Текст книги "Сайланма әсәрләр. 4 томда. Том 3"

Люция. Синеке шулай булдымыни?

Фәрдәнә. Шулай булды.

Эчтә бию көе ишетелә.

Люция. Биик әле, түти! Әйдә, биик әле! (Фәрдәнәне кочаклап, үзе белән биетә һәм йөгереп кереп китә.)

Фәрдәнә. Бәхет дигән нәрсә нигә бик соңарып килә икән?

Сәгыйдулла күренә.

Сәгыйдулла. Бер кабынган учак сүнми. (Кисмәк янына килә, суга карый.) Агып киткән тормыш суларында кешенең йөзе чагылып кала икән – бу дөньяда яшәгәнеңә үкенерлекме соң, шайтан алгыры?!

Фәрдәнә. Алай да бер үкенече калды бу дөньяның.

Сәгыйдулла. Нинди?

Фәрдәнә. Сара белән син, Ярми белән мин, бергәләшеп, синең җырыңны җырламаганбыз. Кайсыдыр бер ташкын язның айлы кичен яңгыратып.

Ярми килеп чыга.

Ярми. Без җырладык. Сүзләре тормыш иде, көе – безнең яшәвебез. Саф, гадел, үкенечсез яшәү. Тормыш бозларына үз җырыбызны учак итеп яктык та гомер агымнары буенча агызып җибәрдек.

Фәрдәнә. Юлда озаграк йөрим бугай – сандыгыма көя төшкән. Форсат барында, ул юлдагы иң соңгы күперне сезнең белән бергә үтим… Әле дә ярый, Сәгыйдулла, язгы моңнарыңны бу җиһанның авыр сират күперләрен үтү өчен корбан итмәгәнбез. Нигезебезнең кара туфрагына чәчеп калдырыр өчен, бер җырлашыйк әле, газизләрем!

Сандыктан гармун ала.

Сәгыйдулла. Кушылырлармы соң? (Китә.)

Ярми. Кушылырлармы соң? (Югала.)

Фәрдәнә. Җырлыйк әле, җырлыйк!

Сандыгына утыра, гармун каешын иңенә сала. Ләкин гармун аның кулыннан ычкына һәм озын кычкыртып, сузылып төшә дә аның иңендә асылынып кала. Бокаллар тотып, Хөрмәт белән Люция керә.

Хөрмәт. Яңа ел котлы булсын, Фәрдәнә әби!

Сәгать суккан тавыш.

Люция. Яңа ел тәбригебезне ал, түти!.. Галәмәт, йокыга киткән икән инде ул.

Хөрмәт. Арыгандыр. Черем итә. Төшләре тәмле микән?

Люция. Тышта нинди җил!

Xөрмәт. Без бүген диңгездә җилгә каршы барган корабка утырдык шикелле.

Люция. Безнең диңгез – шушы нигез, корабыбыз алар моңы булыр!

Караңгылык.

Пәрдә

1977–1978 еллар

ҖИЛӘК ВАКЫТЫ БЕР ГЕНӘ

Ике пәрдәле драма

Катнашалар:

Раушан Айбулатов – 55 яшьтә.

Җәваһирә – аның хатыны, 50 яшьтә.

Гөлмәрьям – Раушанның анасы, 75 яшьтә.

Шәрифел – ялгыз хатын, 45 яшьтә.

Акчура – 40 яшьтә.

Зиләйлүк – аның хатыны, 40 яшьтә.

Биккол – 30 яшьтә.

Сәгадәт – аның хатыны, 30 яшьтә.

Зәкәрия Шәмсин – Сәгадәтнең атасы, 55 яшьтә.

Корреспондент.

Капитан.

Лейтенант.

Милиционер.

Вакыйга безнең көннәрдә авылда бара.

БЕРЕНЧЕ ПӘРДӘ

Зөфаф кичәсе

Алтын көз. Кич. Ишегалды.

Машина килеп туктаган тавыш. Шау-шу, ыгы-зыгы. Әрле-бирле Акчура, Зиләйлүк, Сәгадәт, Җәваһирә, милиционер йөгерешә. Болдырдан Гөлмәрьям күзәтеп тора.

Сәгадәт. Мәхшәр!

Гөлмәрьям. Кибеткә селёдка кайтмагандыр ич? Әллә чүпрә саталармы?

Милиционер керә.

Милиционер (Җәваһирәгә). Иреңне алып кайттым, апа.

Җәваһирә. Алай эчкәне юк иде ич беркайчан.

Сәгадәт, Зиләйлүк йөгерешеп керә. Җәваһирәнең колагына пышылдыйлар.

Җәваһирә. Ә?!

Зиләйлүк. Ул… ничек әле… бюст-ва! (Күрсәтә.)

Сәгадәт. Җир йотсын!.. Җиделе генә микән?

Гөлмәрьямнән кала һәммәсе чыгып китә. Шау-шу.

Акчура тавышы. Бер, ике, өч!

Сәгадәт тавышы. Күтәрдек!

Гөлмәрьям. Шкаф алып кайтканнар, ахры… Ә, юк, ванна. Мунчама –ванна! (Йөзе үзгәрә, кесәсеннән тәсбих ала, пышылдап.) Лә иләһә илләллаһе… Мәннаныма кабер ташы мәллә?! (Каршы бара.)

Алдан Җәваһирә керә. Бүтәннәр нидер күтәреп керәләр.

Раушан, улым! Әллә соң синме бу? Кайдан таптың әҗәлләреңне?

Раушан (тыштан). Әҗәлләрне Сәгадәтнең кәҗәләре тапсын, әни! (Керә.) Монда куегыз җен баласын, менә монда! (Сынны җиргә куялар дигәндә.) Тукта! (Ашыгып, өйгә кереп китә, ак җәймә алып чыга.) Салдык! Өрмәгән җиргә дә утыртмыйм мин бу җанкайны.

Зиләйлүк. Яткырмыйм, диген.

Акчура. Бастырып куя торган нәрсә бу.

Ишегалдына скульптура яткырып куялар, тирәли басып, тын калалар.

Сәгадәт. Бастырыр идем мин моның ише нәрсә өчен. Утлы табага!

Акчура (кепкасын салып, маңгаен сөртә). Тагын контузия бәрде мәллә, күрше? Шәп контузия бу! (Аягы белән төртә.) Бәрәчәк әле бу кайберәүләргә! (Көлә.)

Араларына Гөлмәрьям керә.

Гөлмәрьям. Әнекәчкенәгенәем! Мәет!

Һуштан яза, таш сын белән янәшә яткыралар. Шау-шу.

Акчура. Әйтәм ич – бәрәчәк. Башланды!

Раушан. Су китер, су!

Сәгадәт (су алып килә). Мәгез. (Акчурага бирә.)

Зиләйлүк. Сынга түгел, Гөлмәрьям астайга эчерт! Тозсыз!

Сәгадәт. Өстен каплагыз, ичмасам.

Раушан Гөлмәрьямне җәймә белән каплый.

Җәваһирә. Әнине түгел, скульптураны!

Машина тавышы. Зәкәрия Шәмсин белән корреспондент керә.

Шәмсин. Кем үлде?

Гөлмәрьям (аңына килә). Мин, ахрысы, Зәкәрия олан. (Яткан килеш тәсбих тарта.)

Шәмсин. Ә бусы? (Җәймәне ача.)

Гөлмәрьям, сикереп торып, өйгә кереп кача.

Милиционер. Бусы берәр мең елдан соң археологлар казып чыгарырга тиешле нәрсә иде. Егерменче гасырның мумиясе дип.

Шәмсин. Ни бу, Айбулатов?

Корреспондент (милиционерга). Урлаганмыни?

Милиционер. Сөюгә чыдый алмаган чая егетләр кызның асылларын элек урлаган ул, әйеме, Раушан абый?

Шәмсин. Их, Айбулатов! Сине мактап гәҗиткә язабыз дигәндә генә… (Корреспондентка.) Инде нишләргә, иптәш Җәмлиханов?

Корреспондент. Мин очерк язарга исәпләгән идем. Ә бу…

Акчура (сынга ишарәләп). Ә бу нәрсә – очрак түгелмени?

Корреспондент. Бу – феноменаль очрак. Аңлап җиткермим, көләсе килә.

Раушан. Көлкене аңлау кирәк түгел. Аңлагач, көлке буламыни ул?

Милиционер. Раушан абый бу сынны чүплектән тапкан. Җаны булган кеше шушындый фәрештә кебек сынны чыгарып ташлыймы соң?!

Шәмсин. Тфү! (Сынга тибә, аягын авырттыра.)

Раушан. Кемнеке диячәкләр. Айбулатовныкы, җен баласы!

Зиләйлүк (пышылдап, Акчурага). Бер… биш тәңкәгә табып була микән мондыйны? Ә бусы кемнеке, дисәләр, Рәмиевләрнеке, диярбез!

Корреспондент. Шунда бастырып куйдыгыз, ди. Шуннан ни?

Раушан (башын кашып). Шуннан…

Корреспондент. Нидер җитми кешегә. Нидер җитми. Тик ни?

Шәмсин (чигәсендә бармагын бөтерә). Җитеп җитми, факт!

Зиләйлүк. Җәваһирәнең матур бер сүзе җитми! Өч-дүрт катлы!

Сәгадәт. Беләбез ирләргә ни җитмәгәнен.

Шәмсин. Телеңне тый, кызым. Нәрсә сөйлисең?

Сәгадәт. Чират сиңа, Акчура абый. Син тересен алып кайт инде. (Көлә, биленә таянып, боргаланып чыгып китә.)

Зиләйлүк, аныңча итеп, артыннан бара.

Корреспондент. Авыл әле Венеция түгел. Микеланджелоны оялталар әле монда.

Милиционер. Раушан абый, син тартмаларыңны алып кер дә, мин китим инде.

Раушан (уйдан арынып). Ә, әйе, әйе… Акчура, әйдә әле.

Милиционер, Раушан, Акчура чыгып китәләр.

Раушан тавышы. Рәхмәт!

Милиционер тавышы. Игелеген күр!

Машина кузгалып киткән тавыш. Раушан белән Акчура ике тартма күтәреп керә.

Раушан. Келәткә куябыз.

Акчура. Болары ни?

Раушан. Запчастьлары.

Акчура (сынга ишарәләп). Моныңмы?

Раушан. Шуның.

Зиләйлүк (сынга ымлап). Ә бу Җәваһирә запчастемыни?

Җәваһирә кинәт Раушанга борылып карый.

Корреспондент. Кузгалыйк, иптәш Шәмсин.

Шәмсин (Раушанга). Без килербез әле, яшьти.

Корреспондентка күрсәтмичә, бармак яный, кул сырты белән муенын ышкып ала: «суйдың», янәсе.

Корреспондент (колак салып). Сезнең кичләрегез тыныч икән…

Шәмсин (Җәваһирәгә карап). Яшеннәр яшьнәячәк әле монда, күкләр күкрәячәк!

Китәләр.

Акчура. Инде, күрше, шаярдык-көлдек, хәзер моны кая куясың инде?

Зиләйлүк. Анда синең ни эшең бар?

Җәваһирә. Каберенә бастырып куяр.

Раушан. Син, Җәваһирә, мине күмәргә ашыкма әле. Мин немецның «тигр» дигән танкы астыннан да исән-имин чыккан кеше.

Акчура (сынны шапылдаткалап). Бу сиңа «тигр» гына түгел!

Раушан. Минем дивизион егетләре унтугыз танкны каен тузы итеп якты.

Җәваһирә. Инде мине ягарга да чират җиттемени? (Читкә китә.)

Акчура. Ишегалды уртасына бастырып куйыйк. Кергән бер кешедән караган өчен бишәр тиен акча җыярсың. Натуральныйрак итеп буяп та җибәрсәң!..

Раушан (бакча капкасын ача). Тот аягыннан.

Аягыннан-башыннан тотып, сынны бакчага кертәләр

Акчура (читтәнрәк). А-а! Бакчасарай була монда! Өченче ел «Дуслык» поездында гиздем бит әле?..

Зиләйлүк. Гизгәнсеңдер!..

Акчура. Шунда күрдек: моның ишеләр анда – пачка! Шеренгасы белән! Оят юк, ни юк – торалар, малай! Атлаган саен асфальтка шапылдап кепка төшеп китә.

Зиләйлүк. Очкан акчасы да пачка иде шул!

Раушан. Яшәү бизмәнең ник гел акча соң синең, Зиләйлүк? Исемең нинди матур бит үзеңнең!

Акчура (сынны әйләнеп чыга). Фонтан гына эшлисе калды. Ишеткәнегез бармы – Бакчасарай фонтаны!..

Җәваһирә (ирония белән). Биеккәрәк бастырыгыз – этләр буямасын.

Акчура. Биеккәрәк бастырыйк, күрше. Күтәрелеп карыйсың шулай. (Югары карый, кепкасы төшә.) Аңлашылдымы? Телисеңме-теләмисеңме – моның ише сыннар алдында баш киемен салырга туры килә.

Раушан. Юк. Җирдә торсын. Үзебезнең арада.

Болдырда Гөлмәрьям күренә.

Гөлмәрьям. И-и, шунда бастырсагыз, бик әйбәт булыр. Яшелчә бакчасына якынрак. Пумала тоттырып. Котлары алынып, ни Сәгадәтнең әтәче, ни Зиләйлүкнең кәҗәсе якын килмәс.

Зиләйлүк. Әтәчемне аның мүкләк кәҗәсенә алышаммы соң!

Гөлмәрьям. Мин инде кемнең кәҗәсе, кемнең әтәче икәнен бутап бетергәнмен. Зиһенем таркау, Акчураның Сабан туенда пенсиямнән дүрт тәңкә акча алып торганын онытканыма да бишбылтыр.

Акчура. Баш эшләми, Гөлмәрьям астай. Склероз.

Зиләйлүк. Аның каравы тамагың яхшы эшли. «Эчмим» дигән вәгъдәләрең склероз синең.

Акчура. Бастырдыкмы, күрше?

Раушан. Бастырдык.

Сынны бастырып куялар.

Гөлмәрьям. Йа Хода! Ыштан гына булса да кидерегез бичарага.

Сәгадәт керә.

Сәгадәт (сынны әйләнеп чыга). Джоконда, янәмәсе! (Сын рәвешендә басып.) Әллә мин моннан кимме?

Раушан. Хәтта артык. Телең!

Сәгадәт. Яшәрсең хәзер телсез! Тел заманы.

Зиләйлүк. Рәхәттер бу һәйкәлгә: ни эшләп арыйсы, ни бала-чага карыйсы юк.

Җәваһирә. Рәхәттер… Үземнән беләм.

Акчура (читкә китеп). Бакчасарай!..

Караңгылык.

Иртә. Иске арбада толып бөркәнеп, Раушан ята. Акчура күренә. Эчке киемнәрдән. Бер якка йөгереп уза. Кире кергәндә, Раушанны күреп ала.

Акчура (сызгырып). Хәлләр болай икә-ән. Кем уйлаган… уйнап башланган эш тормышыңны һәлакәткә алып барыр дип… Ничек йолырга соң сине тораташ кочагыннан? Әһә! Кая әле минем кувалда? (Китә.)

Сәхнә караңгылана төшә. Койма буеннан Шәрифел узып бара. Тырыс тоткан. Раушан тора. Бу – аның төше.

Раушан (читкә). Кая барасың?

Шәрифел (тукталмыйча). Җиләккә.

Раушан. Тукта әле!

Шәрифел. Ашыгам.

Раушан. Кая?

Шәрифел. Картлык юк җиргә.

Раушан. Кайда ул?

Шәрифел. Җиләктә. Әйдә син дә.

Раушан. Вакыт юк, Шәрифел.

Шәрифел (пышылдап). Җиләккә, Раушан…

Раушан. Утынга барасым бар.

Шәрифел (туктый, кычкырып). Минем белән!..

Раушан. Утын кирәк.

Шәрифел. Җиләккә…

Раушан. Кеше ни димәс, Шәрифел?

Шәрифел. Кеше…

Раушан. Уракка хәтле җиде-сигез йөк утын алып кайтылмаса, көзен өлгерәм димә!

Шәрифел. Җиләк көне бер генә!

Раушан. Кыш суыкларында нишләрмен?

Шәрифел. Гомер кышларыңны җиләк җылытыр.

Раушан. Шәрифел…

Шәрифел. Әү?

Раушан. Тырысың кечкенә икән.

Шәрифел. Бер җиләккә бик җиткән, Раушан.

Раушан. Нигә берәү генә?

Шәрифел. Бер күңелгә ике җиләк сыймаганга… Ярар, ялгызым барам.

Раушан. Берәр ялгыз әбигә дәш…

Шәрифел. Ялгыз кызга ялгыз әби нәрсәгә?

Тынлык.

Раушан. Мин бит ялгыз ир түгел! Минем Җәваһирәм бар!

Шәрифел. Синең балаң юк.

Раушан. Утын вакыты бер генә!

Шәрифел китә башлый.

Шәрифел!

Шәрифел (иңбашы аша, горур). Әү?

Раушан. Тукта әле!

Шәрифел. Юк, юк. Сиңа утынга барасы. Утынга барасы… Утынга. (Китә.)

Ул ераклашкан саен, сәхнә яктыра бара. Раушан арбада ята.

Раушан (урмандагыча). Аа-уу!.. Шәр-риф-е-е-л! Суы-ы-ык!

Болдыр баскычыннан Гөлмәрьям төшә, ишегалдын әйләнеп чыга. Микроскоп тоткан.

Гөлмәрьям. Әллә нәрсәмне генә югалттым, оланнар, күрмәдегезме? (Сынны микроскоптан карап.) Юк, моны түгел. (Кереп китә.)

Урамдагы колонкадан Зиләйлүк белән Сәгадәт су алып тора.

Зиләйлүк (үрелеп ишегалдына карый). Раушанның яңа зөфаф кичәсе коргаксыган арбада үткән, Сәгадәт, күрәмсең?

Сәгадәт. Таза-сау хатын өстенә шәрә хатын алып кайтып бастырсын инде, ә?

Зиләйлүк. Бөтен авыл күз алдына – шәрә килеш!

Сәгадәт. Хурлыкка калды Җәваһирә апа.

Зиләйлүк. Рәтле ир шулай итәме? Әнә синеке!

Сәгадәт. Нәрсә минеке? Күз бәбәгем каршына ялангач хатын бастырып куйганы юк!

Зиләйлүк. Бәхетең бар әле. Синеке, ичмаса, үзе чыгып китте дә Карнаук марҗасына йортка барып керде. «Котылдым» диң дә «шөкер» диң.

Сәгадәт. Болай итсәме?!

Зиләйлүк. Нишләтер идең, нишләтер?

Сәгадәт. Шәһәрдән шәрә хатын алып кайтып, күз бәбәгем каршына бастырып куйсамы?! И-и-и… Мин аны-ы!.. (Нишләтәсен күрсәтә.) Ишегалдымдагы арбада яткыру түгел, тавыкларым кетәклегенә дә якын китермәс идем.

Зиләйлүк. Кунгалады шул Бикколың кетәклекләрдә, бичара. Шуңа чыгып качты да инде ул. (Чиләкләрен көянтәсенә элә.)

Сәгадәт. Ниятен белми калдым. Юкса мин ул чукынчыкны ачка каклап, аяк сөртергә бусага төбенә җәеп сала идем.

Зиләйлүк. Бичарага кайнар аш белән җылы мендәр әз тиде бугай шул.

Сәгадәт (ярсу). Минем мендәремнең температурасын каян беләсең, Зиләйлүк апа? Әллә кереп ятканың булдымы? Ә? Әллә Бикколымның синең ашыңны ашаганы булдымы? Ашың кайнаррак мәллә?

Зиләйлүк. Качып котылды, бичара, качып! (Ашыгып чыгып китә.)

Сәгадәт (йодрык селкеп кала). Кем качып котылгандыр әле!.. Кеше ирен күргәнче, үз әтәчеңне бел!

Зиләйлүк (яңадан керә). Минем әтәчем Мәккәгә генә бармаган!

Сәгадәт. Әйтәм җирле, бөтен оч тавыгын куып йөри, мәхәббәтсез! Оят белгәч, минекенең кетәклектән төшкәне юк. (Чиләкләрен күтәреп чыгып китә.)

Зиләйлүк. Кетәклегеңдә сазатып яткырсаң, әтәчең дә Карнаукка чыгып качар әле!

Сәгадәт (кире керә). Качса ни! Минем тавыкларым синең сугыш чукмары әтәчеңә калырлык түгелләр.

Зиләйлүк. Синекеләрме? Кетәклегеңдә түбән оч әтәчләре дә кунып чыккалый ич. Күрми дип беләсеңме?

Сәгадәт. Тотканың бар мәллә? Ә менә синекен, эш өстендә тотып, тәүбә иттертәм әле бер! (Чыгып китә.)

Зиләйлүк. Үзеңнең кәҗәңне Верховный Судка җибәрмәсәмме?

Йөри-йөри суы түгелеп бетә язган чиләген колонкага элә. Сәгадәт күренгәч, тагын чыгып китә.

Сәгадәт (аның чиләген алып, үзенекен элә, икенчесен җиргә куя). Җәзасын алды инде ул бахыр. Синең җәһәннәм утында да пешмәс помидорыңны ашап, кәҗәмнең ничә тапкыр эче китте, мескен. Әллә аңа статья да ябыштырмакчы буласыңмы? (Елый.)

Болдырдан төшеп, Җәваһирә бакча ягына юнәлә. Зиләйлүк белән Сәгадәт, акрын-акрын бер-берсенә якыная барып, кочаклашып диярлек Җәваһирәне күзәтә башлыйлар.

Зиләйлүк (куанып). Суларны кертеп чыгыйк әле, ахирәт сеңел. (Кулларын угалап.) Кузгалды болар.

Сәгадәт. Суны кертеп чыгыйк әле.

Зиләйлүк. Театр башлана! (Көлә.)

Сәгадәт. Комедия булыр микән, трагедияме?

Зиләйлүк. Ни булса да ярар.

Сәгадәт. Шулай. Акча түләмәгән.

Кереп китәләр, качып карап торалар. Җәваһирә сыннан карачкы ясап йөри. Раушан торып утыра, хатынын күзәтә башлый.

Раушан. Хенде хох!

Җәваһирә. Әнекәчкенәем!

Раушан. Нишлисең, җен баласы?

Җәваһирә. Автопортрет ясыйм.

Раушан (бакчага керә, пумаланы алып, Җәваһирәгә тоттыра). Автопортрет менә мондый була ул!

Җәваһирә. Бөтен авыл каршында анадан тума торсынмыни? Аның да җаны бардыр, бәлки.

Раушан. Рас әйттең!

Сынга кидерелгән сәләмәне ертып төшерә. Җәваһирә, шәрә калгандай, күкрәген каплый, чүгә.

Ник капланасың?

Җәваһирә. Чишендерәсең ич.

Раушан. Мә, каплан. (Сәләмәне Җәваһирәгә каплый.)

Җәваһирә. Рәхмәт… Тере хатыныңны ташка алмаштың.

Раушан. Әй хатын! Шушы сәләмәләрне әле яңа чакта киеп йөргән яшь вакытыңны ничек сагынганымны белсәң иде син! (Җәваһирәнең беләгеннән сыйпый.) Кайчан гына, кайчан гына шикелле… Бүгенге сәләмәләрнең әле яңа, ә тәннәрнең таза чаклары! Хәзерге бер елга ул вакытлардагы бер көнне кире кайтарып бирәбез дисәләр, риза булырмы идең икән?

Җәваһирә. Риза булыр идем… әгәр ул көндә сине юк дисәләр.

Раушан. Син булган җирдә мин һәрчак бар, Җәваһирә. Мин булган җирдә һәрчак син булган шикелле… Төгәл шушы скульптура ише таза, нык басып… берчакны җылы яңгыр астында алка-алка җиләкле җиргә басып торуларың исеңдәме, карчык? Тәңкәле ак балык ише яктырып.

Җәваһирә (читкә тайпыла, куркынган төсле). Нәрсә сөйләнәсең? Саташасың, уян!

Раушан (сак, сынга ишарәләп). Мәйтәм, шушылай… кулларыңны менә шулай өскә күтәреп… урманда… Җиләк вакыты иде. Теге, шарлы яшен күргән көнне.

Җәваһирә. Утынга бардык без ул көнне, җиләккә түгел!

Раушан. Ә мин сине (сынга ишарәләп) шундый итеп күпме тапкыр төшемдә күргәнем бар. Мин моны да шул төшләрдән алып кайттым сиңа, Җәваһирә!

Җәваһирә. Төшләреңә кемнәр кереп, өннәреңдә нишләгәнеңне әйтермендер әле. Әйтермендер.

Гөлмәрьям күренә.

Гөлмәрьям. Әстәгы, килен! Нишләп кукуруз карачкысы шикелле торасың?

Җәваһирә. Таш җыючы бу тиле эчендәге җеннәр өерен туздырмаммы дип. Чәнчелсен лә! (Сәләмәне Раушан башына каплый.) Тор шушылай! Таш сөяркәңне чыпчыклар буямасын, каравылла!

Гөлмәрьям. Бүген мунча якмакчыгыз түгелме соң? Икенче көн инде ягып кертә алмыйсыз. Мәтрүшкә кушып, миңа себерке бәйлә, Раушан. Кичә берне генә бәйләгәнсең.

Җәваһирә. Аның гамендә каен себеркесемени! Әнә аның себеркесе! (Сынга ишарәли.)

Гөлмәрьям. Онытма, Раушан, миңа атап, ике себерке бәйлисе. Чабынам, чабынам бүген!.. (Кереп китә.)

Җәваһирә (Раушанга балта суза). Мә!

Раушан. Нәрсәгә?..

Җәваһирә. Ват, кеше көлдермә.

Раушан балтаны ала.

Раушан. Мунча як.

Җәваһирә. Сының яксын. Элгәресенә ул керер…

Раушан. Сүзең саен өч пот боз да биш пот тоз!

Зиләйлүк йөгереп үтә. Кувалда тоткан Акчура керә.

Акчура (ачулы). Шушы якка йөгерде – кая минем хатын, Раушан? Йокымнан уятып, юк кәҗәне кудырып йөртә! Ирне тик торганда борчый торган нинди мода китте бу? Идән юсалар да, суын бездән түктерәләр. (Раушан кулындагы балтага күзе төшә, сынга ишарәләп.) Моны юкартасың мәллә? Габариты нормаль ләбаса! Бер-ике сәгатькә җан иңдерергә иде моңа, ә? (Сынның биленнән сыйпый.)

Зиләйлүк күренә.

Зиләйлүк (үзалдына). Күп сыйпансаң, Тәңре иңдергән үз җаннарыңнан ничек мәхрүм калырга белмәссең әле! (Югала.)

Акчура. Бу сынны төнгә хатын янына яткырып куясы иде. Сат, күрше. Күпме сорыйсың?

Раушан. Аның кадәр акчаң юк синең.

Акчура. Бәлки, минем хатын алыр? Юмалар әмәлен тапсам…

Раушан. Син, Акчура туган, дөнья белән хатыныңны бергә бутама. Бел: бу дөньяда синең хатын әтәче белән Биккол хатыны кәҗәсеннән битәр дә тамашалар шактый әле! Бу дөньяның без күрмәгән күпме сыннары бар аның! Без ишетмәгән күпме Луи Армстронглары җырлый!

Акчура. Билләһи газыйм, кичәге… кем әле… Луяструк шәп иде.

Раушан. Минем патефоным кичә яхшы уйнады, җен баласы!

Акчура. Чегәнчески җырлады. (Иңбашларын дерелдәтә.) У-ух! (Тамак төбе белән җырлый.)

Сөйсәң сөй, сөймәсәң сөймә генә-ә!..

Раушан. Андый патефоннар авылның беркемендә юктыр инде. Ә бездә сакланган, җен баласы.

Акчура. Бала-чагасыз йортта кая китсен?

Мунча ишеге төбендә Җәваһирә күренеп ала. Раушан аңа карап тора.

(Кабатлап.) Бала-чагасыз йортта кая китсен?

Раушан (үзалдына). Луи Армстронг, җен баласы. Аның исемен пуля сызгырулары, җәрәхәттән үлгән солдатлар ыңгырашуы, туп-туры өскә килгән танклар үкерүе, ә сугыштан соң трактор, комбайн тавышлары ничек оныттырып бетермәде икән? Шуны әйт син, Акчура: ул исем ми тамырларына нинди җепләр белән тегелгән икән?

Акчура (утыра). Кызык исем…

Раушан. Ул патефон Австриянең бер шәһәрендә кулга төшкән иде. Бер банка Америка тушёнкасына алмаштырып алдым. Тәлинкәсе дә шуннан калган.

Акчура. Патефон тәлинкәсе тузан эчендә яткангадыр инде – кичә уйнаткан ул Луяструкның тавышы карлыгып беткән иде бугай.

Раушан. Без аны, сугыш тынган арада, солдатларга тыңлата идек. Бер осетин егете бар иде. Минем адъютантым. Шул егет аны туры наводкага чыкканда уйнатып җибәрә иде. Өскә танк килә, артта патефон уйный. Карлыкканлыгын ишетмәдек. Ут эчендә үзебез дә карлыгып беткәнгәдер инде.

Акчура. Ул Луяструк быргысын ничек шулай сызландырып кычкырта ала? Тылсым белән микән? Әллә һәвәслек белән алдыра микән?

Раушан. Могҗиза – могҗиза инде ул. Шул Луи Армстронг җырлавына дөньяның синең белән мин һич күрмәгән, күрмичә үлеп тә китәргә ихтимал булган бар нәрсәсе сыеп беткән күк.

Акчура. Чыгып китсәң, шул Луяструкны кабат очратыр идең микән?

Раушан. Кичә шәһәргә шуны эзләп киттем дә.

Акчура. Очратмагансыңдыр? Дөньяда бер-берсен кабатлый торган нәрсә юктыр. Менә мисалга сине генә алыйк: йә, кем инде, Луяструк эзләп китеп, йөз илле тәңкәгә тораташ алып кайтсын, ди?!

Раушан. Бардыр, Акчура. Берәр төштә минем ише тагын берәр Раушан бардыр. Башына бәла итеп, шушының кебегрәк берәр сын алып кайтып утырткандыр.

Акчура (баса). Дөрес әйтәсең син: берәр галәм читендә синең шикелле Хуҗа Насретдиннәр тагын бардыр. Ә син безнең авылда бер генә. Тик берәү дә әлегә синең мәзәгеңне ошатмады. (Чыгарга юнәлә, борыла, кувалда суза.) Мә! Егерме кадаклы!

Раушан. Миңа нәрсәгә ул?

Акчура. Салкын арба кочагына җылы ятагыңны алмаштырма. (Кувалданы уртага куя.) Башыңа төшкән шик-шөбһәңне куып тарат. Ват сыныңны! (Сәгадәтләр ягына китә.) Сәгадәт, чыгар хатынны! Кәҗә тәкәңне көл итәм юкса!

Җиңел машина тавышы. Зәкәрия Шәмсин керә. Кувалдага карап тора.

Шәмсин. Шулай. Ват. Гармонично түгел.

Раушан. Миңа ник үчләндегез соң әле сез?

Шәмсин. Ни җитми? Тамагың ачмы әллә?

Раушан. Тамак тук. Җаным ач, Зәкәрия.

Шәмсин. Нигә бүтәннәрнеке тук?

Раушан. Хәзер күп ашыйлар, тамаклары тук, ә җаннары ач!

Шәмсин. Кычытмаган җиреңне кашып йөрмә! Аңа сән– гать кирәк, имеш! Тирә-юньдә иң шәп культура йорты кемдә? Бездә! Артистлар килмиме? Телевизорларыңны кайсы колхозда эшләп алдың син? Төслесен!.. Ач, имеш! Ул ташландык шәрә сын алып кайтып утырта! Без сиңа премияне таш сыннар җый дип бирдекмени? Юк, агайне! Эшләдең, рәхмәт, инде рәхәтең күр, гаиләңне шатландыр дип бирдек! Һәркем үз бакчасына шәрә сын бастырып куя башласа… Аннары соң бу авыл тораташлар авылына әйләнә ич! Бездән күреп – бүтән авыллар. Каш ясыйм дип, күз чыгарма инде син.

Тынлык.

Районда иң алдынгы комбайнчы! Фронтовик!.. Төшермә мар– каңны. Корреспондент аптырашта калды. Ничек языйм мин аны, ди. Минем марканы да онытма син. Кулың көчле, кувалдаң нык. Әйе, әйе, ват! Югыйсә кая куясың моны? Культура йорты каршына куяр идең – гармонично түгел. Җиргә күмәр идең… (Тотлыгып кала.)

Раушан. Соң?

Шәмсин. Күмәр идең – ничектер… җаны бар кебек. Мужиклар ишегалларына шәрә хатын сыннары утыртса, хатыннарның, үч итеп, тере ирләр алып кайтып бастырмауларына гарантия кайда? Бозма җәмәгать тәртибен! Әйткән шул: кулың көчле, кувалдаң нык. Корреспондент килгәнче… Онытып торам: профсоюзда ике путёвка бар ГДРга. Европаны тагын бер кат урап кайт әле. Җәваһирә белән икәүләшеп. Ә? Без киңәштек анда. Корреспондент та язар өчен шәп факт ди. Уйла. Ә бу кичәге нәрсәңнең эзе дә калмасын, бел! (Сынны бармагы белән капшамакчы була. Уңайсызланып, тамагын кыра да чыгып китә.)

Тынлык.

Җәваһирә чыга.

Җәваһирә. Күңелең булдымы? Биетәме кыланышың? Кеше күзенә күренергә оялып, чыкмыйча качып торам, билләһи.

Раушан. Кичәге… Бәлки, ул кичәге дигәнең гомернең иң кызык көне булгандыр? Эзе дә калмасын! Кичәгенең бүгенгә эзе дә калмагач, ник яшибез соң без? Кичә… Ни булды соң әле кичә? Ул кичәге көн ничек башланып китте соң әле? Яле, хатын! Искә төшерик әле! Гомергә бер тапкыр кичәгене искә төшерик әле! Яшәлә дә, онытыла бара. Теге җиләк көннәре, мәсәлән…

Җәваһирә. Җүләр сатма, Раушан.

Раушан. Юк, кичәге көн ничек башланды соң әле? (Уйланып тора.) Ишегалдында без икәү генә идек…

Җәваһирә. Җүләр сатма, дим. Мунча ягасым бар.

Раушан. Өченчекөн без бәрәңге алып бетердек. Кичә син миңа, шәһәргә бәрәңге сатарга барыйк, дидең. Ун капчык бәрәңге! Казан базарына. Ә минем мунча керәсем килде.

Җәваһирә. Бүген ягам ич инде.

Раушан мунчадан каен себеркесе алып чыга, аңа мәтрүшкә кушып бәйли башлый. Җәваһирә утын күтәреп килә.

Раушан. Мин кичә менә шулай себерке бәйли башладым. Мәтрүшкә, шомырт ботагы кушып. Икене әнигә, берне үзебезгә. Безгә берәү ике керенергә җитә. Чабынырга хәл калмый…

Җәваһирә. Зиләйлүк белән Сәгадәт тыңлап торсын тагын.

Раушан. Кичә беренче сүзең итеп нәрсә дидең әле син?

Җәваһирә. Бер… ун капчык бәрәңге сатып кайт әле, дидем.

Раушан аның утынын, алып, арбага куя. Җәваһирә болдырга йөгереп менә – бу инде кичәге көн.

Бер… ун капчык бәрәңге сатып кайт әле.

Раушан себерке бәйли башлый.

Бер… ун капчык бәрәңге сатып кайт әле, дим ич!

Раушан. Мунча яфрагы шикелле, теңкәгә каныктың бит, әй!

Җәваһирә. Алайса, капчык әзерләп бир. Келәттә. Үзем сатып кайтам. Чәй эчим дә барып кайтыйм. (Кереп китә.)

Раушан йөгереп кереп китә дә эчтән капчыклар ыргыта башлый.

Раушан. Бер, ике, өч… биш… җиде, сигез, тугыз, ун… Ә бу нинди тартма? Карале, малай, патефон, җен баласы! Патефон ич, мәлгунь! (Тузанланып беткән патефон тотып чыга.) Патефон, җен баласы!

Патефонны ача, тоткасын куеп әйләндерә. Йөгереп өйгә кереп китә, патефон тәлинкәсе алып чыга, уйната башлый. Чит, ләкин күңелне җилкендерә торган көй. Раушан, ләззәтләнепме, нидер хәтерләпме, күзен йома.

Тавыш. «Луи, Луи Армстронг. Джаз, гут джаз, танцен, танцен!.. Айн тушёнка, айн тушёнка!..»

Раушан (күзен ачмыйча, авыз эченнән). Луи, Луи!.. Танцен, танцен, җен баласы! (Чүгәләгән җиреннән әкрен генә баса.) Танцен!.. Ни гомердән бирле биеми торсаң, йөрәккә үрмәкүч пәрәвез үрер, җен баласы!

Борыла-сикергәләргә, колачын киң җәеп, эчке дәрт белән биергә керешә.

Кабыргаларны шалтыратырлык итеп – танцен! (Чүгеп-чүгеп ала.) И-ех, и-е-ех!.. (Баскычка утыра, битен сөртә). Карале, Җәваһирә, әйдә, кунак җыябыз… Кече хатын сорамыйм ич, нәрсә авызыңны ачып калдың, яп!.. Җырлыйсы, биисе килә. Туйганчы! Безнең ни гомердән бирле биегәнебез юк икән инде, Җәваһирә! (Тынлыктан соң, әкрен.) Балабыз буласына өметебез өзелгәннән бирле… Әй-й! Кунак җыйыйк әле бер!

Җәваһирә. Ярар алайса. Тик иртәгә, ярыймы?

Раушан. Миңа бүген кирәк.

Җәваһирә. Ул бит сиңа.

Раушан. Сиңа ник бүген ярамый?

Җәваһирә. Оныткансың. Бөтен нәрсәне оныткансың. Хәер, мин үзем дә… Иртәгә безнең өйләнешкәнебезгә егерме биш ел тула бит – көмеш туй ясарлык көн!

Раушан (аркан борыла). Безгә булмаган туйларны билгеләү хәерлерәктер инде. Җырлап түгел, җылап. Булмаган бәби туйларын…

Тынлык.

Җәваһирә (катгый). Сиңа шундый бер көн бүләк итүемне телисеңме?

Раушан. Соң инде, Җәваһирә…

Җәваһирә. Соң булса да, уң булсын. Иртәгә үк!

Раушан (кинәт). Илле бер яшьтәме? Иң кимендә (әкрен)… дистә ел чамасы элегрәк әйтсәң иде син бу сүзне, Җәваһирә!

Җәваһирә. Миңа илле яшь шул инде… Ләкин сиңа бүләгем бар – ничә еллар йөрәгемдә йөрткән бүләгем.

Раушан. Ярар алайса. Иртәгә көмеш туй ясыйк, яме?!

Җәваһирә. Туй?

Раушан. Икебезнең көмеш туебыз! Кая, теге премия акчасын бир, шәһәргә барам. Шул очтан сатарга бер… ун капчык бәрәңге дә ала барыйм. Аңлыйсыңмы: бә-рәң-ге! Алып кайтам сиңа бер бүләк, җен баласы!

Җәваһирә. Миңа берни дә кирәкми, Раушан. Рәхмәт, ми– нем бар нәрсәм дә җитеш.

Раушан. Беләм. Исеңдәме, мин сугыштан кайткан көнне, төн буе патефон уйнатып чыккан идек? Исеңдәме, «сөйсәң сөй, сөймәсәң сөймә генә» дигәнгә охшаган төше бар иде. Су буенда уйнаттык. Кем бата, кем акыра дип, каравылчы Сөббух бабай йөгереп төшкән иде… Тагын шундый бер Луи Армстронг алып кайтыйммы? Ә?

Тынлык. Җәваһирә болдырдан төшә – бүгенге көнгә кайталар.

Җәваһирә (басынкы). Ә син тораташ алып кайттың… Миңа бүләккә – таш киная!.. Таш сын ише генә шул мин. Йөрәгем астына гомергә бер тапкыр да тугыз айлык бишек асмадым шул. Ягылмый калган учак кебек булдым.

Кереп китә дә урталай ярылган патефон тәлинкәсе тотып чыга.

(Уңайсызланып.) Мин моны кичә аптыраганнан, нинди шатлыктан биисең икән дип ярып ташладым. Чәче агара башлаган ир тик торганда күгәрек патефонга биеп ятамы соң инде?

Раушан. Патефоны күгәрек, ә көе яңа ачылган яра сымак булды шул. Унбиш ел буена бер дә биелмичә яшәлгән. Ә Европаны айкап чыккан аяк тик торырга күнекмәгән икән әле – биелде… Патефон тәлинкәсен генә ватмадың бит син, карчык. Минем белән бергә сугышта йөргән, шунда үлеп калган егетләр истәлеген дә ваттың. Ә алар менә (күкрәген тота) монда. Исәннәр! Яшиләр!.. Син минем җанымны да ваттың.

Җәваһирә. Уйлап чыгарма инде, алай ук түгелдер лә.

Раушан. Шулай шул, шулай! Сталинградтан Берлинга барып җиткәнче, татарлардан гына да үз кулым белән егерме җиде асыл егетне җирләдем. Ниндиләр иде! Һәркайсы турында кино төшерерлек!.. Ә киноларда алар юк… Аларның һәммәсе шушы патефон тәлинкәсендә иде! Бәлки, бу сынны да мин алар өчен дип алып кайтканмындыр, кем белә дөнья хикмәтен…

Җәваһирә. Кеше син әйткәнчә дип белми шул аны! Әнә ич аңламадык.

Раушан. Минем киноларда булмаган егетләрем шушы тәлинкәдәдер иде кебек.

Җәваһирә. Онытылып беткән тәлинкә иде ич инде.

Раушан. Гел әйләндерергә вакыты булдымыни аның? Безнең вакыт сугыш туктата язган тормышны төзәтеп, яңадан әйләндереп җибәрергә генә җитте.

Җәваһирә. Тик торганда бии башладың ич. Мин, бераз бәрәңге сатып кайт, дим, ә син биисең!.. Син биисең… Син биисең, дим.

Җәваһирә пластинка ватыкларын патефонга куя да әйләндереп җибәрә, болдырга йөгереп менә – тагын кичәге көнне хәтерләгәндәй булалар.

Син биисең!

Әкрен-әкрен Луи Армстронг җырлавы калкып чыга.

Раушан (бии башлый). Танцен бер!.. Кабыргаларны шылтыратырлык итеп! (Кызганнан-кыза бара.) И-их! И-и-их!

Җәваһирә. «Әни!» дин кычкырдым мин. Курыккан идем.

Раушан. Шуннан соң мин: «Карале, хатын, әйдә, кунак җыябыз?» – дидем дә баскычка барып утырдым бугай. (Баскычка утыра.)

Җәваһирә. Ә мин менә шулай… (Йөгереп төшә дә патефон тәлинкәсен, тезенә бәреп, урталай яра.) Менә шулай!

Раушан әкрен генә баса. Сәхнәне кызыл нур күмә.

Раушан тавышы. Батарея! 223 нче цель! Угломер 52-24!.. Заряд тулы!.. Ут!

Музыка тынып кала.

Раушан, мунчадан алып чыгып, колонкага резин шланг суза. Аннары яңадан себерке бәйли башлый, Җәваһирә мунча тирәсендә кайнаша.

Җәваһирә. Шәһәрдә нишләдең соң?

Раушан. Бер нишләмәдем. Бәрәңгене сатып бетердем дә Армстронгны эзләп киттем.

Җәваһирә. Таптыңмы соң?

Раушан. Таптым.

Җәваһирә. Яңа тәлинкәме? Әйдә, уйнатып күрсәт соң.

Раушан. Юк. Шундый бер кеше таптым мин.

Җәваһирә. Кеше?

Раушан. Әйе. Милиция капитаны Идрисов.

Җәваһирә. Табышмак.

Раушан. Идрисов табышмак түгел. Без бик яхшы аңлаштык. Дөнья матураеп китте. Чүплеккә чыгарып атылган шушы сынны күреп алдым да түзмичә казып чыгардым. Безне чүплеккә түгәргә иртә әле, мәйтәм. Безнең әле ташлар яңадан ком булып уалып беткәнче яшисебез бар!.. Бәрәңге саттым да Кольцога килеп чыктым. (Як-ягына карангалый.) Шәһәргә барганым юкка күптәннән иде ич инде, хәтерем чуалып калды. Килеп чыктым Кольцога. Үзгәргән. Ә менә Христофорычны таныдым. Үзгәрмәгән.

Җәваһирә. Тагын шуның янына бардыңмыни? «Тёмная ночь»ны җырларгамы?

Раушан. Шунда очраштык, Кольцода. Кердек бер урынга, искә төшерәбез…

Җәваһирә. Ичмаса, аны искә төшерәбез дип түгел, эчкә төшерәбез дип сөйлә!

Раушан. Кая төшсә дә, хәзер йөрәктән ары узмый икән инде.

Җәваһирә. Бәрәңге акчасын менә кайда калдыргансың икән син. Бу тораташ шуның хәтле торамы дип шикләнгән идем аны…

Раушан. Ун капчык бәрәңге бәясенә тормаган буш кешеләр була. Яки берсе ун кешегә торырлык таш сыннар… Кердек Христофорыч белән, утырдык…

Җәваһирә. Туп-туры милициягә килеп чыктыгызмы?

Раушан. Каян беләсең?

Җәваһирә. Соң, милиция капитаны Идрисовыңны әйтәм.

Раушан. Без аның белән соңыннан очраштык. Башта Христофорыч белән Армстронгны искә төшердек. Синең бу тәлинкәне ватканыңны белгәч, бик көенде ул… Әллә йөз грамм аракы эчтек, әллә әйрән – кергәннән дә аегаеп чыгып киттек. Ул өенә кайтып китте, ә мин урамда япа-ялгызым калдым. Ә халык… диңгез кебек үзе.