Текст книги "Юз йиллик қотиллик қиссаси"

Хуршид Дўстмуҳаммад
“Юз йиллик қотиллик қиссаси”

– 1 –

Темур кечаги кунларга қадар “Талабалик – олтин давр” дея аталгувчи ўйин-кулги ва орзу-ҳавасларга тўла ою йиллар гаштини суриб юрганди. Одамзоднинг хўп ғаройиб одатлари бор – димоғи чоғ бўлса, бутун умри шодмонликларга тўлиб-тошадигандек, кайфияти айниса – эртага тонг отмайдигандек, умрбод таъби хира тортиб яшайдигандек туюлади. Боши узра элас-элас эсаётган шабада бирзум йўналишини ўзгартирса борми, “кайфият” аталмиш об-ҳаво остин-устун бўлиб кетиши тасаввурига сиғмайди.

Дорилфунундаги ўқиши битиши арафаси эди, эрталаб касалхонага ўз оёғи билан кетган, ҳатто у ерда ётмайман, таниш дўхтиримга бирров кўринаману қайтаман, деган дадаси кечга бориб, омонатини топширгани ҳақидаги совуқ хабар оила аъзоларию қон-қариндошлар, ёр-биродарларни гангитиб-эсанкиратиб қўйди.

Темур табиатан оғир йигит бўлиб улғайди, ўртоқларига қўшилиб кўпда шўхлик қилавермас, чекка-чеккада ёлғиз биқиниб олиб, ўзича алланима хаёлларда андармон ўтиришни, ўй суришни ёқтирарди. Ўқиши тугаса, ҳуқуқшунослик паттасини қўлига олса, кейинги тақдири ҳаёт дарёсининг қайси ўзанлари бўйлаб оқимга қўшилишини тасаввурига сиғдиролмас, қаерда, қандай лавозимда хизматга киришади – унинг учун барчаси зимистон-қоронғи эди. Қолаверса, бошида отаси бўлган фарзанд зиммасидаги юкнинг оғирлигини кўпда ҳис қилавермайди. Отам ҳаёт-ку, деган сўзга суянади, ишонади, шу илинжда хотиржам юради. Ўқишингни битиравер-чи, ана, Ҳидой бор, ўшани ёнига борасан, кулол лойдан сопол ясайди-ку, ўшанга ўхшатиб эзиб-эзғилаб пишитади сени, деганди дадаси, бир сафар гап очилганида.

Дадаси қаттиққўл эди, дийдаси қаттиқ, ҳатто шафқатсиз одам эди, Ҳидой амаки билан бу мавзуда кенгашганми-йўқми, у ёғи Темурга қоронғи.

“Мелиса”, “терговчи”, “изқувар”ликда донғи чиққан дадасининг бош маъракаси поёнига етиб, келувчилар тайсаллаган бир пайтда келди Ҳидой амаки – ёнида ўзидан ёши хиёл улуғроқ киши ва бадқовоқ ўсмир йигит, улар Ҳидой амакининг хизматдошлари эканлиги кўриниб турарди. Наридан-бери кўз “учи”да саломлашган бўлишди, хўмрайган кўйи ўтиришди, тиловат қилинди, икки лаган ош келтиришди. Ҳидой амаки билан ёнидаги икки бадқовоқ бўридай оч эканми, ошни паққос туширишди, апил-тапил чой ичишгач, бояги-бояги хўмрайган кўйи қўзғалишди.

Темур отасининг ҳамкасб жўралари билан хайр-хўшлашни акасига “топшириб”, ўзи бир чеккада тураверди. Шунда Ҳидой амаки машинага минаётган маҳал бирров тўхтадию, ниманидир эслаб қолган одамдек бошини кўтариб атрофга аланглади, нигоҳи билан Темурни топди-да, бери кел, деган маънода имлади. Темур имиллаб унинг ёнига борди, қўл қовуштириб, жим тураверди.

– Ўқишинг битдими? – қуруққина-совуққина, дағал оҳангда сўради Ҳидой амаки, пўписа қилаётгандек хўмрайиб. Темур жавоб қайтаришга улгурмади, унинг жавоби Ҳидой амакини қизиқтирмаётган ҳам эди. – Паттангни олган кунинг олдимга бор, эшитдингми?!

Темур “ҳм”, деб қўя қолди, кейин ўйлади. Отасининг оқибатли дўсти унга меҳрибонлик кўрсатяптими, чиндан ҳам шундай бўлса, меҳр-оқибат истагидаги одам шунақаям тўнғиллайдими?! Балки паттамни кўтариб бормасман, қачон қараса ўғрилар, бандитлар, каллакесарлар изидан қув-қув қилиб юрувчи командирга шогирд тушмасам, тушмасман! Отамнинг оқибатли дўсти-жўраси бўлса, дўстга-жўрага ўхшаб гапирсин-да!..

Темур хом ўйлаган экан, сабоқдош ўртоқларидан бир қанчаси дурустроқ жойдан иш топишолмади, дадасининг ошнаси айтган гапдан хабар топгач, бор-чи, бор, тайёр ошни қўлдан кетказма, деб уни қистаб қўйишмади. Онаси ҳам шу маслаҳатни берди, отанг раҳматли тайинлаб қўйганлар, ўғлим, ҳарқалай, Ҳидой аканинг ёнида бўлсанг, мен ҳам хотиржам юраман, деди.

Темур онасининг раъйини қайтармади – борди, бошлиқнинг қабулхонасида алла-паллагача ўтирди ўзиям, бетоқатланаётганини пайқаган котиба қиз, ҳозир сизни қабул қиладилар, деганига ҳам бир соатдан ошиб, Темурнинг тоқати тоқ бўлган маҳал эшик очилиб, Ҳидой амаки бўй-басти шифтга етгудек бўлиб, чиқиб келди.

– Ке…

Рисоладагидай муомала қилса, асакаси кетади-да, йўқ, бошқа сўз айтмади, қайтиб хонасига кириб кетди. Темур ичида роса ғижинди. Мен билан шундай муомала қилса, бошқалар – бола-чақалар, хизматдошлар, жиноятчилар, бегоналар билан қандайига гаплашади бу одам? Бунча қовоғини уймаса?!

Темур ичкарига кириб ўтираётиб, дадасининг “Ҳидой туғма работник! Иши учун жонини беради!” деганини эслади. “Туғма работник” – “туғма милиционер”, “туғма терговчи” дегани-да!

Ҳидой амаки “Ҳужжатларинг?” деб қўл чўзди. Темурнинг шахсига, ўқиганларига доир хат-ҳужжатларни олиб, уларга бирров кўз югуртирган бўлди ва “Бундай ҳужжатларни кўп ўқиганман”, дегандек, стол жавонига ирғитди. Ирғитганда ҳам, яқин-орада зарурати бўлмайди, дегандек, жавоннинг ичкарисига – орқага суриб қўйди. Темурдан ишга олишга доир ариза ёздирди.

Темур кутилмаган бу “марҳамат”ни дурустроқ англаб етмай, юрагининг бир чеккасида ўт ёқилгандек бўлди. Келаётиб онасининг: “Менга енгилроқ, хавфсизроқ иш беринг”, деб сўрашни тайинлагани ҳам ёдидан кўтарилди. Индамай қулоқ солди.

– Манави ишни ўрганишни даданг орзу қилганди. Рухсат беришмади. Ҳалиям мужмал. Муносабат аниқ эмас, – юқорига ишора бериб деди бошлиқ. – Лекин сен эзиб, ёғини чиқариб ўрганасан. Шошма, ҳовлиқма. Бунга енг шимарганлар бўлмаган эмас, бўлган, лекин бирортаси эплолмади. Тоқати етмади. Сабаби – тёмний лес! Уқдингми, чангалзор-чакалакзор!.. Энсанг қотмасин, ҳафсаланг пир бўлмасин, шуғулланаверсанг, қизиқиб кетасан, кейин хурсанд бўласан. Так что, мен шу ерда эканман, ҳеч ким сени чалмайди. Йўлингни тўсмайди. Фойдаланиб қол!

Ҳидой амаки шундай деди-да, Темурнинг олдига юпқагина ҳужжатлар йиғма жилдини ирғитди. Темур ҳеч нарсани сўрамади-суриштирмади, жавоб қайтармади, рози-норозилигини сездирмади ҳам. Қўлига теккан “дело”ни икки қўллаб тутганича хонадан чиқаётганида, бошлиқнинг овозини эшитиб, орқасига ўгирилди.

– Китоб ўқийсанми?

– Китоб… ҳм… – жавоби шу бўлди Темурнинг. Қандай китобни сўради, чини билан айтганда, Темур ўзини унчалар китобхон деб билмас, бу борада анча-мунча дангаса, ишёқмас эди.

– Яхши, бошла! – деди у ёғини суриштирмай бошлиқ. – Бўш келма! Содир Нажимнинг ўғли эканингни бир кўрсатиб қўйгин!

Темур отасининг қиёматли дўсти ҳузурига келиб, эшитган энг ёқимли сўзи шу бўлди.

– 2 –

– Ҳа, яхши келдингми? Ҳидой амакинг билан гаплашдингми?

Темурга, эшикдан кирар-кирмас онасининг суриштира кетиши унчалик ёқмади, чунки шу тобда у бундай саволларга жавоб беролмасди.

– Кирдим, гаплашдим. Қачон қараманг тажанг, қовоғини солиб юради-я! Ёки борганим ёқмадими?

– Дарров ўзингча хулоса ясама, ўғлим. Биласан-ку, иши нозик. Нима, даданг бошқачамидилар?..

– Ҳидой амаки…

– Ҳаммани олдида амаки, деявермагин! – танбеҳ оҳангида деди акаси Азиз. – Ўртоқ командир, дегин, бошлиқ, дегин.

– Ўрганиб кетарман… Манави ишни берди. “Шуғуллан, ишни бошла! Эзиб, ёғини чиқариб ўрган”, деди.

– Жиноий ишми? – қизиқди акаси.

– Убийства! Беҳбудий деган одамни ўлдириб кетишибди. Очилмай, ёпилиб кетганга ўхшайди, синчиклаб ўрганиш керак, деди.

– Беҳбудий?.. Қачон ўлдиришибди? Қаерда? Қанақа одам экан ўзи? Касби нима экан?!

– Намунча қалаштириб ташламасангиз, ака?! – норозиланди Темур пешонасини тириштириб. – Бир-иккита газета варағи, кўз югуртирдим, холос. Дурустроқ танишмадим ҳали. Э-эски фотоси бор – салла ўраган, соқолли, қора кўзойнак таққан одам.

– Диндорми? Ваҳобийлардандир?

Онаси чўчиб, ака-ука томон ўгирилди.

– Йў-ўқ, ундай эмас. Билмайман, дедим-ку, ака. Маълумот кўп эмас. Газетада ўша одам ҳақида ёзишган экан, шу.

Темур гапни қисқа қилди, ичкари хонага ўтиб, қўлтиғидаги йиғмажилдни очди. Боя кўз ташлаган газета варағини ёзиб, ярим саҳифадан зиёдроқ мақолани ўқишга тутинди: “Беҳбудийнинг сўнгги кунлари. Янги ҳужжат ва далиллар”. Катта мақола экан, деган ўй ўтди кўнглидан Темурнинг. Одатда, у газета-журналларни берилиб ўқимас, қўлига тушиб қолган тақдирда юзаки варақлаб, номигагина кўз югуртириш билан кифояланар эди. Энди эса истайдими-йўқми, мажбур. Овозини чиқармай ўқишга киришди: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси”нинг 2001 йили нашр этилган 2-жилдида Маҳмудхўжа Беҳбудий ҳақида берилган мақолада: “…1919 йилнинг эрта баҳорида мамлакатдан чиқиб кетаётганида…” Темур ирғиб ўрнидан туриб кетди, ўқиётганларига ишонмай, яна газетага қаради. Адашмабди – 1919 йилнинг эрта баҳори… Ҳидой амаки калака қиляптими мени?! Орадан юз йил ўтиб кетибди-ю! Мен қандай қилиб уни ўрганаман? Кимдан нимани суриштираман?.. Ёки командир мени синаш учун бердими?! У “командир” сўзини масхаромуз оҳангда айтди. Дадам ҳаёт бўлганида шундай қилмасмиди, Ҳидой амаки?.. Дадасининг жаҳли бурнининг учида турарди. Ҳеч бир иш-юмушни пайсалга солмай, шартта-шартта жойида ҳал қилиб ташларди, айтар гапини қайтармасди. Темур кўз ўнгига келтирди: шу дамда ёнида бўлганида борми, бу майнавозчиликни кўрган заҳоти телефонни қўлга олиб, Ҳидой амакини, оғайнисини бўралатиб… тоққа олиб чиқиб, боққа олиб тушириб қўярди! Ўғлимни майна қиляпсанми ёки менда қасдинг борми, деб тўзонини чиқарарди. Лекин ҳозир, шу паллада Темур нима қилади? Бошлиқ ўзи чақирди, бу борди, у қабул қилди, қўлига манави “Дело”ни тутқазиб, “Бошла!” деди – шу.

Темур ўйининг адоғига етолмади, беихтиёр яна газетани қўлига олди. “Шаҳрисабзда Инқилобий фавқулодда комиссия айғоқчилари кўмагида, Бухоро амирлиги одамлари томонидан қўлга олинади, ҳамроҳлари Муҳаммадқул ва Мардонқул билан биргаликда Қаршида зиндонга ташланади ва қатл этилади. Бу воқеа Самарқандда бир йилдан кейин маълум бўлади”.

Темур ошхонада куймаланаётган онасининг ёнига чиқди.

– Адамни китоблари қаерда қолган, опа?

– Нима, китоб ўқигинг кеп қолдими? Аданг раҳматли, китоб ўқиларинг, деб чакак қоқа-қоқа кетди. Ана, ётоқхонадаги пастки тахмонда чанг босиб ётибди китоблари.

Темур ётоқ бўлмасига кириб, шкафни очди. Пастки жавонда қалаштириб тахланган китобларга қараб турди-да, уларга қўл урмай, яна онасининг ёнига чиқди.

– Опа, анув энциклопедия бўларди – катта-катта кўк китоб, энциклопедия. Йўқ-ку?

– Кўк рангли китобми, ўзиям ўнтами-ўн бештами, зил-замбил, Зиёд тоға опкетган.

Темур асабий қалқиб тушди.

– Нега Зиёд тоға олиб кетади? Уйи тўла китоб-ку, бизани китобга қараб қолмагандир?!

– Оғирроқ бўл, Темуржон, – Оҳиста ая юмушидан тўхтаб, деди босиқлик билан, қўлларини белбоғига қистирилган сочиққа артаётиб. – Аданг ҳам кўпда китоб ўқимай қўйганди. Эртаю кеч телевизорга қапишиб қолган одам китоб ўқирмиди!.. Мустақилликка чиққан йилимиз советдан қолган барча китобларни ёқаман, деб туриб олдилар. Уч-тўрттасини ёқдилар ҳам. Яна қанчасини гузардаги пистафуруш холага ўзим топшириб келдим, увол бўлмасин, дедим-да. Ўша кунларда тўсатдан Зиёд тоға кеп қолди. Китобларни ёқаётганимизни, улашаётганимизни эшитиб, тутақиб кетди. Менга айтмайсанми, ҳаммасини олиб кетаман, деб туриб олди. Сан айтаётган катта кўк китобларни Зиёд тоғанинг мошинасига олиб чиқишга ёрдамлашгансан. Эсингдан чиқибди-да, иккитасини жуфтлаб кўтаролмай, битта-битталаб ташигансан.

Темур жим бўлиб қолди, онаси айтган манзарани элас-элас кўз олдига келтирди.

– Нимага керак бўлиб қолди? – сўради онаси. – Зарил бўлса, бор, Зиёд тоға бериб турар.

– Ўша китоб кейинроқ қайта чиқарилган экан, кутубхонадан топарман… Ҳидой амаки берган топшириқни кўрдим, Беҳбудий деган одам 1919 йилда ўлдирилган экан, опа!

Оҳиста ая айвондаги тахта супача қирғоғига беҳол ўтириб қолди.

– Нима?!

– 1919 йилда!

– Вой, шўрим-м, ҳозир нечанчи йил, ўзи?!

Оҳиста ая шундай деб, қаҳ-қаҳ отиб кулиб юборди. Азбаройи кўзидан тирқираб ёш чиқиб кетди.

– Вой, Ҳидой амакинг тушмагур! Вой, ҳазили қурсин. Ўзи профессорларга, генералларга ўхшаб ҳамиша хўмрайиб юрса ҳам-чи, Темур, илгаритдан ўлардай ҳазилкаш одам. Аданг билан ўтиришиб олиб воҳ-ҳаҳа, воҳ-ҳаҳадан бўшашмас эди. Юз йил бурунги қотилликни ўрганишга бало борми? Кунда бўлаётган убийствалар очилмай қолиб кетяпти-ю, аллазамондаги… ким дединг? Ким ўлдирилган экан?

– Беҳбудий.

– Катта одамми? Таниқлими?

– Катта, таниқли одамдир-да, ҳали охиригача ўқимадим.

– 3 –

Йиғмажилддаги икки мақоладан бири – “Беҳбудийнинг сўнгги кунлари. Янги ҳужжат ва далиллар”. Темур мақолани яна ва яна ўқиди, янги тутган қалин дафтарининг варағига бир қатор саволларни ёзиб қўйди:

Нима сабабдан қамалди?

Кимнинг топшириғига кўра ҳибсга олинди?

Суд қилиндими?

Қандай айблар қўйилди?

Нима сабабдан шу қадар шошилинч қатл этилди?

Қатлнинг олдини олиш мумкинмиди?

Қатл ҳақидаги хабар нима сабабдан орадан бир йил ўтгачгина, Самарқандга етиб келди?

Унинг ўлими бунчалик сир сақланиши сабаби нимада?..

Темур мақоланинг охирида келтирилган муаллифнинг исм-шарифини йирик ҳарфларда ёзиб қўйди: “Поён Равшанов”. Сўнг иккинчи мақоланинг муаллифи Ҳалим Сайидни, унинг “Беҳбудийни қатл этган ким?” мақоласи сарлавҳасини ёзди.

– 4 –

Эрталаб ишга ўз вақтида келган Темур нима билан машғул бўлишни билмай, дераза ёнига бориб, ўйга толди. Хаёл олиб қочиб, ҳамхонасининг кириб келганини ҳам сезмади.

– Ҳа, коллега, – деди унинг кўнглига қўл солмоқ ниятида гап бошлаб, Эрик ака. Аслида, Темурнинг назарида у ҳам бадқовоқлар тоифасидан, лекин чамаси янги ёш кадрнинг Ҳидой командирга яқинлик жойи борлигини, ё бўлмаса яқинда бандаликни бажо келтирган Содир Нажимнинг ўғли эканлигидан хабардор албатта, шулар боис, ҳали бирон марта унга малол келадиган муомала қилмади, аксинча, эътибор кўрсатмоқда, кўнглига қарамоқда, маслаҳатини аямапти. – Эрталабдан қандай хаёл опқочди?

Темур ортига ўгирилиб, салом берди, бориб, ўзидан бир неча ёш катта бўлган Эрик ака билан қўл олишиб кўришди. Шунга қарамай, у ҳамон хаёллари исканжасидан чиқиб кетмагани кейинги саволидан сезилди.

– Бу ерда кутубхона борми?

Эрик ака хохолаб кулиб юборишига сал қолди. Столи жавонидан ниманидир излай туриб, пича жиддийлашди.

– Университетни соғиндингми, дейман?

– Йў-ўқ, – деди Темур, – бир-икки китоб кўришга тўғри келяпти, шунга…

– Биззи “контора”га ҳеч ким китоб ўқиш ниятида кемайди. Билдингми? Зарил бўлса, бор, Чорсу бозорининг ичида жонон кутубхона бор, китоб тўлиб-тошиб кетган, ўша ёққа бор. Мудири – Вазира опа. Тилла аёл. Мендан салом айт, сўраганингни муҳайё қилади. Хизмат юзасидан керак бўлса, бемалол бориб келавер. Бу ердагилар истаб қолишса, мен айтиб қўяман.

Темур енгил тортди, узун-узун киприкларини пирпиратиб, Эрик акага миннатдорлик билдирмоқчи эди, тажрибали изқувар гапининг давомини айтди:

– Гувоҳларни чақиртирганман, ўшаларнинг суҳбатини олай, сенинг ёнингда уларни сайратиш ноқулай… Шунинг учун боравер, жиян.

Темур беихтиёр сўраб юборди:

– Гувоҳлар қайси иш бўйича, Эрик ака?

Ҳамхонаси дарҳол жавоб қайтармади, бу даргоҳда бундай маълумотлар сўралмайди, савол эса жавобсиз қолдирилади, демоқчи эди-ю, “контора”нинг ҳавосини олиб улгурмаган ёш ҳамкасбининг сазасини ўлдирмаслик учун, овозини пастлатиб, шивирлади:

– Чорсу бозорига тирикчилик ниятида келган икки деҳқон ғойиб бўлган, еру кўкда йўқ, ўша иш юзасидан…

Темур ичида Эрик акага ҳаваси келди. Мана буни жиноят изини топиш йўлидаги изқуварлик деса, арзийди. Бу эса юз йил бурунги қотиллик тафсилотини ўрганмоқчи. Юз йиллик!.. Кимни сўроқ қилади, қилганда нимага, қайси жумбоққа аниқлик киритади? Аниқлаган тақдирида, жиноятчининг тумшуғидан ип ўтказиб тутиб келадими? Ҳибсга ташлайдими?.. Курсдош-сабоқдош ўртоқлари хабар топишмаса бўлгани! Кулги-мазахнинг остида қолиб кетади, Темур!

У Эрик акадан ҳавас тўла нигоҳини узолмади, раҳматли дадаси нима сабабдан Эрик ака ҳақида деярли гап очмагани боисини ўйлаб кетди. Адашмаса, бир дафъа айтганди – “Эрик пихини ёрган профессионал!” деган.

– 5 –

Темур “Беҳбудийнинг сўнгги кунлари. Янги ҳужжат ва далиллар” сарлавҳали мақолани “эзиб-эзғилаб”, синчиклаб ўқиди, сўнг гўё мақолани ёд олмоқчидек, унга қайта-қайта кўз югуртирди. Дафтарига ёзиб қўйган исм-шарифга қаради: Поён Равшанов. “Шу одамнинг суҳбатини олишдан бошлайман ишни” деб, “Беҳбудийни билганларнинг ҳаммаси билан бирма-бир гаплашаман, танишаман, ҳаммасини битта қўймай сўроққа тутаман”, деб кўнглига тугди. Поён Равшановни топиш учун, дарвоқе!..

Темур газетанинг охирги саҳифасида келтирилган таҳририят манзили, телефон рақамларига кўз ташлади. Ишни бошлаб олиш учун лоақал мақолани ёзган муаллиф ҳақида озми-кўпми маълумот тўплаб қўйса, ортиқчалик қилмас!

У дам дадиллик билан, дам иккиланиб телефон рақамини терди: 236-56-48.

– Лаббай, – ингичкага мойил сас келди гўшакдан.

Темур дабдурустдан нимани сўрашини билмай, бирзум оғиз очолмай ҳаяллади.

– Лаббай!! – Бу сафар зарда аралашди гўшакдаги овозга.

“Ичи торроқ одамга ўхшайди” – кўнглидан ўтказди Темур ва ниҳоят тилга кирди, салом берди:

– Узр, – деди салмоқланиб, – бир масалада ёрдам берсангиз… Ёрдам бероласизми?

– Нима ҳақида, айтинг-да.

– Сизлар ишлайдиган газитда бир мақола чиққан экан, шу…

– Янги сонидами? Қайси мақолани сўраяпсиз? Ўзингиз ким бўласиз?

Темурнинг нафаси ичига тушиб кетди. Ўзини ким деб таништирсин? Тергов бошқармасидан ёки Эрик аканинг ибораси билан айтганда, қайси “контора”дан эканлигини пеш қилса, ўхшамай қолади, у ҳолда…

– Газитхонман, ўқиб қолувдим…

– Тез-тез айтинг-да, қайси мақола?

– “Беҳбудийнинг сўнгги кунлари”.

Бир-биридан олисдаги икки гўшак орасига зилдай сукунат чўкди. Ва бирдан овоз баландлашди:

– Э, ҳа-а-а! Қачонги мақола у, ака? Отамми замонида чиққан мақола-ку, қачон ўқидингиз? Яшанг-е!.. Қаердан топдингиз, уни?

Темур устма-уст саволларни жавобсиз қолдирди.

– Ўша мақолани ёзган Поён Равшанов билан танишмоқчи эдим. Телефон рақами борми?

– Телефони менда йўқ, уни фақат Саъдий устоз билади.

– Қайси Саъдий устоз? У киши ҳам ёзувчими?

– Йў-ўқ, биззи редакцияда ишлайдиган ходим. Ёшлари улуғ, Поён ака билан тенгқур шекилли.

– Саъдий устоз бормилар?

– Кечроқ қўнғироқ қилинг, соат тўрт-бешлардан кейин.

Темур алай-балай деб миннатдорлик билдириб улгурмай, гўшак тарақлатиб қўйилди. Шу заҳоти бўлиб ўтган савол-жавобни дафтарига “оқизмай-томизмай” битиб қўйди.

Қоғозлари устига мук тушганича, нималарнингдир мулоҳазасини қилаётган Эрик ака ёш ҳамхонасининг газета ходими билан жавоб-муомаласига қулоқ тутиб ўтирганди. Бироқ унинг афтидан тайинли маъно уқиб бўлмади. Темур гўшакни қўйган заҳоти унга нимадир демоққа оғиз жуфтлади-ю, индамади, ичида, “Ҳеч ким онасининг қорнидан терговчи бўлиб туғилмайди”, деди-да, хонадан чиқди.

– 6 –

Темур Чорсу бозорида кутубхона биносини тезда топди. Неча бора бозорга келган, лекин шу ерда мана шундай кутубхона борлигини эшитмаган, кўрмаган, у ерга қадам босмаган экан.

Нақшинкор қалин темирдан ясалган пастак зинадан чиқиб, бўйидан икки баробар баландроқ оғир эшикни очиб, ичкари кирди. “Роса қадимий бино экан ўзиям!” деб қўйди ичида.

Кенг, шифти баланд қироатхона нимқоронғи, зах иси гупуриб турибди. Ўрта бўй, чеҳраси оппоқ, кўзлари катта-катта аёл қўл қовуштириб, унга пешвоз чиқди.

– Келинг, ука, қандай китоб керак?

Темур бирдан қандай китоб истаб келганини ҳам айтолмади. Пича ўзини ўнглаб олгач:

– Энциклопедия… Ўзбекистон энциклопедияси…

Аёл индамай деразалар оралиғидаги жавонга терилган китоблар ёнига борди.

– Мана, бемалол фойдаланаверинг.

Темур катта-катта ва бир-биридан залворли-оғир китобларни қўлида кўтариб кўрди. Ташқаридан қараган одамга у китобнинг вазнига қараб танлаётгандек кўринарди. Шундагина унинг ёдига тушди: раҳматли дадасининг ётоқ бўлмасидаги жавонда сақланган энциклопедиянинг туси бошқача эди! Буниси – яшил… Унисининг ранги?..

Темур аёл томон ўгирилди.

– Кечирасиз, илгари бошқача энциклопедия ҳам чиққанмиди?

Аёл ҳайрон бўлиб Темурга саволомуз қаради, сўради:

– Талабамисиз? Қаерда ўқийсиз?

– Кўкишмиди? Ёки?..

– Бор, – деди аёл. – Манави, янгиси, барча маълумотлар бор. Сиз сўраётганингиздан ҳозир ҳеч ким фойдаланмайди.

Темур дадиллашди:

– Мен фойдаланаман, иккаласидан фойдаланаман.

Эрик аканинг саломини етказишга ҳожат қолмаганди. Кутубхона бекаси шундайига ҳам эътиборли муомала қиляпти, шарт эмас, деган қарорга келди ўзича Темур.

– Ҳужжатингиз борми? – сўради аёл тўсатдан, ипакдай мулойим товушда овозини пастлатиб.

– Бор, – деди Темур ва ички чўнтагидан паспортини олиб, аёлга узатди.

Аёл дам паспортдаги суратга, дам Темурнинг бетига разм солди, чамаси у ҳужжатни текшириш ниятида эмас, шунинг баҳонасида суқсурдай бу йигитнинг чеҳрасига яхшилаб қараб олишни кўзлаган эди. Мўлжалдаги “иш”ни битириб олгач, икки томони китоб тўла жавон оралиғидаги узун, қоронғи йўлакдан ичкарига кириб кетди.

Темур вақтни беҳуда ўтказмаслик учун яшил муқовали энциклопедиянинг иккинчи жилдини варақлашга киришди. Дарҳол китобнинг 8-саҳифасида “Беҳбудий Маҳмудхўжа” деб номланган мақолани топди. Суратга разм солди: худди ўша – газетада босилган суратнинг ўзи. Фақат икки суратдаги тўннинг бичими, гули ўзгача, афтидан қўлда чизилганга ўхшади. Газетадаги суратда Беҳбудийнинг қоп-қора соқоли узунроқ, қуюқроқ. Чеҳраси у қадар аниқ чиқмабди, шундай бўлса-да, ғоятда ақлли, закий инсонлиги сезилади.

Темур шошмай мақолани ўқишга тутинди.

“Драматург, публицист, дин ва жамоат арбоби, жадидчилик ҳаракати етакчиларидан бири”. Темур энтикиб кетди. Бундан чиқди, роса ёзган-ижод қилган одам экан-да! “Жадидлар” деган сўз қулоғига чалинган, лекин астойдил эътибор бермаганди. Абдулла Қодирийнинг номи ҳам жадидлар қаторида тилга олинганини эшитган, холос, “Ўтган кунлар” фильмини кўрган. Романни ўқимаган. Тўхта, Абдулла Қодирий жадидми ёки ёзувчими? Ёхуд ўша замонларда ёзувчиларнинг бари жадид ҳисобланганми? Жадидчилик ҳаракати ёзувчиликка ундаганми? Нима сабабдан жадид сифатида танилганлар асосан ижод аҳли бўлишган? Кўплари ажалидан илгари йўқ қилинган?..

Темур хаёлини тизгинлай олмай, Беҳбудий билан Қодирийни таққослашда давом этди: бу икки зот сафдош, маслакдош бўлишганми? Бир-бирларини қўллаб-қувватлашганми? Беҳбудий қатл этилганидан Қодирий қачон хабар топган? Қаршига борганми? Бормаган бўлса, нега бормаган? Борган бўлса, бу мудҳиш фожиага муносабат билдирганми?..

Темур ўқишда давом этди-ю, тўхтади: “Яссавий авлодидан”… Ўҳ-ҳў-ў, вужудида Яссавийнинг қони оққан одам, оддий одам бўлмайди. Фақат… Аҳмад Яссавий авлиё одам, дин одами бўлган.

Темур қўлетар жойда турган қомуснинг биринчи жилдини олди. Варақлай-варақлай, 557-бетдан “Аҳмад Яссавий” сўзини топди. Бироқ у ерда “қ.Яссавий” кўрсаткичи берилган экан. Демак… Темур жилдданжилдга ўта-ўта 10-китобга етди ва 412-бетда “Яссавий, Хожа Аҳмад Яссавий” мақоласини кўриб, кўзи қувнаб кетди. Хаёлида ушбу мақоладан Беҳбудий ҳақида маълумот топадигандек эди. Бироқ Яссавий ўн биринчи асрнинг иккинчи ярмида таваллуд топган, ўн иккинчи асрнинг 66-йилида вафот этган. Беҳбудийдан етти аср муқаддам яшаган. Қомусда “Яссавий авлодидан”, деган икки сўзда ифодаланган бу маълумотга ҳеч ерда ойдинлик киритилмаган. Чамалади. Яссавий билан Беҳбудий орасидаги наслий-сулолавий ришталарни ўрганишга ожизлигини тан олди. Беҳбудийнинг “муфти даражасига кўтарилди”, деб таърифланганига эътибор берди. Ахир, муфти – диндоргина эмас, мусулмон динига мансуб қавмнинг улуғи, раҳнамоси, каттаси дегани!

Темур ўзининг диний маълумот борасида бориб турган омилигини ўйлаб, тилини тишлади. “Бисмилло”ю, “Оллоҳу акбар”дан нарига ўтолмайдиган одам қанақасига Яссавий шахсини, унинг авлоди бўлмиш муфти мақомига эришган зотнинг ҳаётини, мақсад-маслагини ўрганади? Борди-ю, фожиона ўлим топиши ҳам диний эътиқодига боғлиқ бўлса-чи? Дадаси раҳматли билан бу мавзуда деярли суҳбатлашмаган, бобоси вафот этганида Темур уч ёшдан ошмаганди. На мактабда, на дорилфунунда диний таълимотдан савод берилган. Ҳа-я, Тожиддин тоғаси бор – ёш эканига қарамай намозхон, яқин қариндошлар йиғилишиб қолишгудай бўлса, катта демай-кичик демай, насиҳат сўқишга тушади. Биронтанг китоб ўқимайсанлар, саводларинг йўқ, дея маломат ёғдиргани-ёғдирган. Бир сафар Азиз акаси, шу замонда китоб ўқимаган одам қолмаган, тоға, деди-ю, балога қолди.

– Сенлар ўқиган китоб китобми?! Қуръонни ўқи, ҳадис китобларни ўқи, ана уларни китоб деса бўлади!

Онаси укасини юпатишга уринди: ҳой, астароқ, ука, сал-пал эсини танисин, сен айтган китобларни булар ҳам ўқийди, ўзинг ҳам…

– Мани ўртага тиқиштирманг, – жеркиб ташлади тоғаси, – мани ўтмишим йўқ, мани бугуним бор, охиратим бор, вассалом! Мани оғзимга ургунча, манавиларингиззи кўзини очишни ўйланг, опа!

Яшил муқовали жилддаги “Беҳбудий Маҳмудхўжа” мақоласи Темурнинг назарида жуда қисқадек туюлди. Темур ҳар қанча маълумот бўлса, қизиқиб-ютоқиб олишга шай эди. Шу пайт кутубхоначи опа худди шундай катталикда, фақат тўқ кўк тусдаги энциклопедия жилдларини чоққина болалар аравачасига солиб, ғилдиратиб чиқди.

Темур керакли жилдни ола солиб, ўзи истаган мақолани зумда топди, ўқишга киришди. Ўқиётиб йиғмажилддаги иккинчи мақола – “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетасининг 1995 йил 6 январь кунги сонида босилган Ҳалим Сайиднинг “Беҳбудийни қатл этган ким?” деб номланган мақолани кўз олдига келтирди. Энтикди, вужудига титроқ турди. Хаёлида Беҳбудийнинг қотили ёки қотиллари номма-ном ёзилгану, уларни билиб оладиган, мушкули осонлашадигандек эди. Ахир сарлавҳадаги саволга жавоб бермоғи керак эмасми, мақола муаллифи? Жавоб топмаган бўлса, нима учун бундай савол қўяди?

Қайта-қайта ўқийверганидан, мақола ёд бўлиб кетди. “Маҳмудхўжа Беҳбудий Шўро идорасида ишлаган бўлса-да, ҳеч қачон большевикларни қўллаган эмас ва қўллай олмасди ҳам”, деб ёзибди Ҳалим Сайид. Тўғри, Беҳбудий жон-жонидан большевикларни сўкишга – сўки, отишга – ўқи йўқ бўлиши мумкин, лекин ўша большевиклар буни сезмаган, пайқамаган дейсизми! Жуда яхши пайқаган ва зимдан Беҳбудийни кўз остига олган. Муаллиф профессор Бегали Қосимовнинг “Беҳбудийнинг қабри қаерда?” мақоласидаги ҳазратнинг ўлими ҳақидаги фикрлари кўпчиликни алоҳида ўйлантириб келаётганини ёзган. Бундан чиқди, Беҳбудийнинг қабри қаердалиги, унинг қаерга дафн этилгани ҳам номаълум. Профессор бу жумбоққа ойдинлик киритишга уринган, Ҳалим Сайид эса унинг тахминларига гумони бор. “Дорилфунунда ўқиб юрган кезларимдаёқ, – деб ёзади у, – Беҳбудийни айнан Амир Олимхон фармони билан Қарши беги қатл қилиб, қабрини текислаб ташлаган, деган маълумотга гумонсираб қарар эдим”.

Темур бу маълумотни алоҳида аниқлаштираман, деб дилига тугиб қўйди.

У ҳар сафар янги мақолани ўқишга киришганда қайсидир жумбоққа ойдинлик киритаман, топаман деб умид боғлар, бироқ аксинча, ҳар бир мақола уни яна ва яна бошқа бир мавҳумлик кўчасига рўпара қилар, дафтаридаги савол аломати қўйилган тахминлар, фаразлар кўпайгандан-кўпая бораётган эди.