Текст книги "Сайланма әсәрләр / Избранные произведения (на татарском языке)"

Бабай тагын күңеле күтәрелеп көлемсерәде. Тәбрик уеныннан туктагач:

– Ничә килограмм бу гер? – дип сорады.

– Гер түгел, гантель.

– Әйе, беләм, шул… гер… ничә килолы дидең?

– Ике килолы.

– Әйбәт икән.

– Башта кечкенәдән башладым.

– Чуже безнең зәрәдке шәбрәк, улым. Әйдә әле, тот әле менә бу агачны…

Тәбрик юан гына бүрәнәне кулбашына күтәреп, кая куярга белми торгач, бабай бармагы белән күрсәтте.

– Юк, алай түгел, әнә теге станокка сал. Күрәсеңме? Илтә тор шунда. Мин пычкы алып чыгыйм да, икәүләп кисеп-ярып куярбыз. Шуннан да шәп зәрәдке булмас.

Карт крестьян Тугаш белән яшь солдат Тәбрик утын кисә. Бабайның тыны кысыла башласа, ял итә, гәпләшәләр.

Утын сыра кайнату өчен кирәк икән, һәр Чабырның төп эчемлеге шул, имеш. Һәр кадерле кунак сые – өй сырасы… Бабай бүген кояш белән торып, колхоз председателе янына баргач, сыра идеясен колхоз башлыгы бик мактаган, әмма Чабыр мәсьәләсендә партком белән сөйләшергә кушкан. Секретарь исә: «Кунагыбыз ничаклы гына кадерле булса да, онытылып беткән бәйрәмнәрне яңарта алмабыз», – дигән. Сезнеке җитмәсә, Тугаш бабагыз бар бит әле! Тугаш бабалары бердәнбер оныгына әнә шул онытылган матурлыкларга хәтле терелтеп күрсәтергә җыена, һич тә кыенлык туды дип чигенергә җыенмый. Якын-тирә авылларга йөреп, авыл җитәкчеләрен күреп сөйләшергә, кирәксә, район башлыкларының иң кәттәләренә үк барып җитәргә, оныгына барыбер авылның һәм узган, һәм хәзерге ямьнәрен күрсәтеп чыгарга сүз биреп кайткан. Булдыра алсаң, кара, дигәннәр… Оныгы исә, Чабырның нәрсә икәнен белмәс борын, аның барып чыкмасын сизә диярсең, һаман бүтән нәрсә белән кызыксына:

– Мин туганда, син кайда идең, бабай?

– Авылда идем, трутармиядән кайттымые инде.

– Нишләп син мине приютка җибәрттең, үз яныңа гына алмадың?

– Алар миннән син туганны яшерделәр бит. Белгән булсам!..

– Ә нишләп Займищега кунакка килми идең?

– Башта синең анда икәнне яшерделәр. Соңыннан, вафат, диделәр. Фәрхетдин, үги атаң, үзе шулай кайтып әйтте. Әниең шул кайгыдан гына дигәндәй харап булды.

– Ул да ышандымы минем үлгәнлеккә?

– Ышандык инде, балам, барыбыз да ышандык.

– Ә менә минем ышанасым килми.

– Фәрхетдинне әйтәм, үзе дә үлде теге вакытта, сине дә үтерде. Безнең беркатлылык аркасында, безнең наданлык, гамьсезлек аркасында үтерә алган ул сине – ышандык без аңа, тәки ышанылган… Аның кем икәнлеге тагын бер кабат ачылды. Их бала, бала, гафу итә алырсыңмы икән инде син безне?..

Оныгының ни әйтерен көтмәстән, бабай юан бүрәнәгә күчеп утырды да, сакал-мыегын сыйпап уйлана торгач, күзләрен йома төшеп, борынгы бер көйне көйләп җибәрде:

 
Ал җимеш тә, гөлҗимеш тә
Сандугачка сөенеч.
Сандугачкай гөлне сөя,
Син дә сөяргә тиеш.
Сандугач, гөлҗимеш…
 
 
Сандугачкай гөлгә гашыйк,
Гашыйклыгы – җырында.
Сөйли кошкай ак бәхеткәй,
Пакь бәхеткәй турында.
Сандугач, гөлҗимеш…
 
 
Хушланудан, сокланудан
Сандугач телсез кала.
Сөеклесе илдән киткәч,
Гөлҗимеш таҗын сала.
Сандугач, гөлҗимеш…
 

Баланың җырны аңлап бетермәгәнен сизсә дә, Тугаш карт, «йә, ничек» дигән шикелле итеп, солдатка карады.

– Әкият бик матур да… тик аңа ышанып та бетеп булмый бит, бабай. – Тагын нидер өстәмәкче иде, тыйлыгып калды.

– Әйдә, тагын бераз селкенеп алыйк, булмаса, – диде бабасы, туган җир шигъриятенә оныгын ышандыра алмау әчелеген басар өчен генә.

Аның җырын дәвам иткәндәй, әтәч кычкырды: «Ки-ке-ри-и-кү-үк!»

Икенче бүлек

Төн.

Төн ашыга таңга.

Төн ашыга очрашуга.

Таң кочагына ташлана төн. Ташлана да шунда юкка да чыга, эреп бетә, әйтерсең олы бәхете һәм мәхәббәте хакына корбан итә гомерен.

Караңгылык кочагыннан тынлык та качып йөгерә. «Тау ягы» дигән серле калага шаулап тагын яктылык керә. Кояш нурларыннан тукып ясалган чатырын җәеп, алсу-зәңгәр күлмәген киеп, көн килә Идел киңлекләренә.

Тагын көн килә.

Туган җир һәр яңа көнгә истәлекләр сөйли. Аңа гына түгел, ишетсәң, сиңа да сөйли – чынын да, әкиятен дә. Күп хәлдә ул аны безнең бабайга әверелеп сөйли. Кайсына ышанырга, кайсына ышанмаска икәнен үзең бел, үзең бир бәяне. Үз җирең киңәшә синең белән.

Көндез табигать серләре бигүк ачык ишетелми. Көн ул кешегә ләззәттән, хыялдан бигрәк хезмәт өчен бирелгән. Җир һәм туфрак көндез эш авазлары белән бәхетле. Болары да изге тавышлар. Ә кичләрен, шул изге тавышлар тынгач, ишетелер-ишетелмәс кенә яфрак шыбырдый, чишмә чылтырый. Елганың да үз моңы бар. Менә шулар инде туган җир авазы булып ишетелә – сөя белсәң, тыңлый белсәң.

Сөяме-юкмы, Тәбрик әле ачык кына үзе дә белми. Ләкин тыңлый, ишетә ул.

Табигать аңа әнисе хакында сөйли. Күкрәк биеклеге булып үскән бәрәңге сабаклары арасына, ике бакчаны аерып торган ызан буендагы туйра янына ук баскан да тыңлый Тәбрик. Кайдадыр якында, бик якында, менә шушы яшь имән яфраклары шавына кушылып, яшь бала тавышы ишетелә. Тәбрикнең үз тавышы… Ул үз тавышын тыңлый, еллар аша тыңлап, үзен кызгана, тик кызганса да, ярдәм итә алмый.

– Йокла, балам, түз, балакаем… – Әнисе шулай Тәбрикне тынычландырмакчы була. Әмма бала аның саен ярсыныбрак елый, аның саен әрнебрәк үкси һәм… бүгенге Тәбрик, олы Тәбрик, чыныккан солдат, авыртуга чыдый алмыйча, колакларын каплый. Хатирәләр, тимер кием шикелле, аның бөтен тәнен чолгап кысалар. Ул, аны салып, иркенгә чыкмакчы, селтәп ташламакчы да җиңеллеккә ыргылмакчы була – уйны әнисенең күңеллерәк елларына күчерергә, туган авылының шаулап торган бәхетле чакларын күз алдына китерергә тырыша, ләкин…

…Үләмә буенда кыш та, җәй дә чылтырап чишмә ага. Көлемсәр чишмәдән су ала – суда шәүләсе чайкала… Мөлдерәп су тулган чиләккә эләкми шәүлә – һаман чишмә төбендә кала.

– Синең сурәтең дә минем күңелдә әнә шулай чайкала, – ди каяндыр килеп өлгергән бер егет.

– Абау! Кеше куркытып йөрисең шунда, кошбәтсез.

– Минем әти дә риза, әни дә. Бүген килсәң, бүген ике куллап күтәреп алырга торалар.

– Ә минекеләр белән сөйләшәсе дә юк, барыбер риза түгелләр.

– Каян беләсең?

– Сүзләреннән.

– Ничек?

– Әле биш елсыз ул хакта авыз да ачмыйбыз, диләр. Күрше-тирәгә шундый сүз тараталар.

– Чыгып куйсаң… бернишли алмаслар.

– Шулай да буламы?

– Әй яратам да бит мин сине, Көлемсәр! СССРда бер бит син! Бер генә!..

– Абау! Үзәнбайдан чыкканың юк – СССР тагы сиңа!

– Нишләп чыкканым булмасын? Караталга барганым бар, Бортаска, Болгаерга!

– Әһә-әһә! Ярты илне гизгәнсең икән инде, Үзәнбайдан ары алты чакрым җир киткәнсең икән.

– Бүген мин сине урлыйм. Ни булса – шул.

– Урланган малда бәрәкәт юк, ди безнең әти.

– Син мал түгел, син – сандугач.

– Җитәр, кошбәтсез.

– Чыгасыңмы бүген кич?

– Әллә тагы.

– Чык, шушы төшкә кил, мин сине шушыннан урлап китәрмен – туп-туры үзебезнең өйгә. Булдымы?

– Аннары ни?

– Аннары дип… туй итәргә риза әти. Әни күптән риза. Син ризамы?

– Түгел.

– Чык, яме!

– Кошбәтсез!

Йөгерә-йөгерә мунчага су ташый Көлемсәр – Фәрхетдин сүзләреннән соң ялантәпиләре тагын да тизрәк ялтырый. Мәхәббәт! Ай бу ялантәпиле мәхәббәт! Бөтен нәрсәне җиңел генә һәм шәп итеп хәл кыла да куя бит ул!

Фәрхетдин – балта остасы, һөнәре дә шәп, кыяфәте дә ким-хур түгел, халык әйткәндәй, сызылып киткән кара мыек, сөлек төсле егет. Тыйнаклыгы белән дә күңелне җылытып тора – тәүфыйклы ир булыр дип юрыйлар. Шул унтугыз яшьлек тәүфыйклы егет уналты яшьлек Көлемсәргә гашыйк…

Менә инде мунча да өлгерде, көтү дә кайтты. Әнисе сыер савар да әтисе белән мунчага китәр, ә Көлемсәр тиз генә сепаратка кереп чыгар да, аннан… Калганын үзе белә инде ул. Дөресрәге, белә дә, белми дә – үзеннән-үзе сер итеп саклый. Сепараттан кайтып, ике-өч минут үтте дигәндә, сандыклар актарып, зур бер төенчек төйни дә Көлемсәр, келәт артындагы әрекмәнлеккә яшерә.

Караңгы төшкәндә, мунчадан, ак ыштан балакларын җилфердәтә-җилфердәтә, әтисе һәм, аннан озак та тормыйча, шундый ук кыяфәттә әнисе чыгып җитә. Көлемсәрнең эш беткән – сөекле әти-әнисен баллы-майлы өстәл, сап-сары самавыр гөжләп көтеп утыра. Шуның өчен әткә белән әнкә, кызны мактый-мактый, сөлгеләрне кулбашына салып кына, тирләрен сөртә-сөртә, чөкердәшеп чәй эчәргә тотыналар – бәхетнең, кызның кадерен белеп кенә.

– Әйдә, кызым, үз кулың белән дә ясап бир әле берне, синең кулдан чәй ишшү дә тәмлерәк була, – ди әтисе.

– Әй, әти, тел бистәсе дә инде син.

– Дөресе шул, кызым. Рәхмәт, менә шәп. Үзең ник эчмисең?

– Эчәсе килми, әти. Мин тиз генә бозауны карап керим әле.

– Бозау? Нинди бозау?

– Рәтләп бикләмәдем бугай… Чыгып сыерны иммәсен, – ди Көлемсәр һәм чыгып та тая.

– Нишләп керми бу Көлемсәр?

– Бозау чыгып качканмы әллә? Тукта, карап керим әле!

Абзарда бозау мыш-мыш күшәп ятуын белә. Кыздан гына җилләр искән.

– Карале, карчык, кыз бит юк анда…

– Бозау артыннан киткәндер.

– Киткәндер сиңа бозау артыннан… Әйдә әле, бүген кыланышлары бик мәзәк иде. Нидер сизенгән идем аны.

– Булмасны сөйләмә инде, карт.

– Чыгасыңмы-юкмы, кәнсә кәнис! Әйдә! – Карт шундый итеп акырды ки, гомерендә бу хәтлене ишетмәгән карчыгы аякларына тиз-тиз генә киез каталарын эләктерде дә, ах-ух килеп, карт артыннан йөгерергә кереште. Картның кулында – кай арада алып өлгергәндер – зур имән таяк, каталары өстеннән ябалак канатлары төсле ыштан балаклары лашпырдый.

– Гөнаһ шомлыгы, хәзер мин ул бозауның җанын алам! Эт итеп тукмыйм юньсезне. – Кемне сүгә торгандыр карт, үзе дә белми.

Белми дисәң дә, дөрес бара бит әнә – түбән тыкрыктан ике кеше җан-фәрманга чаба – кызы һәм…

– Әй, туктагыз! Әй! – Карт кычкырып җибәрүгә, тегеләр кире борылып түбән таба сызмасыннармы. Елга буйлап яңа салынып беткән өйгә таба.

– Юньсезләр, тәүфыйксызлар!

– Ник алай дисең, карт, туктале, тукта, киңәшик!

– Син киңәшкәнче… – диде дә тыйлыкты карт. Тик барыбер төшенде карчыгы: «син сафсата саткан арада ни генә булмас бу дөньяда» дигән сүзе иде бу аның. Һәм йөрәкләрен тота-тота йөгерә бирделәр. Җитмәсә, үч иткәндәй, ыштан һәм чапан канатлары куак һәм әрекмән ботакларына эләгә дә туктата, эләгә дә туктата.

– Әй, җәмәгатьләр, тотыгыз! Кызны урлыйлар! Кызны! Тотыгыз!

Ул салган сөрәнне ишетеп бөтен авыл диярлек урамга чыккан арада, егет белән кыз яңа гына салынган бер өйгә кереп шылдылар. Көлемсәрнең әтисе ишекне тартмакчы… Ә ишек эчтән бикле… Инде халык та җыелып алган – акырыш, гауга:

– Җимерергә кирәк ишекне, каерырга кирәк.

– Әйдә, бүрәнә белән, җәмәгать!

– Әйдәгез!

Дөп-дөп иткән тавыш һәм аны туктаткан аваз:

– Сез нәрсә, җәмәгать, җимерер өчен салдырдыммыни мин бу өйне? Ә?

– Кызны урлаганнар бит.

– Кызлы кеше, кем, син, бар, үз өеңне җимер, яме. Минекен җимермә.

– Нишләп җимерим ди? Ватам гына бит.

– Һа-һа-һа!

– Әй, җәмәгать, ташлагыз бүрәнәне…

– Алайса, ут төртеп кенә яндырыйк, җимермик.

– Үз кызыңны яндырырсыңмы?

Җавап урынына – ык-мык.

Нишләсеннәр, карт «телен йоткач», халык таралыша. Карт белән карчык, мескеннәр, мунчадан пешеп чыккан тәннәре калтырый башлаганчы торсалар да, ялынып-ялварып, куркытып-өркетеп карасалар да, ишек ачылмый.

– Ходай орган нәрсәләр! Егылып үлгерләре. Башыгыз бетсен! Бусагамнан кертмим мин сезне! Гомер буе бикләнеп яши алмассыз. Арт сабакларыгызны укытырмын әле мин сезнең! Нибуч! – Картның соңгы сүзләре шул булды.

Һәм киттеләр.

Ә өй эчендә…

Өй эчендәге Фәрхетдин белән Көлемсәр җиңел сулыш алдылар. Ә моннан ярты сәгатьләп элек ишек бик каты дөберди башлагач, егетнең тавышы ничектер калтырый башлап, үзен үзе белештермәгәндәй:

– Әллә ачыйкмы? – дип, Көлемсәргә сыенган иде.

Көлемсәр шунда гаҗәпләнеп кенә куйды:

– Син нәрсә? Куркасыңмы? Курыксаң, бар, тәрәзәдән ташлан…

– Юк, мин болай гына. – Шулай диде дә тынды егет. Әмма тыштагы тавышларны бик игътибар белән тыңлый иде ул.

Көлемсәр ачуланмады, ләкин егетнең шул кыяфәте, агарынган йөзе әллә ничек, әйтеп бетереп булмый торган шик төслерәк булып хәтергә урнашты. «Әллә ачыйкмы?..» дигән сүзе еллар буе һаман ишетелгәндәй тоела иде аңа.

Ни генә булмасын, бу вакыйга авылда озак еллар буе кызыклы хикәя булып йөрер өчен калды. Барышмый-килешми атна-ун көн уздыргач, ду килеп туй да иттеләр.

Матур яши иде Көлемсәр. Вакыты җиткәч, алма төсле кыз бала, аннан тагы күп тә көттермичә икенчесен алып кайтты. Тагын да бик күп еллар шулай бәхетле яшәр иде, әлеге дә баягы бөтен дөнья өметен җимергән сугыш булмаса… Фәрхетдине сугышка китте дә, күп тә үтмичә, бөтен дөньяга таныш хат килде: «Сезнең тормыш иптәшегез рядовой Фәрхетдин Гыйльметдинович Закиров Ватан азатлыгы өчен сугышта батырларча һәлак булды».

Ике ятимәне кочаклады да калды Көлемсәр…

– Сөембикә апа, ятимәләр дигәнегез минем апалармы инде?

– Апаларың, Тәбрик, синең игәчләрең.

– Ә хәзер кайда алар?

– Урта Азиягә киттеләр. Ташкент ягына. Чәчелдегез дә беттегез шул, берегез дә калмады. Өегез буш хәзер…

– Ә апалар ник китте?

– Шул инде, җуелган бәхетләрен эзләп.

– Тапканнармы соң?

– Чит җирдә тапкан бәхетне инде аны…

– Кыен яшиләр микән?

– Үз тормышлары, үз балалары анысы.

– Миңа адресларын бирә алмассызмы?

– Бирермен. Син дә, алар кебек, авылыңны ташлап китәрсең микәнни?

– Әти, ике кыз бала калдырып, фронтта батырларча һәлак булгач, мин ничек тудым соң?

– Их, Тәбрик, дөнья катлаулы шул… Төрлечә сыный кешеләрне тормыш дигәнең.

– Ничек кенә булса да яшермәгез, мин белергә тиеш.

– Анысы шулай инде ул да…

Күкрәк биеклеге булып уңган бәрәңге сабаклары арасына кереп, ызан буендагы имәнгә сөялгән Тәбриккә яшь имән шавы белән бергә яшь бала тавышы ишетелә. Ишетелә дә тагын нигәдер тынып тора.

Сөембикә апасының сүзләре төсле булып, ераклардан ямансу өннәр килә. Сүзләр һаман Тәбрикнең әнисе хакында…

Көлемсәр – игенче кызы, басуга мәхәббәте ана сөте белән кергән һәм бөтен гомерен биләгән. Гади игенче генә булып калмыйча, Идел буендагы Тәмте авылына барып, «Зональный училище» бетергән һәм туган авылына агротехник булып кайткан.

Белем үзе шәп нәрсә, ләкин аның файдасыз байлыкка, күз көегенә әйләнүе дә бик җиңел икән. Агротехника кушканча эшләр өчен көч кирәк – тракторлар кирәк. Трактор булмаса, һич югында, атлар кирәк. Атларның иң яхшылары, егетләр төсле үк фронтка киткәч, яки дошман табаныннан әле генә котылган бүтән җирләргә ярдәмгә җибәрелеп, авыл атсыз-көнсез диярлек калгач, төссез-хәлсез атлар арба-чаналарны сугышка бара алмаган карт-коры, бала-чага белән бергәләп тартканда да көчкә-көчкә генә сөйри башлагач онытылды агротехника. Басуда сабан өстерәгәндә буразнага башларын төртеп, атлар җан бирәләр… Дөньяның шушы хәтле дә киң, шушы хәтле дә матур икәнен беренче һәм соңгы кабат шунда гына күреп кала торганнардыр алар.

Атлар үлгәндә генә күккә карыйлар…

Хәлсез ат белән нәфис хатын-кыз авылны көчкә өстерәп бара. Бу чакларда Көлемсәр булып Көлемсәр дә сирәк елмая.

Басуга тубал тотып картлар белән бергә ул да чыга һәм иген чәчә. Атлый да сибә, атлый да сибә. Көннәр буе.

Беркөнне басуга яшь бер кеше килеп туктады:

– Кем монда Көлемсәр?

– Мин. Ни бар?

Көлемсәр шулай дип сорады да, үзе, җавап белән кызыксынмагандай, тагын бодай бөртекләрен очыра-очыра (анысы да колхозның үзенеке түгел, Каратун станциясеннән барып алдылар – дәүләт бирде) атлавында булды. Сизелер-сизелмәс эзләр генә кала артыннан. Озакламый ямь-яшел, япь-яшь үсентеләр тишелеп чыккач, ул эзләр күмеләчәк… «Бодайлар! Шаулап үсәрме шулай, әллә чүп-чар астында күмелеп калырмы?»

Ул эзләргә басып, әлеге егет атлый икән.

– Сезгә нәрсә кирәк? – диде Көлемсәр, кинәт тукталып.

– Мин – районнан… вәкил. Сезгә ярдәмгә җибәрделәр.

– Алыгыз соң тубал… Әнә тегендә, арба янында…

– Миңа икенче төрле эш кушканнар иде…

– Ярдәм итәргә дигәч, бүтәнчә мөмкин түгел, бары тик эш белән…

Егет, гаҗәпләнүеннән туктап, Көлемсәрнең уйчан һәм искиткеч гүзәл кыяфәтенә карап катты да калды. Бүтәнчә сүз кушарга мөмкин түгеллеген чамалагач, үзе дә, арба янына барып, җилкәсенә тубал асты һәм әле генә барлыкка килгән өметләре төсле саф бөртекләрне җилгә каршы чәчә башлады.

Төш җиткәнче шулай эшләделәр.

– Минем исемем Мирсәет, – диде егет кайтышлый.

– Булса соң? – диде Көлемсәр, көлмичә генә.

Бергәрәк баручы бүтән хатыннар һәм малайлар елмаеп кына куйдылар. Шаярырга кемнең дә хәле юк. Авылга кергәч, кем кайсы якка сүзсез генә таралышты. Көлемсәр дә үз өенә кереп калды. Вәкилгә борылып та карамады.

Ләкин тегесе болар янына көн саен килеп китә торган булып, беркөнне болай диде:

– Сезнең эшегез моның белән генә чикләнергә тиеш түгел.

– Беләм.

– Трактор белән дә чәчәләр бит… теге як басуда. Дөрес чәчәләрме?

– Көн саен булам мин алар янында. Ышанычлы кешеләр.

– Ышан, ләкин тикшер.

– Сез килдегез бит, тикшерегез менә.

– Сезнең белән бергәләп. Әйдә, барып кайтабызмы?

Юк-бар сөйләшеп, авылдан ким дигәндә ике чакрым ераклыктагы тракторчылар будкасына барып җиттеләр. Җирдән керосин исе аңкып тора. Ике-өч мичкә һәм тегендә-монда ниндидер тимер-томыр аунап ята, кеше күренми. Будкага керсәләр, анда да җан иясе юк. Стенага «Сугышчан листок» ябыштырылган. Шуңа карап, вәкил:

– Монысы әйбәт, – диде. – Кем яза?

– Кем булсын инде.

– Үзегез?

– Үзебез! – диде Көлемсәр үчекләгәндәй тавыш белән.

– Яза да беләсез икән.

– Беләбез.

– Бер генә авылда да сезнең кебек чибәрне күргәнем юк иде, – диде егет.

«Оялмый да». Көлемсәр, бу фикерен запаска калдырып:

– Авылдан авылга кызлар күзләп йөрибезме? – дип кенә куйды.

– Сез чибәр һәм чәнечкеле… гөлҗимеш кебек.

– Чәнечкеле булмасаң, күргән берегез тотып ашарга да күп сорамый бит.

– Әйе шул.

– Әйдә, егет, ышыкта әллә ни сөйли башладың. Җилгә чык.

– Анда салкын.

– Баштагы чүп-чарны тузгытып ташларга шәп була ул суык җил. – Көлемсәр, тиз генә чыгып, трактор гүләгән якка таба атлады.

Мирсәет тә калышмый, әрсез. Күпмедер телсез-өнсез баргач, бик озак уйланганнан соң гына әзер булган нәтиҗә төслерәк итеп шуны әйтте:

– Мин сезне коточкыч нык итеп ярата алыр идем!

– Ә нәрсә комачаулый?

– Көлемсәр, шаяртма. Мин чынлап…

– Кызык егет икәнсең.

– Ут белән сәхнәдә генә уйнау күңелле. Ә җирдә…

– Уйнамагыз, кем куша.

– Пожар чыгаруың бар, Көлемсәр.

– Сүндерүчеләр табылыр.

– Кемнәр? Синең бит… Сезнең бит…

– Нәрсә? – диде Көлемсәр һәм үзе дә көтмәгәндә елмаеп егеткә карады.

– Сезнең бит ирегез инде хәтсездән үлгән…

Һәм шул сүзе белән бөтенесен харап итте вәкил иптәш. Көлемсәрнең бөтен көләчлеге очты да китте. Авыз ачып бер сүз әйтмәс булды. Тракторчы һәм чәчүчеләр белән сөйләшкәндә дә кырыс иде ул:

– Почмакларыгыз чи калган. Анда нәрсә үстерергә уйлыйсыз?

– Соңыннан әйләнербез, – диде тракторчы хатын.

Мирсәет исә күңеленнән шул хатын белән Көлемсәрне чагыштырды да нәтиҗә ясады: Көлемсәр артистка кебек үткен һәм чая… Укытучы кебек тыйнак һәм акыллы.

– Килгәндә карап мендек – беткән кишәрлектә дә буш почмаклар калган. Әйләнмәгәнсез.

Мирсәеттә яңа фикер: ә мин – тикшерергә килгән махсус кеше – күрмәгәнмен.

– Ярый, әйтербез.

– Карагыз аны, алдый алмассыз.

– Ярый, ярый, алдамабыз.

Трактор гүләп китеп тә барды.

Шул көннән соң Көлемсәрне уйламаган сәгате юк Мирсәетнең. Бигрәк тә бер нәрсә котырта аны – ул теләгән темага авыз да ачтырмый Көлемсәр.

– Шулмы бик кирәкле сүзегез? Шуның өчен җибәрделәрме сезне вәкил итеп? – ди.

Беркөнне егет Көлемсәрнең тәрәзәсен төнге сәгать унберләр тирәсендә килеп какты. Тәрәзә пәрдәсе күтәрелеп, Көлемсәр күренде.

– Чык әле ике генә минутка, Көлемсәр. Бик кирәкле эш бар.

– Җиде төн уртасында уятмасагыз…

– Бик ашыгыч, чык әле.

…Яшь хатын белән егет шушы көзге шомлы төндә ни сөйләштеләр икән? Бу инде ике кеше арасында мәңгелеккә кала торган сердер. Аны беркем дә ишетмәгән һәм ишетмәячәк. Моны Тәбриккә беркем дә сөйләми һәм сөйләмәячәк. Күз алдына китерү дә кыен булачак. Дөнья шундый серләр белән тулы… Ул серләр – күктәге йолдызлар санынча, агачлардагы бөреләр санынча, күкрәкләрдә типкән йөрәкләр санынча… Шулай да фараз итәргә мөмкин аларны: чамадан тыш күп серләрнең җыенысы бергә «мәхәббәт» дип атала. Нинди генә сүзләр әйтелсә дә, барысы да мәхәббәткә барып тоташа. Шулай да беләсе иде – нинди сүзләр сөйләштеләр икән гүзәл хатын белән чибәр егет көзге шомлы төндә?

Моңайдылар микән, көлделәр микән? Ихтимал, көлгәннәрдер. Монысы табигыйрәк, чөнки көлүнең азагы – күз яше…

Шунысы мәгълүм: монысын Сөембикә апа яхшы белә – Көлемсәр белән Мирсәет ул төнне басудан кайтмаганнар… Шул котырган җилле төндә, шыксыз яланда ничек җылы тапканнар диген! Әллә көзне җылытырлык ук мәхәббәт булдымы икән?

Җәйге яшел көн, иркә җил, яшь имән.

Шундый матур көн, шундый ягымлы җил, шундый яшь имән Тәбриккә кызганыч бәхет турында сөйлиләр, Сөембикә апа тавышына кушылып сөйлиләр алар.

…Иртән мин чәчүгә менгәндә, Көлемсәр белән Мирсәет орлык төялгән арба янында басып торалар иде. Сөйләшмичә генә. Йөзләрендә беренче карауда ук әллә нинди үзгәреш сизелеп тора… Бигрәк тә Көлемсәрнең оялчан йөзендә. Егеткә күтәрелеп карарга да батырчылык итми, хәтта безгә дә… Гомер буе бергә үскән, бергә яшәгән туганнарыннан да оялгач ни! Ул курка – күңелендәген бүтәннәр сизә дип курка, төнге сүзләрне алар да ишетеп торгандыр дип ояла. Ишетмәгәнен дә белә, мәгәр аңа шулчаклы нык билгеле булган нәрсәнең бүтәннәргә фаш булмавын акылы сыйдыра алмый… Ничектер куырылып, кечерәеп калган һәм шул ук вакытта әйтеп бетергесез бәхетле дә иде ул үзенең ямансу сере белән…

Бүтәннәр берни сизми. Аларда бүтән кайгы, бүтән шөгыль. Бигрәк тә кызларда. Кызлар Мирсәетне үртәп, үзләренең гөнаһсыз шаянлыкларын башкаларга да күчерәләр:

– Егетебезнең әнисе бик усалдыр, ахрысы, кызларга карама, дип әйтеп җибәргәндер.

– Егетмени ул, полномучный бит.

– Безгә килгәч, эре бәрәңге ашаган.

– Егерме кызга – бер егет, эреләнерлек тә шул.

– Әй, егет, торма җебеп.

– Кызлар, болай хәтерен калдырсак, беребезгә дә булмас. Бөтенебезгә дә эләксен, карап кына торыйк.

– Кирәкле кишер яфрагы…

– Лутчы бүлгәлик.

– Әйдәгез!

– Әйдәгез!

Мирсәет, мескен, көләргә дә белми, еларга да дигәндәй.

– Кызлар, бу нәрсә инде бу? Мин сезнең белән шаярырга килмәдем. Мин…

– Син, син… Ник килдең?

– Чәчәргә безне өйрәтәсе юк, үзең өйрән.

– Әйдә, бүлгәлибез, әйдә!

– Кызлар, якын килмәгез… нишлисез сез? Ну, җитте!

– Җиттеме? Әйдәгез, алайса, чынлап. – Шактый кыю бер кыз егетнең җилкәсеннән эләктереп тарта башлауга, бүтәннәре аяктан ук ектылар да, изүләрен ачып, корсагына бодай тутыра-тутыра чыр-чу килергә керештеләр.

– Бодайны әрәм итмәгез, бодайны! – дип кычкыра Көлемсәр.

– Җирдән ерак китмәс, – дип, кызлар егетне аунаттылар-аунаттылар да арыгач туктадылар.

– Акыл өләшкәндә кайда калдыгыз сез? – Шул сүзләр белән Мирсәет каешын ычкындырды да, куенындагы бодайны кага-кага, өс-башын рәтләргә әрҗәле арба янына килде. – Тапканнар шаярыр нәрсә.

– Чынлап та шул… Шаярырлык бернәрсә тапмадык.

– Җитәрегез инде, кызлар, уеныгызның чыры юк, – диде, ниһаять, Көлемсәр, үртәлүен яшерә алмыйча.

Әмма кызлар яңадан да озак кына каңгылдашмыйча туктамадылар. Ярты сәгатьләп үткәч кенә, тырмачылар атлары янына килеп, чәчүчеләр җилкәләренә тубаллар асып, тагын орлык чәчәргә керештеләр.

– Әй, эт ашагыры мал! – дип җикерде бер чибәр, үгезләренә чыбыркы шартлатып.

– Әйдә, чаптаркай, сынатма, – диде икенчесе һәм сызгырып куйды.

Шул рәвешле таралыштылар да, без өчәү генә калдык – Көлемсәр, мин, вәкил. Егет кәефе кырылган Көлемсәргә акланулы кыяфәт белән әйтте:

– Үпкәләмә, Көлемсәр, алар үзләре бит…

– Үпкәләрлек нәрсә юк монда, син аларга тиңрәк… – диде Көлемсәр һаман уйчан кыяфәттә.

Аралары шактый җитдиләшкәнен сизеп, мин дә тиз генә җилкәгә тубал эләктердем дә кызлар янына киттем. «Син аларга тиңрәк…» дигән сүзе гомерлеккә хәтергә кереп калды.

Тагын ниләр сөйләшкәннәрен ишетмәсәм дә, чамалыйм: бер тирәдә әйләнгәндер әңгәмә. Бер уйласаң, гаҗәбрәк тә шул: егермешәр яшьлек егерме кызның берсен дә санламыйча, кызлар үз чутларына кертергә башларына да килмәгән, ике балалы, егерме биш яшьлек хатын кешене ярата Мирсәет… Ник алай икән?

Соңыннан бу хакта Көлемсәрдән сораган идем, ул үзе дә гаҗәпләнеп әйтте:

– Йөз егерме кыз да кирәкми, син генә кирәк миңа, дип әйтә. Нәрсә тапкандыр миндә шулхәтле… нәрсә тапкандыр, – диде.

Тәбрик кесәсеннән әнисенең рәсемен чыгарды да аңа текәлеп бик озак тын торды. Яшь имән таный микән, әллә онытты микән инде аның әнисен? Ул чакта бит имән әле Тәбрик кебек үк сабый гына, туйра гына булган.

– Чибәр булган икән шул минем әни.

– Чибәр иде, акыллы иде, ягымлы иде. Әллә нинди ямансу бер ягымлылык сирпелеп тора иде аның күзләреннән. Көлгәндә дә бетмидер иде моңсулыгы. Сөйләшкәндә дә ниндидер бик кирәкле бер сүзне әйтми калдырадыр иде шикелле. Көн буе бергә йөреп-сөйләшеп аерыласың да уйлыйсың: күзләре белән нидер эзләде, мәгәр таба алмады, нидер әйтергә теләде, мәгәр әйтә алмады. Нинди сүз икән?

Шулай, һәр матурлык ниндидер бер сер белән өртелгән була. Кичке тынлыкта син арыш басулары буйлап әйлән – ниндидер яшертен мәгънә тирән сулыш алып ята шунда… Бакчалар буйлап, урманнар буйлап әйлән – аңлашылып бетмәгән мәгънәләр шаулый анда. Арыш өлгергән басуда, бакча яисә урман тынлыгында кемнәр генә мәхәббәт аңлашмаган, нинди генә кешеләр үзләренең иң эчкәрге өметләрен табигатьнең төс-буяулары белән бизәмәгән… Эшләгән, сөйләшкән, көлгән, елаган, яраткан – яшәгән. Хәзер күзгә һичнәрсә күренеп тормаса да, башаклар һаман элеккечә кыштырдый, яфраклар элеккечә шыбырдый…

Үзәк өзгеч моң. Шундый аңлап булмас моң һәр минут, һәр сәгать сизелеп тора иде синең әнкәңнең һәр сүзе, һәр хәрәкәтеннән. Хәрәкәтеннән бигрәк күзләреннән. Барлык Тау ягы матурлыгы тупланган иде бугай ул күзләрдә.

Чат ябышты Көлемсәргә егет һәм ычкындырмады: күпмедер вакыттан соң элекке иреннән, Фәрхетдиннән калган ике кыз белән район үзәгенә алдырды. Тик авылда аларның бергә тора башлауларын беркем белми иде – әйтмәделәр, сөйләмәделәр чөнки. Ә Көлемсәрнең, укыган кешенең, районга эшкә күчүе гомумән серле тоелмады.

Элекке ирен яраткандырмы-юкмы, әйтә алмыйм, әмма дә Мирсәетне чынлап сөя иде Көлемсәр – әллә нинди фаҗигале ашкыну белән ярата иде. Шулай да тормышка чыгу һич теләгендә юк иде. Шунысы бар: Фәрхетдиннән, әйткәнебезчә, хат-хәбәр инде күптән килми. «Батырларча һәлак булды» дигән язу гына саклана сандык төбендә… Шулай да, яшьлек хатирәләренә, беренче кавышу, беренче якынлашу матурлыгына кер төшерүдән, күңел сафлыгын, хис изгелеген югалтудан куркыпмы, бер дә теләмичә, аяклары тартмыйча гына китте әниең район үзәгенә. Аяк тартмаган җиргә бармау хәерле. Бергә тора башлап ике-өч ай да узмагандыр, Фәрхетдиннән хат килеп төшмәсенме – исән икән, хәерсез, әсирлектә булган һәм хәзер үзебезнең якка чыгарганнар. Озакламый кайтырмын, дип язган.

Ничек ике ут арасында көйгәнен, газап чиккәнен Көлемсәр үзе генә белгәндер. Мондый хәлдә киңәш бирү дә, акыл өйрәтү дә җиңел түгел – мең кабат уйлап, беркемне дә тыңламастан һәм ишетергә дә теләмәстән… үзенчә хәл итте Көлемсәр. Монысы Фәрхетдин кайтып төшкәч булды.

Мең үлем кагылудан тупасланган карт солдат күңеле дә, бикле өйгә кайтып төшкәч, яңадан ачык җәрәхәткә әйләнми калмагандыр. Фәрхетдин хәлен дә күз алдына китерергә кирәк. Кешеләрнең хатыннары көткән, яңадан матур тормыш корып җибәргәннәр. Кавыша алмаганнарның кайберләре һаман өметләрен җуймый көтә. Ә Көлемсәр, изге дип саналган Көлемсәр, уналты яшьтән яратып чыккан Көлемсәр… Балалыгы белән генә алданды микәнни, чынлап яратмады микәнни? Юк-юк, чынлап ярата иде. Фәрхетдиннең йөрәге моны сизә иде, ләкин ул чакны арада Мирсәет дигән кеше юк иде. Фәрхетдин үлмәсә, аны сөяргә ничек кенә булса да вөҗданына рөхсәт итмәгән булыр иде. Ә үлгәч… Әнә сугыш чорында бер шагыйрь:

 
Сиңа сер итеп әйтәмен
Якын күргәнгә генә:
Мин үлсәм, башка берәүне
Салырсың йөрәгеңә, –
 

дип, үзе хат язган, ди бит. Ата-бабадан калган миһербан үзе шулай куша. Әгәр үлгән булса, Фәрхетдин дә шулай олы җанлы булып калыр иде. Шул чакта чынлап та геройларча һәлак булмавына язмышына чын күңелдән үпкәли хәзер Фәрхетдин. Исән булмаса, хәерлерәк буласы икән, хәерлерәк буласы!

Ялан хәтле өйдә кичләр һәм төннәр буе ялгыз уйланып ята торгач, акыл дигәнең буталып ук китә шикелле. Акыл бутала, аның белән бергә бәйләнчек сораулар туа…

Фәрхетдин «үлгәнгә күрә» генә Мирсәет дигән бәндәгә киткән хәлдә, хатыны, Фәрхетдин исәнгә әверелгәч, хатасын яңадан төзәтсә ни гаеп? Әгәр Көлемсәр кайтмаса, Фәрхетдин дигән бәндә гомер буе сагынып, иң бәхетле көннәрен һәм яшь Көлемсәрен хыялыннан чыгара алмыйча, аның белән бергә яшәячәк. Ә кайтса? Кайтса да ни буласын әйтә алмый Фәрхетдин… Ләкин кайтырга тиеш Көлемсәр, тиеш!

Фәрхетдин килеп керүгә, Көлемсәр баскан төшендә телсез калды. Ят кешедән куркып диярсең, ике кызы, Фәрхетдин хәзер икесен берьюлы күтәреп кочагында очыртып уйнатасы ике сабый, әниләре итәгенә сыенды. Фәрхетдиннең тышкы пөхтәлеге аша ниндидер усаллык, кыргыйлык сизелә, ялыну катыш зәһәр рәнҗеш бөркелә иде бугай аның күзләреннән… Күпме тыярга тырышса да, яшерә, тыя алмады ир кеше ул зәһәрлекне…

– Менә мин кайттым, Көлемсәр, – диде.

Ә Көлемсәр аңына килә алмый.

– Мин сине алырга килдем, Көлемсәр.

Тагын да ныграк каушый Көлемсәр, телгә килә алмый.

– Болар – минем кызлар, мин аларны да алырга килдем.

– Юк-юк! – Җан ачысы белән кычкырган Көлемсәр балаларны кочакламакчы булды, ләкин кулында савыт-саба иде.

Фәрхетдин шуларны алып куймакчы булгач, хатын читкә тайпылды. Аннары ата кеше кызларының башларыннан сыйпамакчы иде, балалар нигәдер кычкырып елап җибәрделәр.

– Кит, Фәрхетдин, балаларны яратсаң, тизрәк кит!

Шул сүзләрне ишеткәч, Фәрхетдин коелды да төште. Җитмәсә, шулвакыт Мирсәет дигәннәре кайтып керде. Бөтенесен аңлады, әлбәттә. Көлемсәрнең кулындагы тәлинкәләрне ник өстәлгә куя алмый интеккәнен күреп, беренче эше итеп шуларны алды да бик тыныч кына аш сала башлады.

– Рәхим итегез өстәл янына.

Ләкин аны беркем ишетмәде. Аптырагач, кунагыннан:

– Син Фәрхетдинме? – дип сорады.

– Фәрхетдин булсам, ни әйтер идең?

– Сүзем шул гына, гаепле кеше эзләмә, бик каты ялгышырсың. Үзеңне дә җәзалама, безнең дә бәхетне җимермә – үз өеңдә матур гына итеп яңа тормыш кор.

– Яңа тормышны син кор инде, энекәш, сиңа җайлырак булыр ул. Ә минем хатын һәм балаларда синең дәхелең булмасын.

– Мин сиңа яхшылык белән…

– Миңа синнән бернинди яхшылык кирәкми, булганы бик җиткән. Инде Көлемсәрдән, балаларымнан башка бер ай интектем. Алардан башка беркемне дә үз итә алмаячагым көн кебек ачык.

– Тагын бер ай интегеп кара.

– Акыллы егет икәнсең, рәхмәт, тик, мин әйтәм, син үзең интегеп кара. Бәлки, син интекмәссең дә… балаларың юк…

– Кем әйтә алай кистереп?

– Нәрсә?

Мирсәет Көлемсәргә карады, шуңа күрә бугай хәләле, ниһаять, үзе телгә килде:

– Фәрхетдин, ачуланма, тынычлан, кит, кичер.

– Мин сине кичердем, кайт кына.

– Мин синнән үтенеп сорыйм, зинһар, кит.

– Алайса, балаларны бирәсез. Бу фатирда, үзегез кеше почмагында яшәгәндә, аларга адәмчә яшәү эләкмәячәк. Кышка каршы салкын идәндә аунатырга ирек бирмәм, көтмәгез. Киенегез, балалар.

– Соңгы сүзне әйттермә, Фәрхетдин…

– Нәрсә, буеңда юктыр бит?

Күпмедер вакытка тагын өнсез калдылар. Ахыр чиктә Фәрхетдин нәрсәнедер хәл иткәндәй тирән итеп сулады да кызлары янына килде:

– Үзәнбайга, үз өебезгә кайтабызмы? Сагынгансыздыр инде.