараённи ёқорига етаклаши мумкин. Натижа – ҳаракат ўртасидаги тўғридан-тўғри боғлиқлик жозибали. Бу адолатли кўринади. Афсуски, кўплаб соҳалар бўйича ўтказилган тадқиқот бошқача кўринишни акс эттиради.

Кўпчилигимиз 1790-йиллар охирида Вилфредо Парето томонидан таклиф этилган "Парето тамойили"ни эшитганмиз, яъни натижанинг 80 фоизи хатти-ҳаракатнинг 20 фоизидан келиб чиқади. 1951-йилда ўзининг "Сифат-назорат қўлланма" китобида сифат ҳаракати асосчиларидан бири Жозеф Мозес Журан бу ғояни ривожлантирди ва уни "Бир неча муҳим нарсаларнинг қоидаси" деб номлади. Унинг изланишлари шундан иборат эдики, сиз муаммоларнинг кичик бўлакларини ҳал қилиш орқали маҳсулотнинг сифатини оммавий ривожлантиришингиз мумкин. У тест топширишга ҳаваскорларни ўша вақтда арзон ва паст сифатли маҳсулот ишлаб чиқаришга нисбатан паст назар билан қарайдиган Япониядан топди. Чиндан-да муҳим бир нечтасига ҳаракат ва шу билан бирга эътиборнинг юқори даражаларини йўналтириш жараёни қандай муҳим эканлигини қабул қилиш билан у "Японияда ишлаб чиқарилган" иборасига янги маъно юклади. Ва секин-аста сифат ривожланиши Японияни дунёнинг йирик иқтисодий ривожланган давлатига айлантирди.

"Керакли оз"ни "аҳамиятсиз кўп"дан ажратиш ҳар бир инсон интилишларида, хоҳ у катта бўлсин, хоҳ кичик қўлланиши мумкин. Парето тамойилини ҳаётимизнинг барча жабҳаларига сингдириш ҳақида китоблар муаллифи Ричард Кох буни ишонарли бажарди. Бундай олиб қаралса, намуна қилиб кўрсатишга мисоллар ҳамма ерда етарлича мавжуд.

"Бизнинг инвестиция фалсафамиз билан чегараланади", деган машҳур ибора муаллифи Уорнер Буффет ҳақида ўйланг. У бу сўзлар билан шуни назарда тутганки, у ва унинг фирмаси фақат бир нечта инвестицияларни молиялаштирар ҳамда уларни узоқ вақт сақлар эди. "Уорнер Буффет таоси" китобида, Мери Буффет ва Девид Кларк буни шундай изоҳлайди: "Уорнер Буффет юзлаб тўғри инвестиция қарорларини қабул қилиши имконсизлигини билган ва шунинг учун у қаерда муваффақиятга эришишига тўлиқ амин бўлгандан сўнггина ўша ерга сармоя киритиши кераклигини карерасининг илк даврлариданоқ тушуниб етган эди", – дейишади. "У ўз бойлигининг 90 фоизини фақат 10 та инвестициядан олар эди. Баъзан сиз қилмаган ҳаракатлар сиз қилганларингиздек муҳимдир". Қисқа қилиб айтганда, у муҳим бир нечта инвеститсион имкониятларга сармоя қилар ва шунчаки яхшиларига "йўқ" деб қўярди.

Баъзи олимлар "куч қонуни" деб атайдиган "ҳаракат – натижа" ўртасидаги муносабатни камроқ юзага чиқишига ишонишади. Куч қонунига кўра аниқ ҳаракатлар бошқаларига қараганда кўпроқ кўрсаткич беради. Мисол учун, MikroSoft компаниясининг собиқ технология бўйича директори Натан Майҳорд таъкидлаганидек, (кейинчалик шахсан исботланган) "Топ дастурчилар ўртача дастурчидан 10 марта ёки 100 марта эмас, 1 000 марта ҳам эмас, балки 100 000 марта кўпроқ унумдорроқ". Бу сизга муболаға бўлиб туюлиши тайин, лекин аниқ ҳаракатлар бошқаларига қараганда кўпроқ кўрсаткич беришига ишора қилади.

Асл ҳақиқат шуки, биз ҳамма нарса қийматсиз ва жуда озчилиги беҳад қадрли замонда яшаяпмиз. Жон Максвел таъбири билан айтганда: "Амалий ҳамма нарсанинг аҳамиятсизлигини бўрттириб юбора олмайсан".