Текст книги "Сайланма әсәрләр. 4 томда. Том 3"

Сәгыйдулла (акча саный). Менә бер мең… ике… өч… дүрт… инде биш… Менә биш мең ярым тәңкә.

Сара ул санаган көйгә баш кагып бара. Дүрттән узгач, карап кына тора. Аннары чирек литрлы аракы шешәсе белән стакан алып чыга, акча янына куя.

Сара. Мәгәриче.

Сәгыйдулла. Рәхмәт!

Сара акча саный.

Ышанмыйсыңмы әллә – саныйсың?.. Ә-ә, сакланганны Алла саклаган, сана, сана… Әзсенәсеңмени? Шулай инде, нәфсенең төбе юк.

Сара аңа акчаның бер өлешен суза.

Сара. Болары – мең дә биш йөзе – артык. Дөрес әйтәсең, нәфес чиксез. Тик артык акча түләү юмартлык түгел. Күңелеңдәгесен телең белән әйт син. Күңел теләген акчага төрәсең. (Сара елый. Кулындагы акчалары аяк астына сибелә.)

Сәгыйдулла тезләнеп җыярга керешә.

Сәгыйдулла (башын күтәреп). Ул – Ибраһим өлеше.

Сара. Ибраһим, Ибраһим!.. Үз өлешем дияргә ник чирканасың?

Сәгыйдулла. Минем тормышым – Ибраһим үлеме. Бу аның гозерен үтәп, аның гозерен!.. Менә сиңа йә акча, йә печән. Икесенең берсе. Кайсысын сайлыйсың?

Сара (читкә китә, әкрен). Өченчесен.

Сәгыйдулла. Нинди өченчесен? Өченчесе юк.

Сара. Бар… Өченчесе – син.

Сәгыйдулла. Мин?

Сара. Җаның әйбәт синең. Чиста, игелекле. Көз көнендәге инеш шикелле. Сыерымны бүтәннәргә сине көтеп сатмадым. Инде хәзер сиңа да сата алмыйм.

Сәгыйдулла. Ә мин сатып ала алмыйм. Буаз сыерны ничек итеп суймак кирәк?

Карашлары очраша.

Сара (карап тора да, елап, аның күкрәгенә каплана). Көн дә чыккан кояшның җылысын биш ел сизмим бит инде! Җәйгән мендәрем тышыннан биш ел буе күз яше генә юам… Сыерым бирнәм булсын, Сәгыйдулла!

Тынлык.

Сәгыйдулла. Аңламый калдым: Ибраһим хакында нигә соңгы мәртәбә сөйләттең?

Сара. Мәңге онытмас өчен. Миңа фатихасы итеп тыңладым.

Фәрдәнәләр өе. Ярми керә.

Ярми (биштәрен сала). Күперне сүтеп бетереп яталар. Бу якка чак элгәшеп калдым… Самавыр куеп җибәрсәң икән, тамак чатнады.

Фәрдәнә самавыр куя.

Сиңа бернәрсә алдым әле. (Биштәрен чишә.)

Фәрдәнә. Юк акчаны әрәм-шәрәм итмәс идең.

Ярми. Әрәм дип… Сиңа да язык түгел. Менә күлмәк!

Ярми, төргәк чишеп, зәңгәр ефәк күлмәк таратып җибәрә. Фәрдәнә, сөенечен яшерә алмыйча, күлмәкне ала да көзге каршында әйләнгәли. Ярми читтән карап тора.

Кая, карчык, мал астына берәр стакан балың юкмы?

Фәрдәнә (чәйнек суза). Бигрәк таман, бакчы!

Ярми (эчә, суган кабып җибәрә). Сабан туена кофтасын алмабызмы. Йонын… Аннары ни… Бәлкем, мәйтәм, көзләргә мамык кәҗәсе юнәтәсе түгел микән, дим. Кышын шәл бәйләрсең. Бәлкем, үзебезгә дә артыр берәр шәллек… Үзем менә шушы сыңар кул белән дә өч шкаф ясап саттым бит. Икешәр йөз тәңкәдән. Игә килербез анысы, нәрсә аны. Җан тыныч булсын, җан…

Фәрдәнә. Елгада боз китә алмый торамы?

Ярми. Су әз быел. Игеннәр уңармы-юкмы – билгесез.

Гармун тавышы ишетелә.

Сәгыйдулла, ахры.

Фәрдәнә (сагаеп). Ул.

Ярми. Эчте микәнни?

Фәрдәнә. Кем белгән.

Ярми. Оста уйный, каһ-һәр!

Фәрдәнә. Яңа көй.

Ярми. Әллә тагын… Кайда отты икән?

Фәрдәнә. Берәр җирдән ишетеп кайткандыр да, кыз-кыркын отып алсын дип, урам әйләнүедер…

Ярми. Салгандыр, шельма!.. Күз төрткесез караңгыда пычрак ерып йөрмәсә… Тукта әле, шушылай былтыр да үтте түгелме соң ул?

Фәрдәнә. Үтте.

Ярми. Шуннан бирле уйнаганы хәтердә юк. Ни кунак-төшемдә, ни Сабан туенда уйнамады бугай.

Фәрдәнә. Уйнамады. Яшь-җилкенчәк өйрәт дип аптыратып бетергән. Былтыргы яздан бирле уйнамаган. Менә икенче кат уйнавы.

Ярми. Килешми инде болай малай-шалай сымак. Сарасы ник тыймый икән?

Гармун тавышы якыная. Фәрдәнә тәрәзәгә каплана. Кинәт ялкын биеп ала.

Фәрдәнә артка чигенә.

Ярми (исе китеп). Карале, аҗаган! Яз тинтәкләнеп килә быел. Беренче көнен көтүгә чыккан кысыр сыермыни!

Фәрдәнә. Аҗаган түгел. Минем җанның балкышы бу, Ярми!

Ярми. Ниткән балкыш сөйлисең?

Фәрдәнә. Көе миңа лабаса моның! Миңа!

Ярми. Ничек инде ул сиңа?!

Фәрдәнә. Нигә газапларга булды икән?.. Йөрәгенең ташуы икән лә бу аның, Ярми!

Ярми (учына төкереп). Ә мин аңа ташыйм менәтерә, җаен табып. Шундый итеп ташырмын бер!

Караңгылык.

Сәгыйдулла үтеп бара. Фәрдәнә аңа каршы килә. Чиләк-көянтә аскан.

Сәгыйдулла. Саумы, Фәрдәнә!

Фәрдәнә. Ару гына.

Сәгыйдулла. Суыңны эчим әле, тамак чатнады.

Фәрдәнә. Чишмәгә кар суы төшкән, тәмле булмас.

Сәгыйдулла. Кар сулары йөрәк талдырмый. (Тезләнеп, Фәрдәнә чиләгеннән су эчә.)

Фәрдәнә. Габделхарислар бәби алып кайткан.

Сәгыйдулла. И-их! Үтә гомер!.. Үз гомеребезнең читеннән карап кына узабыз шикелле.

Фәрдәнә. Тагын чакыралар. Гел юл өзелгән чакка туры килә.

Сәгыйдулла. Кар күп быел… Тимерчелекне, зират почмагындагы каеннарга хәтле су басты.

Фәрдәнә. Басты.

Сәгыйдулла. Ташу төшәр инде.

Фәрдәнә. Хәвефсез узсын.

Сәгыйдулла (күзен кыса төшеп). Бүген йә иртәгә инде.

Фәрдәнә. Нәрсә?

Сәгыйдулла. Ташу.

Фәрдәнә (пышылдап). Бүген йә иртәгә… Ел саен бүген йә иртәгә. (Узып киткәч борыла.) Тагын үтәрсең микәнни?

Сәгыйдулла. Ташкынга буа юк. Кар астыннан бәреп чыга да ургып ташый.

Фәрдәнә. Син!..

Сәгыйдулла (кисәк борылып). Нәрсә мин?

Фәрдәнә. Ташулар җир битен юган чакта, минем битемә корым ягып үтәсең! Җир яшәрә, мин каралам… Әнә каен… Яшеннәре сүнде, ялкыннары басылды, корымын яңгырлар юды… Корыр дип, утынга кисмәкче идек… Яшәрде!.. Ул агарды, мин каралдым.

Сәгыйдулла. Ә минем күңелемнән Тилгән тавы караларын нинди ташкын юар?! Сиңа минем янган җанымның көле генә эләгә әле. Көле генә!..

Фәрдәнә (күккә карап). Мин ышанам Аллага, әгәр аның җәһәннәме синең җаныңда дисәләр!

Сәгыйдулла. Сүндерергә әмәл тапмагач, нишләтим соң? Сара мәллә дигән идем… Җан януларын кем кабызса, шул гына сүндерә ала икән.

Фәрдәнә (аяк астына карап). Суң… алайса… җаның утына мин су була алсам… Бер таптан кояш сүнмәс!..

Сәгыйдулла. Ә?! Минем сиңа җәһәннәм булып тоелган җанымның үзем өчен җәннәткә әйләнүе нигә хаҗәт, Фәрдәнә?.. Ничек итеп җанны хыянәт пычагы астына салмак кирәк?!

Фәрдәнә. Гомер буена дөнья хуры булып яшәгәнче, бер тапкыр мәхәббәт буры гына булырга риза!

Сәгыйдулла. Әгәр син минем моңлы дөньям икәнсең – миңа шул җитә, бүтәне кирәк тә түгел!

Фәрдәнә. Шул көең белән урам буенча шыңшып йөр инде, алайса! (Елый.)

Сәгыйдулла. Җырның ертыгы юк… Шыңшысаң да, гаеп түгел, сөю җыры ул.

Фәрдәнә. Сөю җыры?

Сәгыйдулла. Мин өч ел рәттән табышмак җырламадым.

Фәрдәнә. Табышмак!.. Җавабын «үчлек» дисәм, каршы әйтер идең мәллә?

Сәгыйдулла (чигенә). Юк, Фәрдәнә!.. Алай димә! Минем җаныма ничә еллык газабымның барысын җыеп кире атма… Үчлек түгел, сөю иде! Фал хакыйкать!.. (Ыңгырашып.) Сөю иде!.. (Китә.) Үчлек түгел…

Фәрдәнә. Бер табышмак… Ике җавап… Кайсысы хак соң моның? Кайсысы хак? (Китә.)

Караңгылык.

Саралар өе. Сара Сәгыйдулланы эткәләп чыгара. Артыннан бүреген ыргыта, Сәгыйдулла көлә, бүреген бик пөхтәләп кыңгыр киеп куя.

Сара. Минем дә җаным бар лабаса! Кешедән оят, билләһи!

Сәгыйдулла. Оят җир күрсәтеп йөрим мәллә?

Сара. Анысын эшләсәң, җиңелрәк булыр иде: бармак төртеп, «дивана» дип көләрләр иде дә, эше бетте.

Сәгыйдулла. Теләсәм уйныйм, теләсәм мырлыйм!

Сара. Мырламыйсың – җанны тырныйсың.

Сәгыйдулла. Синекен түгел.

Сара. Ничә ел теләсең бит инде җанны, ничә ел! Җиткән кызыңнан оял.

Сәгыйдулла. Көнчелек баса мәллә? (Шаяртып үчекли.) Ник юкка тыпырчынасың? Елга бер тапкыр яшьлеккә кайту шәригатькә сыя.

Сара. И карт аю! Сөрхәнтәй! Күпме түзәр җанкайларым?..

Сәгыйдулла. Ә минеке?

Сара. Соң, Сәгыйдулла… Өз инде! Үчләнмә!

Сәгыйдулла (бүкәнгә утыра). Җан кылларын өзәр көчләр табып бир син миңа, Сара!

Сара. Күземнән юк булсаң иде, ярабби!

Гармун алып чыгып ыргыта да кереп китә. Сәгыйдулла гармунны тотып кала.

Сәгыйдулла (авыз эченнән җыр көйли).

 
Сусадым ла, җаный, сулар кайда?
Дәрья суларында юк файда.
Урамнар ла гизеп, җан тибрәтеп,
Бер үталсам, миңа шул файда…
 

Нәрсә йөртә соң мине ташулы төндә каңгыратып? Тозлы җил шикелле бушка исеп, яшьлек каядыр очып бара. Аратага бикләп куеп буламыни аны?.. Әй, кеше! Анасыз калган тай арата киртәсен кимергән күк, гомер буе ник кимерәсең хәтерне?! Ничек итеп акылга килергә дә ничек итеп әрнүләрдән арынырга, бу хисләрдән айнырга соң? Яшен суккан агачлар да яшәүчән… Үз хаклыгымны аңлатырга тырышып, нинди көй чыгардым! Ни теләдем? Ата көртлек туй җырын җырлаганда, мылтык тоткан аучы килгәнен ишетмәгән күк, кеше кайгысына саңгырау булып ник йөрим соң мин?! Кайда миңа урын: җирдәме, һавадамы… күк белән җир арасындамы? Яшәү кыйблам кайда? Карпат таулары аша туп күтәреп чыкканда, ник булган да хәзер ник юк соң ул кыйбла?.. Аңларга иде боларның һәммәсен. (Күккә карап.) Әй, кем бар анда?! Әйт, каян бу моң? Күк гөмбәзен кыңгырау итеп, җырымны тагын бер тапкыр кагыйммы? (Гармунын иңенә элә, җырлый.)

 
Биек тау башында ни күренә –
Болытлардан узар ла күк атмы?
Ялгыз атны адаштырган карлар
Пар йөрәкне лә бозар куәтме?
 
 
Челтәрле генә чана кузырлы,
Ат ялларын ачы җил кисә.
Кар бөртеге булып очар идем,
Тауның башларында син дисә.
 
 
Биек тау башында ни күренә –
Карбыз чәчәк атадыр кардан ак.
Дөньяларга гына килсә икән
Араларда йөрер аргамак.
 

Ераклашкан кыңгырау тавышы.

Җитте… Бүген соңгы көн. Көйне берәүнең дә ота алмавы яхшы булды әле. Онытылсын. Шайтаннарга олагыплар онытылсын! Соңгы кат, җитте!..

 
Яндырган ла шәмнәр сүнәрме,
Җыр җырламый кеше түзәрме?
Җырлар җырлап эчне бушатмаган
Моңлы кеше егылып үләрме?..
 

И-их! (Чыгып китә.)

Фәрдәнәләр өе. Ярми, тәлинкәле репродукторны алып, радиоалгыч урнаштырып йөри. Чиләк-көянтә күтәреп, Фәрдәнә кайта.

Фәрдәнә. Ник ут кабызмыйсың? (Лампочка кабыза.)

Ярми (ачулы). Караңгысы да адәмнәр өчен яратылган. Караңгыда кеше күрми.

Фәрдәнә. Нәрсәне?

Ярми. Синең шуның белән тел чайкап торуыңны. Эңгер-меңгер йөзегезне капламаса, телегез ни сөйләгәнен күзегездән белер идем.

Фәрдәнә (кисмәккә су бушата). Эчтә нинди авыру ятканын күбрәк телдән беләләр. Авырудан караңгыда ятып кына качып булыр дисеңмени?

Ярми. Авырудан?

Фәрдәнә. Эчебездә бер-беребез күңеленнән яшереп асраган авыру юкмы әллә? Ишетәсеңме? Буа өстеннән елга ташый! (Су, кисмәктән ташып, идәнгә ага.)

Ярми. Кисмәгең ташый ич.

Фәрдәнә. Кисмәк түгел, җан ташый шулай. Әнә бүген «тагын узам» ди.

Ярми. Алай булгач, аның белән нишләп сөйләшеп торасың. Тор… тор! Болай да авыл күзе күрми сезне!..

Фәрдәнә. Бу яктан минем бәхетләр хәттин ашкан – үтә күренмәле! Күлмәк кенә каплап бетерелмәле түгел… Син дә яшисең тагын хатын белән! Нинди хатын соң мин сиңа, бар дөньям белән кеше күзе-телендә булгач?..

Ярми. Бер мыскал да кыңгыр эш кылмый яшибез… Ә син караңгыда шуның белән сөйләшеп торасың. Әллә инде… ялындыңмы?

Фәрдәнә бәрәңге алып керә.

Шуңа тел әрәм итәмме соң, Фәрдәнә?.. (Тынлыктан соң.) Бәрәңге шәп тора, ә?

Фәрдәнә. Бәрәңге шә-ә-әп… Әллә соң үзең сөйләшеп карыйсыңмы?

Ярми. Урамда дошман өреп йөргәндә, өйдә хатын гына уламасын иде!.. Син ашыңны кара җәһәтрәк – тамак ачты.

Фәрдәнә (бәрәңге әрчи). Утын алып кер.

Ярми күн итек киеп чыгып китә. Утын күтәреп керә.

Ярми. Килә теге тәре баганасы… кочагында җиз бакалы кәҗәсен бакыртып!

Фәрдәнә (тәрәзәгә каплана). Төне нинди якты!.. Ул исән чагында миңа яшәү юк, күрәсең, Ярми! (Кинәт борыла, Ярминең күкрәгенә капланып елый.)

Ярми (юата, өстәлдәге пычакны күн итек балтырына тыга). Ихтимал. Ихтимал, шулайдыр, Фәрдәнә… Кая, җибәр, шул газап дәрвишенең каршысына чыгыйм әле. (Чыгып китә.)

Фәрдәнә (тәрәзәдән карый). Ай бүген кан төсендә.

Гармун тавышы.

Фәрдәнә бәрәңге әрчергә пычак эзли, таба алмагач, уйга килеп йөгереп чыгып китә. Урам. Ярми почмакта басып тора. Гармун уйнап, Сәгыйдулла керә. Ярми аның юлына аркылы төшә.

Ярми. Син! Җан зәһиләңне… Туктыйсыңмы, юкмы?! (Балтырыннан пычак чыгара да Сәгыйдуллага кизәнә.)

Ул, кычкыртып, гармун күреген тартып җибәрә. Анда «Смерть фашистам!» дип язылган, Ярми туктап кала. Гайрәтен баса алмыйча ыңгырашып, гармунны чәнчеп ала.

Сәгыйдулла. Ник туктадың? Када! Ул сүзләрне синең чалгы пычагың түгел, күче белән очкан пуля да ала алмады!

Фәрдәнә йөгереп чыга. Арттан Ярминең кулына асылына, җиргә төшкән пычакны читкә тибеп җибәрә.

Фәрдәнә. Минем өчен гөнаһ алма җаныңа, йөрсен… язгы көндә ат көтүенә җибәрелгән үгез кебек, нишләрен белмичә үкереп!

Сәгыйдулла (көлә). Гармундагы бу сүзләрне пулялар да читләтеп үтте. Җырга үлем юк аңа! Ул сиңа карт әтәч түгел, суя алмассың!

Ярми. Ни күзең белән карыйсың син дөньяга? Ул күзеңә кызган тимер басар идем, әгәренки хәлдән килсә минем!

Сәгыйдулла. Тилгән тавында ук көйгән инде алар, сиңа тамчысы да калмаган!

Ярми. Чарлама телеңне, кытыршы җаныңа ышкып.

Сәгыйдулла. Минем җанымда ярсыган үгезне синең сыңар кулың гына чылбырлый ала торган булса иде!..

Фәрдәнә. Кешеләрнең дә борынына боҗра кидерелгән, Сәгыйдулла. Кешеләрнең дә! (Китәргә борыла.)

Сәгыйдулла. Боҗра?! Бусы ни тагын?

Фәрдәнә. Намус… Кеше кулындагы чылбырны күргәнче, алдан борын астыңдагы намусыңны тотып карар идең.

Сәгыйдулла. Башта синекен!

Фәрдәнә. Үчлегең кимергән сөяк булып калыйм, алайса. Минем таш йөрәгемне игәп яшә! (Кереп китә.)

Сәгыйдулла. Шул ташны эретәм дип йөрим ләбаса!

Ярми. Тел сукыр ул. Синең күзең сөйләсен. Тел әйтә дә кереп кача куышына… чагып, оясына кереп качкан елан шикелле. Гармуның да шул…

Сәгыйдулла (көлә). Ә-ә! Чагамыни? Ча-га-мы-ни?!

Ярми. Күпме ашарга мөмкин кеше җанын?

Сәгыйдулла. Шушы гармун тузганчы, Алла теләсә! Тәннәр черер, ә ул калыр!

Ярми. Бу сугышның хәсрәт капчыгын мондый җыр белән генә төйни алмыйсың, Сәгыйдулла… Бир тынгылык аңа, миңа… Үзеңә… Сара да бар – аңа да. Их, Сәгыйдулла! Җырны шундый усаллыкка төрәләрмени? Бер генә яшибез дөньяда. Интектермә.

Сәгыйдулла. Үзем генә интегиммени?

Ярми. Теләсәң нишлә.

Сәгыйдулла. Менә ич, теләсә нишлим.

Ярми. Ирлегең кайда соң синең?!

Сәгыйдулла. Шикләнмә, тиешле җирендә… Йөрәк мичендә хисләр яна тереләй! Аракы да басмый ялкыннарын!

Ярми. Кем гаепле, кем?

Сәгыйдулла. Мин мәллә?

Ярми. Авыл хатыннарының ни гаебе бар? Кем хокук биргән сиңа толларның, ирләре кайтырына өметен өзеп, тормышка чыкканнарның хәтерен болгатып йөрергә? Кем ике яши, кем?

Сәгыйдулла. Мин. Мин ике яшим. Үлеп терелгән.

Ярми. Ник кайттың соң, янгын басылгач? Ник, менә ми– нем шикелле, кулсыз калып булса да кайтмадың – тик вакытында?

Сәгыйдулла. Күмер өстенә кайттым шул. Күмер өстенә… Көлләрне җил очырган иде! Җан менә пыскый әле! Пыскый әле, Ярми!

Ярми. Фәрдәнәнеке дә пыскысын дисеңмени?.. Ниме дип кыйнадың соң ул Гитлерны – монда кайтып, аны изалагач?

Сәгыйдулла. Бусы инде минем эш. Минем!

Ярми. Синеке микән?.. Синеке микән?

Сәгыйдулла. Шушы җырны улаклы чишмә итеп, соңгы сусаганымны басмаммы дип тырышуым иде.

Ярми. Шырпыңны сыз әле.

Сәгыйдулла шырпы сыза. Ярми гармунны эзләп таба.

Ярми (әкрен). Мә соң. Йөр аның бәгырь капкасына дегет сылап. Дөньяга шуның аша кимсенеп каравын теләсәң. Бер килерсең әле кырырга дип. (Гармунны суза.) Үзең сылаган дегетеңне үзең юудан мәхрүм итәрләр.

Сәгыйдулла гармунны ала, сөртә. Фәрдәнә күренә. Караңгылыкта тыңлап тора.

Сәгыйдулла. Туйдым, Ярми! Сөлек булып ябыштым… Инде менә кайгыларга туйдым да үзем кубып төштем. Бүгенге җырым ахыргысы иде…

Ярми. Ахыргысы?

Сәгыйдулла (тирән сулап). Ахыргысы…

Ярми. Ник соң аны… тел чәйнәп… карышасың?

Сәгыйдулла. Сөлек үзе, туймыйча купмый ич, Ярми… Ә син пычак белән кубармакчы!.. И-их! (Җырлый.)

 
Биек тауларның башында
Утырып уйлар уйладым.
Утырып уйлар уйлар өчен
Үскән икән буйларым.
 

Фәрдәнә кереп китә.

Ярми. Туктале, көтеп тор… Утыр. Көтеп тор.

Кереп китә дә чәйнек, стакан алып чыга.

Утыр әле. Менә мә, тот әле! Чиста балдан бу нәрсә.

Бал салып бирә. Сәгыйдулла эчә.

Яле, уйна әле бер! (Җырлый.)

 
Сандугачым, сайрап җибәр,
Талларга басып кына.
Салкын сулар эчеп кенә,
Йөрәгем сабырлана…
 

Сәгыйдулла. Шәп! Шәп монда, Ярми!

Ярми. Этләр өрә!..

Сәгыйдулла. Миңа кушылып улыйлар иде…

Ярми. Тукта әле… (Тыңлый.) Әнә ташу буаны алып китте.

Сәгыйдулла. Китсен… Китсен! Агызсын ташкын җир өстендәге бар шакшыны. Җир битенә утырып калмасын… Сал әле, сал! (Җырлый.)

 
Тальян гармун телләрендә
Минем биш бармак кына.
Агач яфраклары кебек
Саргаям салмак кына. (Уйный-уйный, әкрен генә чыгып китә.)
 

Караңгылык.

Сара өе. Сәгыйдулла, гармунын кочаклап, эскәмиядә утыра. Яланбаш. Сара күренә.

Сара. Кайттыңмыни?.. Кайттыңмыни, дим?

Сәгыйдулла. Ташу ага.

Сара. Күңелең булдымы инде?

Сәгыйдулла. Булып ашты, Сара.

Сара. Инде ник утырасың мокытланып? Кер.

Сәгыйдулла. Бәхилләшәм, Сара.

Сара. Кем белән?

Сәгыйдулла. Гармун белән, Сара, бәхилләшәм… Тыңла әле, көе нинди иде, ә? (Уйный.) Соңгы мәртәбә сиңа уйна– дым.

Сара. Син соңгы тапкыр үзеңә уйна. Үз эчеңдә чыгаргансың, үз эчеңдә сүндер дә. Кем кабызган, шул сүндерә…

Сәгыйдулла. Кем кабызган, шул… Әйе, әйе! Әле дә ярый син аңладың мине, Сара. Инде уйнамыйм бүтән. Йөрәк кенә түгел, бармаклар да арыды хәтта.

Сара. Салкынчалатты. Башыңа ки.

Сәгыйдулла. Бер ерганак аша чыкканда, бүрегем төшеп калды. Агып китте.

Сара. Шул гына җитмәгән иде.

Сәгыйдулла. Баш агып китмәсен. Исән булсак җылытыр. Җылытуга таба борылды инде.

Сара. Бәрәңге пешердем. Суынадыр. Керик.

Сәгыйдулла. Җанның сөлекләрен кубарып аттым әле, Сара. Яраларын тегү – инде сиңа… Карале, хатын…

Сара. Йә?

Сәгыйдулла. Карале, иртәгә мунча ягып җиб-бәр әле, малай.

Сара. Чү!.. Атна ахырында гына керендең ләбаса!

Сәгыйдулла. Син як әле, як.

Сара (гаҗәпләнеп). Ярар соң.

Сәгыйдулла. Беләсеңме?.. Егет чакта алачык ярыгыннан бер кыз затының чишенгәнен карап торганым исемә төште. (Көлә.)

Сара. И-и, чукынчык!

Сәгыйдулла. Синең яшь чагыңны хәтерләмәк булып азапланган идем… Күз алдында – эссе әвеннәр, печән эскертләре, ашлык кибәннәре, Сабан туйлары – син берсендә дә юк… йөзең төсмерләнмәде. Әнә шул кыз заты гына истә. Таныдым – ул син икәнсең.

Сара. Мин?

Сәгыйдулла. Әнә шул алачык ярыгыннан таныйм сине… Шуннан ачылды хәтер – ул чакта минем янымда Ибраһим да бар иде. Төштә күргән күк кенә калды… Әнә бит ул дөнья нишли, ә? Яшисең, яшисең… Ә гомер күрелеп бетмәгән төш күк кенә икән… Карап бетерәсе килә.

Сара. Алачык ярыгыннанмы?

Сәгыйдулла. Алачык ярыгыннан. Синең аша. Бу дөньяга инде синең аша гына карыйсы калды.

Сара. Бәрәңге суынадыр.

Сәгыйдулла. Юк, син як әле, як мунчаңны. Кешенең бәясе гомер үткәч икән ул.

Сара. Бәясе?

Сәгыйдулла. Ни… ярату, диюем. Менә кайчан килә икән ул бер-береңне аңлау. Рас килгән икән – сүрәнләтмә! Мунча кебек кайнар тот: яшә, чабын, күпме жары бар! Суытырга дисә, аунар кары һәм кереп ятарга кабере бар…

Кереп китәләр.

Фәрдәнә өе. Туй шау-шуы. Люция белән Хөрмәт йөгерешеп керә.

Люция (су кисмәгенә иелеп). Хәзер безнең уртак мәшәкатебез бар.

Хөрмәт. Ярату мәшәкатьмени?

Люция. Тормыш мәшәкате. Безнең йоклар урын-җиребез, кичләрен ягар учагыбыз, кызыл чәчәк ата торган гөлебез бар, шуңа су урынына сибеп торыр… яратуыбыз… Тагын ни кирәк, әйеме, Хөрмәт?

Хөрмәт. Тагын бер генә нәрсә кирәк – боларның берсен дә онытмаслык хәтер. (Суга иелеп карый.) Хәтер суында кешенең йөзе бүтәннәргә күренеп чагылып тора икән – бу дөньяда яшәгәнеңә үкенерлекме соң, шайтан алгыры!

Люция. Су ага да китә.

Хөрмәт. Аккан тавышы кала. Җыр булып.

Люция. Җырлар да онытыла.

Хөрмәт. Яңалары чыга.

Люция. Тик аларын һәркем ишетми… Сәгыйдулла абзый әнә безнекен ишетмәде. Без дә… ишетмәбез кемнекендер.

Хөрмәт. Сәгыйдулла абзый ишетте.

Люция. Ишетте?

Хөрмәт. Фәрдәнә әби хәтерендәге Сәгыйдулла ишетте.

Люция. Шулай булгач, хәтер яшәү белән үлем арасымыни?

Хөрмәт. Җыр белән җыр арасы. (Җырлый.)

 
Биек тау башында ни күренә –
Карбыз чәчәк атадыр кардан ак.
Дөньяларга гына ла килсә икән
Араларда ла йөрер аргамак.
 

Люция. Сәгыйдулла абзый җыры!

Xөрмәт. Каян беләсең?

Люция. Фәрдәнә түти белән минем арада тамчы да сер калмады.

Хөрмәт. Шул сер калмау хәтер түгелмени?

Люция. Ә син ул җырны каян беләсең?

Хөрмәт. Өмет тулы бу җырны без бергә отканбыз икән, онытмаска иде, Люция!

Люция. Йөрәк инде аны мең кат ятлады – онытылмас.

Xөрмәт. Үткәннәрдән бары тик җыр гына кала икән ич!

Люция. Ләкин ул җыр безгә – яшьлек ядкяре.

Бергә җырлыйлар.

 
Бергә откан өмет тулы җырны
Йөрәк инде мең кат ятлады.
Үткәннәрдән бары шул җыр калды,
Ул җыр безгә – яшьлек ядкяре.
 

Хөрмәт. Ник елыйсың, Люция?

Люция. Юк, еламыйм.

Хөрмәт. Әй, еласаң иде син бер. Җырдагыча итеп!

Люция. Җырдагыча?

Хөрмәт. Әйтимме?

Люция. Йә.

Хөрмәт (көйләп).

 
Ике дәй генә түгел, ай, өч фонарь,
Фонарьлары саен шәм янар.
Ике каш араңда сиксән керфек –
Керфекләрең саен яшь тамар…
 

Люция. Яшь тамар?

Хөрмәт. Куркасыңмыни яшьтән?

Люция. Нинди кызны куркытмыйдыр ул? Фр-р!

Хөрмәт. Шатлык яше булса дамы?

Люция. Нәкъ шунысы кирәкмәс тә!

Хөрмәт. Нигә?

Люция. Андые бер мизгеллек… Бер бөртек.

Хөрмәт. Ташыганы язсын, алайса.

Люция. Анысы нинди?

Хөрмәт. Хәсрәтләре белән көйдерә торганы.

Люция (аның авызын каплый). Чү! Авызыңнан җил алсын!

Хөрмәт. Күз яшенең шундые татлы. Сөю, ярату дигән хәсрәт китергәне… Бусы гомергә бер генә. Иң бәхетлесе – шул.

Люция. Кем соң син, кем, Хөрмәт? Каян алдың бу ихласлыкны?

Хөрмәт. Синнән, Люция… (Кисмәктәге суга карый.) Кара әле, безнең суыбызга йолдыз чаткысы төшкән!.. Йолдызларның иң якыны ничек аталганын беләсеңме?

Люция (иелеп карый). Сириус. Сириус.

Хөрмәт. Юк. Иң якын йолдыз… синдер ул дип, мин беркайчан да әйтә алмас идем, әгәр бу дөньяда… Люция атлы кыз булмаса.

Люция. Төш… Төш күрәм кебек.

Хөрмәт. Мондый төш була димени, җүләр… җүләрем минем. Төш итеп әрәм итәрлекме соң моны? Сине…

Туй шавы ишетелгән якка кереп китәләр. Фәрдәнә белән Сара керә.

Сара. Шундый моңнарны да җир күмә микәнни?

Фәрдәнә. Күмәме соң – әйләнәләр дә кайталар, әйләнәләр дә кайталар.

Сара. Әйт әле дөресен, Фәрдәнә, сиңа ул көй кара күк дәрьясында кычкырып йөргән козгын тавышы булып тоелмадымы?

Фәрдәнә (сискәнеп). Козгыннарның кешеләрдә ни эше бар да, кешеләрнең козгыннарда ни эше бар? Этләр өрә торды, ә без, менәтерә, чәй эчәбез әле! Соңгысы булмас. Вилданың чит җирләргә алып китсә дә, безнең ничек торганны онытма – дүртебез дә бер кәшәнкәгә береккән чикләвекләр шикелле яшәдек… Ә чикләвекләрнең берсенә-бер корт кертмәдек… Чәй ясыйммы, Сара?

Сара. Тутырмыйча гына.

Чәй эчәләр.

Менеп, кәефеңне боздым. Әллә нишләп каты сөйләштем.

Фәрдәнә. Үлем йомшак нәрсә түгел шул.

Сара. Ник үлде соң бу Сәгыйдулла?.. Яши идек ич әле. Ару гына тора идек.

Фәрдәнә (үзалдына). Нигә мин әйтмим соң әле бу сүзләрне? (Сарага.) Һәр ярага вакыт дәва.

Сара (уйчан). Һәр ярага вакыт дәва… Вакыт җәрәхәтли дә ул. Язгы ташу елга ярын елның елында яңарта тора.

Фәрдәнә. Шулай, яңарта тора.

Сара. Сәгыйдулланың хәтере җәрәхәтле китте. Бермәлне бу гармунны сорап мәктәп балалары килгән иде.

Фәрдәнә. Гыйбрәт алмагадыр инде.

Сара. Кайларда гына уйнамагандыр ул!

Фәрдәнә. Кайларда гына…

Сара. Ә ямаулары икәү генә…

Фәрдәнә (гармунны әйләндергәләп). Икәү генә. Сакланган.

Сара. И-и, моның күргәннәре!.. Ике тапкыр яраланган. Гармунны әйтәм.

Фәрдәнә. Берсен мин дә беләм. Сугыштан язып җибәргән иде. Пуля тигән.

Сара. Икенчесе – пычак эзе.

Фәрдәнә. Бу гармун үз иясен уттан-судан күп саклады.

Сара. Баш киселсә дә, фәкать шул моң кала ласа кешедән. Сәгыйдулланы шул моң саклагандыр.

Фәрдәнә. Синең бәхеткә.

Сара. Кемгә бәхеткә, кемгә үкенечкә.

Фәрдәнә. Җир тигезли бәхет белән үкенечне… Инде үлгәч кенә бүлешмик, авыр туфрагы җиңел булсын.

Сара. Әрләмә… Хәсрәтемнән…

Фәрдәнә. Зарланма, үпкәм юк. Ник дисәң, дөньяга яңадан килсәк тә, нәкъ үткәнне кичәр идек. Бер мыскалын да чит бәхетләргә алмашмыйча… Чәй яңартыйм әле…

Сара. Юк, юк, юк… Рәхмәт яусын. Көтәләрдер. Кузгалыйм.

Фәрдәнә. Ташлашмаска инде… Ии, онытканмын – сине бит Вилданың алып китә.

Сара. Бармасам, кая алып китсен? Кая барсаң да, шул бер ич инде ул –шушы ил, шушы җир, шушы гамь.

Фәрдәнә. Кая барсаң да, бер җир, бер җыр кала анысы – үз иманың. Китмәссең микәнни?

Сара. Юк. Йөрешеп торыйк. Инде бар ваем бергә бул– сын.

Фәрдәнә. Бергә, Сара.

Сара. Монда – туй, анда – өшеткеч буран… Аның җылы каберенә ятып, кар елыйдыр…

Фәрдәнә. Туйдан… шунда бара кеше, туйдан – шунда.

Сара чыгып китә. Фәрдәнә ятсынып кына гармунга карый. Кулына алып, урындыкка утыра, каешын кулбашына сала. Бармагы белән берәм-берәм телләренә орына.

Фәрдәнә. Бер… ике… өч… дүрт… биш… алты… җиде… сигез… тугыз… ун… унбер… унике… Унике. Икесенең тавышы бозылган – чирле каз күк гырлый… Бакасы тутыккандыр бахырның… Унике тел. Мин гармун алып кайтканнан соң, Сәгыйдулла белән унике ел торып калдык. Юраганым юш килгән ләбаса… Җиде казга бергә үткән унике ел алып кайтканмын ич Йөзен базарыннан… Кайларда икән хәзер сине саткан кеше? (Җырлый.)

 
Санасам, санамасам да,
Гармун теле унике.
Уйласаң, уйламасаң да,
Яшь гомер килми ике.
 

Әкрен генә Сәгыйдулланың язгы ташуларда урам әйләнгән көен уйный башлый. Ишек ачыла, Хөрмәт белән Люция чыга. Тыңлап торалар.

(Көйне бүлеп.) Бетте… Сүнде-сүрелде. Күкрәкләрен сандык итеп, бар моңнары белән китте-барды… (Уйнап бетерә.)

Хөрмәт. Әй, өздерәсең дә соң, әби! Бөтен җанга тулып яңгырый!

Фәрдәнә (сискәнеп, оялып). Көлмә, олан. Җае чыкканда, яңгыраткан чаклар, әй, бар да иде бит кана!.. Кайчагында, шушының ише туйларда, бу гармунны кулга үзем дә ала идем… Әй! Яшьлегебез авызлыксыз ат булды. Тезгененнән тотасыңмыни – җилеп үтте… Тузып калган тузаннарын сыпырып утыруым.

Люция. Гармунны… сандыгыңнан алдыңмыни, Фәрдәнә түти?

Фәрдәнә. Сәгыйдулла бабаңныкы. Васыять иткән.

Хөрмәт. Сара апа шуны менгергәнмени?

Фәрдәнә. Шуны. Тышта кар тузгый да, эчтә хәтер тузгый менә.

Люция. Сәгыйдулла бабайның Яңа елга каршы үлүен әйт.

Фәрдәнә. Пөхтә кеше иде. Яңа елны ваклап торасы итмәгән инде…

Хөрмәт. Зиһенеңдә көе калган бит.

Фәрдәнә. Ә яшьләр ота алмады. Бетте көй. Үзе белән алып китте. Моңнарын авыл хәтереннән язгы ташулар юды.

Хөрмәт. Һи, әби!.. Быел Сәгыйдулла бабай белән Түллинкә урманында печән чаптык. Төшлектә, мин печәнгә сузылып яткач, йоклый дип уйлады, күрәсең, төп башына утырып, авыз эченнән генә бер көй сузды бу. Минем көйгә зиһен шәп, оттым мин моны. Бактың исә, сезнең көй булган икән.

Фәрдәнә. Теге… әле сез юк чакларны, ул аны гармунда гына уйный торган иде… Отуың – авызыннан ишетүең галәмәтедер… Күңеле белән генә түгел, теле белән дә әйтеп биргән ул сиңа.

Люция. Табышмаклы көй.

Фәрдәнә. Башта табышмаклы булды. Үткән гомер йомгак сүткән кебек кенә итеп чиште дә бирде, әкәмәт.

Хөрмәт. Мин отам дип тыңламадым. Шундый итеп көйләде ул аны! Алды да миңа салды инде… Үзенә берчакны баянда уйнап күрсәттем. Шаклар катып тыңлап торды да: «Хәерлегә булсын, уйна! Бер кабынган учак сүнмәсен!» – диде. Бир әле гармунны, әби!..

Эчтән тавыш. Хөрмәт кайда, җәмәгать? Хөрмәт кайда, дим!

Хөрмәт кереп китә. Эчтә гармунда уйный.

Тавыш. Дөр-рес! Смерть фашистам! Ләгънәтләргә! Суз әйдә!..

Фәрдәнә ишек яңагына барып сөялә, таныш көйне ишетеп тетрәнеп кала.

Сара керә.

Сара. Ни… Фәрдәнә… гармун төргән яулыгым калган ич… Иртәгә менәрлек булмасын… (Көйне ишетә. Әкрен-әкрен чигенә, чыгып китәргә дип, ишек тоткасына үрелә. Фәрдәнә кинәт аңа борыла.) Каян бу көй, Фәрдәнә?

Фәрдәнә. Аның көе…

Сара. Бер җирдә үлем… бер җирдә туй… ике җирдә дә ул!

Фәрдәнә. Ул.

Сәгыйдулла пәйда була.

Сәгыйдулла (Фәрдәнәгә). Бер кабынган учак сүнмәсен… Бер кабынган учак сүнмәсен. (Сарага.) Бактың исә, ул син икәнсең… Әнә шул алачык ярыгыннан таныйм сине.

Сара. Сагыш көе… Васыятен генә алып мендем ләбаса…

Фәрдәнә. Сугыш көе… Ул васыять – һәммәбезнең ямансу гомер истәлеге.

Сәгыйдулла. Ә яшьләргә – матур көй.

Фәрдәнә. Аһ, колачы иркен дә соң!

Сәгыйдулла. Тилгән тавындагы арыш кыры, тәкәрлекле күл камышы шаулавы ул.

Сара. Сулышы җиңел дә соң! Торналар тавышы шикелле.

Фәрдәнә. Торналары әллә кайта, әллә китеп бара…

Сәгыйдулла. Кайта. Яз иде ич… Язлар иде. Язлар… язлар… язлар. (Югала.)

Сара. Әллә җәйме? Бәбкә куя идек…

Фәрдәнә. Теге тәкәрлекне хәтерлисеңме?

Сара. Орден-медальләрен хәтерлим. Чулпы сыман чыңладылар…

Фәрдәнә читкә борыла. Икесе арасыннан, көйне тыңлап, Сәгыйдулла үтә. Сара урындыктан яулыгын алып чыгып китә. Хөрмәт чыга.

Хөрмәт. Нәкъ су атышлары – әле салмак, әле бөтерелеп-бөтерелеп ташый бу көй.

Фәрдәнә. Моңың бар… Люцияң белән әйбәт торырсыздыр.

Хөрмәт. Мәшәкатьләдек, Фәрдәнә әби… Алай-болай әрләшсәк-нитсәк, син ишетмәссең инде, яме.

Фәрдәнә. И улым… Тормыш мамык түгел. Савыт-саба шалтырамагач, дөньяның ни кызыгы бар?

Хөрмәт. Мәшәкать инде, мәшәкать… Җәйгә хәтле түзәрсең инде, Фәрдәнә әби.

Фәрдәнә. «Гомер буе торабыз» дисәгез дә, сүзем юк.

Хөрмәт. Юк, юк, җәйгә хәтле генә. Председатель белән килешенгән. Бүрәнә бирә, кирпеч…

Фәрдәнә. Җәйгә хәтле генәмени?

Хөрмәт. Ник елыйсың, әби?

Фәрдәнә. Ямансу булып китте. Ялгыз башым нишләрмен?

Хөрмәт. Телисеңме, әби, үз йортымны шушы нигезгә салам? Ә үзеңне, әби, Рәсүл тырнагыдай кадерләп кенә тотарбыз.

Фәрдәнә. Теләгең изге, олан. Теләгең җегәреңә күчсен – мин риза. Син булмасаң, нигезем кемгә калыр иде?

Хөрмәт. Мин булмасам, без бар, безнең нигезләр сез– дән калган туфракта гына торыр, Фәрдәнә әби. Сез корган нигез безнең торган нигез булыр. Ярый, мин теге якка керим әле… Әх, гармуны! Шөлдер таккан тай сымак: күкрәктә уйнап тора.

Гармунны куеп чыгып китә. Фәрдәнә сандыгы алдына тезләнә, ача. Люция керә.

Люция. Ни эзлисең, Фәрдәнә түти?

Фәрдәнә. Монау гармунны салып куйыйм, дим.

Люция (сандыкка карый). У-у, синең монда… Әллә ниләр!

Фәрдәнә. Җыенысы бер нәрсә инде боларның, кызым.

Люция. Ни?

Фәрдәнә. Хәтер… Бөтенесе хәтер генә инде боларның хәзер. Мин монда, кызым, гомеремне салып тотам.

Люция. Эченнән баллы ис килә.

Фәрдәнә. Үлемтеккә куйган исле сабыннар, ислемайлар ул.

Люция. Сандыгы матур… Әүвәлге.

Фәрдәнә. Беренче кат кияүгә чыкканда, аңа бирнә малы төялеп төшкән иде. Икенче кат чыкканда, монда сугыш әчесе иде… Беренче тормышның бар малы шул сугышта янды.

Люция. Янды?

Фәрдәнә. Янды… Сугыш яндырды. Авыл өстендә әлеге көй булып көле генә очып йөрде. Белдеңме? Икенче тапкыр Ярмигә чыкканда, пар кашык белән генә чыктым… Тик менә… ястыгы гына киң иде инде.

Люция. Киң?.. Нигә?

Фәрдәнә. Көйне ишеттеңме?

Люция. Соң?

Фәрдәнә. Ярми бабаң белән икебезнең арада әнә шул көй иде. Ни гомер кара мәче булып ятты. Менә сөлгеләр… (Таратып сала.) Өчесен Сабан туйларында Сәгыйдулла көрәшеп алган иде. Безнең Әшнәктә Сабан туйлары, беләсеңме, ничек үтә иде… (Кинәт «аһ» дип куя.)

Люция. Ни булды, түти?

Фәрдәнә. Сөлгеләремне көя кискән ләбаса!

Люция. Иң өстә ятканнар шул… Каяле, инә күзе кадәр генә кискән ич, күренми дә…

Фәрдәнә. Күңелләргә кунса, тузан да зурая. Күптән таратып караган юк иде шул.

Люция. Нафталины беткәндер.

Фәрдәнә. Гүрләргә ни белән иңдерерләр, гүрләргә… Озаграк гомер итәм мәллә соң – үлемтегемә хәтле көя төшкән.

Гармунны сөлгегә төреп салып куя.

Люция. Көя тагын кисмәсме сөлгеләреңне? Иртәгә әйбәтләбрәк җыеп куйыйк.

Фәрдәнә. Инде өлгермәсләр.

Люция (сак). Өлгермәсләр?!

Фәрдәнә (сандыгын яба). Өлгермәсләр…

Люция (тагын, аны авыр кичерешеннән арындырырга теләп, шат). Минем бүген нинди бәхетле көнем, ә, Фәрдәнә түти?

Фәрдәнә. Бүгенгесе ләйсән яңгырың гына әле. Хатын-кыз бәхете – бераз соңрак… Чия дә бит, кызым, пеште дигәндә дә ачы була әле.

Люция (пышылдап). Нигә, нигә, нигә?

Фәрдәнә. Чия ул, кызым, бер төн караңгы карлы баз– да тоткач кына, тәмам пешә… Чын бәхетең бераз соңрак ки– лер.