Текст книги "Күнүү"

ИЙЭ АЛГЫҺА

Аччыктааһын… Хоргуйуу…

Бу маннык ыар суолу оҕолорбут эрэ билбэтэллэр ханнык диэн, биһиги дьоммут олохторун устата санаа оҥостон кэллэхтэрэ. Оттон ол ааспыт сэрии хас биирдии ыалга хаалларбыт суола тыл тамаҕа, кыракый ахтыы сыыһа да буолан көлүөнэттэн көлүөнэҕэ син тиийэн кэлээхтээтэҕэ.

Бөлүүн бу маҥхайбыт баттахтаах Бииктэр кырдьаҕас бэҕэһээҥҥи кылаас чааһыгар, оҕолору харыстаан, оҕо сааһыттан ситэ кэпсээбэтэх түгэннэрэ киинэ лиэнтэтин курдук хараҕар субу баардыы субуллан, саҥа тыыннанан көһүннүлэр…

Холкуос бэрэссэдээтэлэ Торуун бэрт ыраахтан барыны бары саба тутуохтуу:

– Таҥара дьиэтин таһыгар барыҥ! Байыаннай үөрэххэ мустуҥ! – диэн ордоотуур саҥатын иһиттэр эрэ, суорҕан анныгар саһара.

Биичэ, тугу да куоттарбатарбын диирдии, өрүтэ табыгырыыр ат туйаҕын тыаһын олус да куттана, тэһииркии истэрэ.

Биир киэһэ Маайа киирбитэ уонна Сөдүөрэҕэ кыра миискэни ууммута.

Түргэнник сылыбыратар куолас олус кыратык:

– Мэ, ким да көрбөтө, тарбыйах хааһытыттан нэһиилэ ордордум. Кыыһыҥ иэдэйээри гыммыт, – диэн сибигинэйбитэ.

Онтон сылбырхай ууну иһэ олорон кэпсээбитэ:

– Өстөөх көтөр кынаттаахтара туохтан да иҥнибэт үһүлэр. Ол дьарапалааннар өрө уһуутаан кэлэр күннээх буоллахтарына, хотоммут үрдүгэр оппутун кэбиһэр үһүбүт. Түннүкпүтүгэр чүмэчи да уота көстүө суохтаах үһү.

– Тыый, ол оппутун хайдах таһаарар үһүбүт? – диэн Сөдүөрэ ыйыппыта.

– Билбэтим, оннук ирдииллэр.

– Тура-тура ирдээһин. Торуун бэйэтэ тугу аһаан итинник айылаах сэниэлээх эбитэ буолла? Сорох ити биир сыарҕа маспытын эрэйинэн эрбээн бу оһоҕу оттобут. Сарсын тугу аһыырбыт биллибэт.

– Тугу эмит быһаарар инилэр.

– Сотору, мин бу оронтон кыайан турбат буоллахпына, оҕолорбун ханна тиэрдэрэ биллибэт. Торуун саҥата кулгаахпар куһаҕан биттии иҥэн хаалбыт. Киэһэ бурдукка ыттыбыт аһыҥаны быанан түһэртэрэн, куулга хаалатан, аччык оҕолору эрэйдиирин эппитим иһин миигин олус да абааһы көрөр. Туохха туһалаах салайааччыный?

– Кэбиис-кэбис, саҥарыма. Чыычый, аны истиэхтэрэ, – диэт Маайа тахсар ааны былдьаста.

Оттон Биичэ таҥнар таҥаһа суох, ийэттэн төрүү сы– гынньах буолан, атах тыаһын иһиттэр эрэ, наара ороҥҥо, ийэтин баһыгар, сыылар кэриэтэ салыбыраан кэлэн сытар буолбута хас да хонно. Арай, Суонньуска, атаҕар нэһиилэ турар кырачаан кыысчаан, туох да буолбатаҕыныы чаҕаараахтыыр.

Сөдүөрэни байыаннай нолуогу ситэ төлөөбөтө диэн хаайыыга укпуттарын Маайалаах уонна Хачыыр Ньукулайдаах кини оннугар нолуок харчытын төлөөн, биэс ыйынан дьиэтигэр аҕалбыттара. Онтон ыла Сөдүөрэ Торууҥҥа олох итэҕэйбэт, кини сорудаҕын барытын утары этэр буолан тосту-туора көрүллэрин билэр.

Үс сүүс үлэ күннээх ыанньыксыт дохуотугар уонча киилэ эт, икки киилэ арыы, уон икки киилэ бурдук атаҕа бэриллиэхтээҕин дьахталларга этэн көрөр да, кини диэки итэҕэйбэтэхтии көрөр харахтартан кэнники бэйэтэ да кыбыста саныыр буолла. Аны үлэ күнүн ааҕыы бэрэбиэркэтэ хаһан бүтэн, ол дохуоттарын сыл бүтүүтэ ылыахтарын кэтэһии быйыл туох да туһата суох ааспыта.

Онтон Сөдүөрэ сыллааҕы дохуота ынах төбөтүн кытта туйаҕа эрэ буолбутуттан кыһыйан-абаран саҥарыах курдук буолан истэҕинэ, Маайа тоҕоноҕуттан тардыалаан хонтуораттан таһырдьа соспута.

Оттон атын ыанньыксыттар Торуун кинини хаайылла сылдьыбытынан, үлэни атахтыыр норуот өстөөҕүнэн, онтон да атын ыарахан тылларынан үөҕэр саҥатыттан куттанан, кыһыл иэдэстээх, ыадастыбыт истээх тойон иннигэр бары төбөлөрүн төҥкөтөн саҥата суох турбуттара.

Эмискэ хонтуора иһигэр уу чуумпу ааҥнаабыта.

Дьахталлар кэннилэригэр аҥаар өттө хамсаабат, босхоҥ Акыым кытаанах саҥата иһиллибитэ:

– Сөдүөрэ кэргэнэ уоттаах сэриигэ охтубута, ол суотугар оҕолоругар, кыра да буоллар, ас көрүллүөхтээх, биэнсийэ баар буолуохтаах. Эн бэйэҥ сатаан аахсыбаккар дуу, аһы-таҥаһы соруйан атыҥҥа ыытаргыттан дуу, Сөдүөрэни эккирэтиһэр санааҥ туолбатаҕар дуу, оҕолор тоҕо эрэйи көрүөх, аччыктыах тустаахтарый? Ыл, аҕал, мин дохуоппун, аҥаарын Сөдүөрэҕэ биэрэбин. «Хантан ас ыллыҥ» диэн ирдэһэн көрө сылдьар буолаайаҕын!

Акыым саҥата тымныы хос иһигэр эбии саталанан иһилиннэ.

Торуун, бу аҥаар атаҕынан соһуллаҥнаан хаамар соҕотох эр киһиттэн толлубатар-торуттубатар даҕаны, мас мастаан хонтуоратын оһоҕун оттор киһитэ суох хаалыан баҕарбат буолан, саҥата суох дохуотун туттарбыта. Ол да төһө өр бараахтыай?!

Быстарыы кытаанаҕа сэрии үһүс сылыгар буолбута.

Саас, кыратык сиккиэр тыал түһэр. Ол эрээри санаа чэҥэ балаҕан муннугун кырыата уулларыныы сыыйа сүтүөхтээҕэр эбии мууһуран саба бүрүүкээбит курдуга. Сааскы сырдааһын оннугар хас биирдии сүрэҕи ыар санаа борук тумарыга хаһыҥныы хаарыйар кэмэ сатыылаабыта…

Сөдүөрэ Тураҥнаахтан, ыалы кэрийэн, ынах торбостообут ыамайын тууһа да, тумата да суох буһарбыт мииннэриттэн бэриһиннэрэн кэлбитин оҕолоро бэрт минньигэстик уос-тиис үллэстэн иһэн кэбиспиттэрэ.

Суонньуска барахсан кыракый уҥуоҕу булан, убайын диэки уунан олорон хараҕа олус чаҕылхайдык сандаарбыт, кини чап-чарааһынан көрөн:

– Убаай, убайым, – диэн бычыгырыыр.

Уҥуоҕу эмэн-эмэн баран биэрбитин Биичэ олус түргэнник өҥүргэһин илдьи ыстаан сиэн кэбиспитэ.

Иэдьэгэй уута көһүннэҕинэ – улахан дьоро күн тосхойбут кэриэтэ буолара.

Биир киэһэ ийэлэрэ охтон хаалбыта, олох мөлтөөбүтэ. Хайдах эрэ ол соһуччу курдуга.

Биичэ санаатыгар ийэтэ мэлдьи бу курдук хачыгырайа сылдьыах курдуга. Ийэтин сирэйэ улам кубарыйан, уоһа көҕөрөн барбыта.

– Биичээ, Ириэрбит уонна Буор Көлүйэ диэки бараайыккыт. Онно бу сут ыалы ыалынан мэлиппит. Аара өлбүт дьону сатаан харайар да кыахтара суох, онон, төһө кыалларынан, Маайалаахха бара сатаар. Билигин ынах тириитэ да мааны аска киирсэр, Маайа тугу эрэ булан дьаһайыа, хоргутуо суоҕа. Балтыҥ кыаҕа олус түргэнник быстан хаалыа. Ыксаа… Мин турбат киһи буоллум… Биичээ, кытаат, балтыгыттан арахсыма. Ха– һан даҕаны хараҕыҥ далыттан сүтэримэ, эһиги эрэ тыыннаах хаалыҥ… – хараара уолбут харахтарыттан биир-икки таммах субуруйан, куолаһа кыччаан, сүтэн, уҥуох-тирии буолбут илиитин кыайан да өрө көтөхпөккө, уостан хаалаахтаабыта…

Биичэ ытаан-ытаан хараҕын уута да тахсыбат буолбута. Суонньуска айаҕар уу кута сатыыра. Тахсан барыаҕын таҥаһа да суоҕа.

Ол курдук, хас күн сыппытын, олорбутун өйдөөбөт.

Бэйэтэ да түҥ-таҥ баран, тулатын да аанньа билбэт буолбут этэ. Кимнээх эрэ уһуутууллар, тугу эрэ суулууллар, ким эрэ ытыыр… Биичэ эмиэ өйүн сүтэрэр…

Биирдэ өйдөммүтэ, оһох аттыгар сылааска сытар. Аттыгар Маайа олорор, түһэҕэр Суонньусканы умса сытыаран, хантан ылбыта буолла, ууллубут арыынан сото олорор:

– Биичээ, бу дьолу! Оҕом хараҕын көрдө! Хоонньубар иккиэҥҥитин укта сытан билэр-билбэт айыыларбыттан-таҥараларбыттан көрдөстүм да этэ!

Биичэ чараас ыстааны кэтэн сытарыттан соһуйда. Таҥас-сап диэн адьас эстибит, сыгынньах сылдьыбыт буолан, уол тылыттан матта.

Маайа олус истиҥ хараҕа эбии сымнаабыт, онтон ураты уйарҕаабыт куолаһынан эттэ:

– Биичээ, кыбыстыма, тоойуом. Хата, пиэрмэ үрдүнэн биир иннэ баарын уларсан, эргэ өрбөхтөн сап сыыйан эйиэхэ ити таҥас сыыһа тиктибит. Оттон таһырдьа кэтэргэр Эмиэрикэ бурдугун куулуттан ыстаан тикпитим.

Таһырдьаттан Акыым киирдэ.

Илиитигэр бэс сутукатын хастаабытын тутан киллэрбит. Ол сытыттан Биичэ мэйиитэ эмиэ эргийэн ылла.

Акыым сырдык өҥнөөх, сымнаҕас субаны Биичэ айаҕар укта:

– Ыас курдук ыстыы сыт, – диэн эттэ. – Маайаа, сутуканы буһарыахха, мэлийэн баран, лэппиэскэ оҥоруохха. Аҕыйаҕы мин оһох уотугар билигин сырайа охсон ылыам.

Торуун дьэ уһуллан, атын киһи анаммыт, саҥа салайааччы саҥалыын да астык. Хоргуйуо да суох дьон суорума суолламмыт эбиттэр, – диэт, Биичэлээҕи аһыммыт хараҕынан көрдө.

Оттуур сир көрбүттэрин, бурдук үүннэрэр сири оҥостуохтаахтарын уонна бүгүн мустубут дьоҥҥо иэдьэгэй түҥэппиттэрин кэпсээтэ.

Биичэ бэс ыйа буолбутун бу сытан сэрэйдэ.

Хаһан эрэ ийэтиниин күөрэгэй дьырылыыр ырыатынан арыаллатан, аар хатыҥҥа салама иилбиттэрин санаата.

Кини ити түгэҥҥэ чыычаах ырыатыгар бигэммит оҕо сааһа олус түргэнник күрэммитин, аны, мантан ыла, кырачаан балта Суонньуска олоҕун туһугар оҕотук санныгар сүгэһэрдэммитин бигэтик өйдөөбүтэ…

2021 с., кулун тутар

ЭЛГЭЭҤҤЭ
(Дьиҥнээх олохтон кэпсээн)

Элгээн күөлүттэн чугас олорор Дьэрэмэй сарсыарда таһырдьаттан олус уолуйан, тыынар-тыыммат икки ардынан киирэн дьиэ иһинээҕи дьону барыларын атахтарыгар туруорда:

– Иэдээн! Алдьархай! Тура тардыҥ!

– Тыый, бу туох буоллуҥ, доҕоор?!

– Оҕолор… Оҕолор хаһыытыыллар… Ууга… Ууга!!!

Мэхээлэ түргэн үлүгэрдик ыалларыгар сүүрдэ. Таһырдьа тахсаат ыраах сүтэ-сүтэ күөрэйэр оҕолор хаһыыларыттан уйулҕата өссө айманна… Часкыйыы, ыһыы-хаһыы, дорҕооно биллибэт бобуллаҥныыр саҥа иһиллэргэ дылы, киһи тугу да арааран истибэт үлүгэрэ… Толоон оҕолоро эрэ ити күөлүнэн сылдьааччылар, оскуолаҕа быһалыы ааһар муҥнаахтар алдьархайга түбэстэхтэрэ…

1937 сыл… Алтынньы бүтэһик күннэрэ… Улуу Добдурҕа ыйа саха ыала олорор кыракый түөлбэтигэр ити курдук кутурҕаннаах күн аанын арыйбыта.

Ким истибит түргэн үлүгэрдик Элгээн диэки түһүннүлэр. Күөлгэ чугаһаан истэхтэринэ, тугу да билиммэттии, барытын мэлдьэһэрдии бүрүүкээбит хойуу туман арыый чарааһаан эрэрэ. Оҕолор хаһыылара иһиллибэт буолбут, арай ууга туох эрэ хара көстөр. Хамсыыр дии… Булумахтанар… Илиитэ күөрэҥнииргэ дылы… «Тулуй! Кытаат! Оо, киһи ыксаатаҕына бу атаҕым кыаһыламмыкка дылы буолан тугун сүрэй?!» – Дьэрэмэй ыгылыйбыт санаатыгар илиитэ-атаҕа бокоорон хаалбыкка дылы… «Оо, барахсан сукуна соно киэҥ буолан, өрө үллэн, ууга бу тимириэхчэ тимирбэккэ дагдаҥныыр эбит». Уһун ураҕастаах Дьэрэмэйдээх Мэхээлэ көрбүттэрин итэҕэйиэ суох курдук тохтоон хааллылар… Дьэрэмэй өй ылбыттыы кытыыга умса тардыллан сытар балыксыт тыытын саҥата суох ыйан кэбистэ. Мэхээлэ сүүрэн иһэр дьоҥҥо:

– Тыыны! Тыыны киллэриҥ! Муус чараас! Түргэнник! Түргэнник!

Дьон хантан эрэ булгуруйбат модун санааланан, төннүбэт чиргэл күүстэнэн хаалбыт курдук бэрт сыыдамнык тыыны күөлгэ үтэн киллэрдилэр. Муус хайдан барчаланар тыаһын кытта дьон тыынан сырдьыгынатар тыастара бүтэһик тумаҥҥа сууланан, үөһэ көй салгынныын силбэстэ.

Кыысчааны тыыга соһо тардан ыллылар. Хараҕын букатыннаахтык быһа симмиттии халтаһалара да ибирдээбэт, тыынара-тыыммата биллибэт… Уу чуумпу сатыылаата… Эмискэ Мэхээлэ дьахталларга таҥас көрдөөн хаһыытыыр, бөһүөлэккэ балыыһаҕа илдьэр сыарҕалаах оҕуһу ыйытар саҥата тыҥаабыт чуумпуну аймаата.

Сүөкүлэ, кытыыга туран, кыыһы илиитигэр ылаат:

– Оо, Каача дии… Һыллыый, атыттар? Атыттар… – ситэ саҥарбакка ытаан барда.

Мэхээлэ добдугураабыт саҥата:

– Чэ, кыатаныҥ! Ийэтин санааҥ! Түргэнник хамсаныҥ! – диэт, тыыларын эмиэ ууга анньан, күөл ортотун диэки салайдылар.

Муҥхалаах дьон иккис тыынан күөлгэ киирдилэр. Ол кэмҥэ Каача хараҕын нэһиилэ арыйда, айаҕыттан сүөкэнэр ууга чачайыахтыы тыын былдьаста.

Маабыра бу сарсыарда сүрэҕэ өлөхсүйэн, үгээрдээбит киһи курдук уһуктубута. Оргууй хамсана сатаатар даҕаны иһин түгэҕэ олус сытыытык бобута тыытарга дылы, оччоҕо сүрэҕэ субу ойон тахсыахтыы, доҕуурга иҥнибит туллуктуу тибигириир. Оҕолорун оскуолаҕа, кэргэнин малатыылканан бурдук астааһыныгар атааран баран, уоскуйаары, көмүлүөгүн иннигэр олоро түспүтэ. Ол олорон уота сүр иччилээхтик энэлийэрдии сыыгынаабытын, эмиэ да эмискэ-эмискэ тыһырҕаабытын уйуһуйа истибитэ. Онтон санаата тэһииркээн ылбыта да, хайыай, хотонун диэки хааман харбыалаһа турда. Таптыыр ынахтарыгар этиннэҕинэ чэпчиэх курдук. Ити курдук Маабыра күннээҕи үлэтэ туох эрэ дириҥ дьиксиниилээх, сөҥүөрбүт санаалаах саҕаламмыта. Бытааннык да буоллар үлэтин үмүрүтэн эрдэҕинэ, хотон аана аһылла биэрдэ да, тыын быһаҕаһынан тыыммыт, аҕылаабыт Ньаадьа, кини кэнниттэн Элгээн ыалыттан Лэгэнтэй киирдилэр.

Ньаадьа үрдэ суох бөтүөхтүүрүн, Лэгэнтэй тыҥаабыт сирэйин көрөөт, Маабыра сүрэҕэ сүр күүскэ ытырбахтаан ылла. Мээнэҕэ Лэгэнтэй бачча ыраахха хара сарсыардаттан соруктамматах буолуохтаах… Лэгэнтэй саҥата, Ньаадьа уоскута сатыыр этиилэрэ барыта ханна эрэ ыраах, букатын атын киһиэхэ туһуланар курдуктар, хараҕа хараҥарар, арай киниэхэ күөл, муус, кини оҕолоро ууга уста сылдьаллара көстөр. Сүтэллэр, онтон эмиэ күөрэс гыналлар… Тоҕо эрэ, оҕолорун быанан кытыыга тардан ылыахтыы, долборукка эриллэн турар быаны сыыйа тардан ылла. Ньаадьа илиититтэн тутуох курдук гынан иһэн, Маабыра хараҕын көрөөт ыһыктан кэбистэ. Маабыра кулгааҕар сарсыарда аһыы олорон, аҕалара Каачаҕа: «Онон-манан быһалыы сатаабакка, күөлгүтүн эргийэр сиргитинэн бараарыҥ. Син биир сөпкө тиийэҕит, мантан наар эрдэ тахсаҕыт. Уруокка хойутаабатыгыт да сөп. Улахан киһигин дии, оттон эһиги, уолаттар, эдьиийгититтэн олох куота оонньоомоҥ», – диэн хос-хос сэрэтэр тыллара иһиллэн аастылар да, сүр хатаннык часкыйаат, көрүөх бэтэрээ өттүгэр айан суолун устун холоруктуу ытылла турда.

Лэгэнтэй иһин түгэҕиттэн:

– Аны биһиги кинини сиппэппит, – диэн нэһиилэ ыган таһаарда.

Ньаадьа бу туох буолла, Маабыра хайдах итинник сүүрдэ диэн өйдөөбөккө биир сиргэ хам хатанан хаалбыт курдук турда. Толоон пиэрмэтигэр соһумар сурах үс ыал аанын аһыммакка, олус күүстээхтик тоҥсуйан, сарсыардааҥҥы ыамы ситэ ыаппата.

* * *

Элгээн кытыытыгар туспа өрө тиргиллии, тутуу былдьаһыы этэ. Дьэрэмэй оҕолору оҕуска тиэйэн илдьэри дьаһайа туран, ойуур саҕатын диэки дьикти күлүк элэкис гынарын көрө биэрэн, соһуйан, кэннинэн тэйдэ. Оо, онно баар этэ амырыын көстүү! Баһыттан атаҕар тиийэ көлөһүнэ тохтон, киһи буолбатах, сибилигин ууттан тахсыбыт ибис-инчэҕэй күлүк, тымныы салгынынан бурҕачыйан сүүрэн иһэргэ дылыта.

Дьэрэмэй тута кимин сэрэйэн:

– Сүөкүлэ, көр эрэ! – диэн баран бэйэтин саҥатын дуорааныттан бэйэтэ соһуйда.

Сүөкүлэ Маабыраҕа утары ыстанан тиийэн кууһаары гыммытын, анараата сүр күүскэ садьыйан кэбиспититтэн охтон түстэ. Маабыра былаатын төбөтүттэн сулбу тардан ылла. Итиэннэ инчэҕэй эттээх тулуйан истибэт ынчык, хаһыы эҥээрдээх ытааһына күөл кытыытын толордо. Умса түһэн оҕолору биир-биир сирэйдэриттэн имэрийтэлээн ылла, эмискэ ытыыра тохтоон хаалла, онтон өй ылбыттыы, Каачаны ыҥыран барда.

Дьэрэмэй ону эрэ кэтэһэн турбуттуу:

– Маабыра, кытаат, тулуй… Кыатан… Каачаны балыыһаҕа илдьибиттэрэ. Оппуонньаны көрдүүбүт. Бэйэҕин санаа, – диэн баран, дьахтар кэмэ чугаһаабыт иһин диэки көрөн кэбистэ…

Маабыра этэ-сиинэ дыҥ курдук буолан хаалбыт, атаҕа сири билбэт, кулгааҕа биир кэм куугунас. Хараҕын далыгар Оппуонньатын көрүөхтүү күөл кытыытын диэки сүр күүскэ үктэнэн батыччахтаата. Күөлү өҥөйөн туран:

– Тоҕо?! Туох иһин?! – диэн кэһиэҕирэн хаалбыт куолаһынан сибигинэйдэ. – Албын мууска киирбит оҕолорум сыысчааннарын тоҕо харыһыйбатыҥ? Мэник оҕолор тыыннарын тоҕо уйбатыҥ? – дии-дии, хардатын истиэхтии күөлү тула барардыы эргиир суолугар киирдэ.

Ытыһыгар эрийэ туппут быатын көрдө, оҕолорун бу быанан субуйан таһаарбатаҕыттан хомойбуттуу сиэбигэр укта. Хараҕын уута кэлбэт. Санаатыгар Оппуонньата кини күөрчэх ытыйбыт ытыгын салаары ханна эрэ кэтэһэр курдук. Уолчаанын сырдык, олус өйдөөх, наҕыл харахтара ийэтин кэтииргэ дылылар.

Дьахтар эмиэ санна титирээн барда, олус симик куолаһынан:

– Оппуонньаа, оҕом эрэ буолларгын көһүн даа… Уу эрэ ылбатын, ханнык да түгэхтэн мин хостуом… Оо, күөл иччитэ, баар эрэ буолларгын иһит, бу тухары оҕолорум суолларыгар харгыһы олохтообот этиҥ, туох быатыгар бу маннык ыар санааны ылыммытыҥ буолла? Төннөр даа, оҕобун, көрдөһөбүн. Икки чыычаахпын ыллыҥ, уолчааммын төннөр даа, төннөр… – дэтэлээтэ.

Ытыыр икки суланар икки ардынан куолаһы истэн, үлтү күөрэлэммит күөл мууһа күөгэҥниирэ арыый тохтуурга дылы гынна. Эмискэ чугас талах тыаһаата. Маабыра бөлөхтүү үүнэн турар ол талахтар диэки хаамта. Санаатыгар, оҕотун бу талахтар ханна да ыыппатах буолуохтарын сөп курдук, аҕыйахта хардыылаата онтон, хараҕа Оппуонньатын олус да кэҥээбит хараҕар хатанна. Ийэ тохтоон хаалла, уолун диэки илиитин уунна, уол дөйбүт курдук көрөн турда…

Маабыра олох холкутаан хаалбыт куолаһынан:

– Һыллыый, Оппуонньа, кэлиий, мин олус да сылайдым, – диэн иһиллэр-иһиллибэттик ботугураата.

Уол хамсаан да көрбөт, турбутун курдук турар. Күөлгэ тыылаахтар усталлар, сорохтор күөлү эргийэ хааман олох чугаһаатылар.

Маабыра эмискэ хараҕа хараҥарда, байааттаҥнаан ылла, кулгааҕар олус чуордук Оппуонньа: «Ийээ!» – диэн хаһыыта иһилиннэ, оҕото хаарга охтон эрэр ийэтин өрүһүйүөхтүү, сулбу ыстанан таҕыста.

Тула дьон баар буола түстүлэр, Оппуонньаны кууһан ыллылар, ытыы-ытыы ийэтигэр бара сатыыр уолу уоскутан, уҕарытан ааттыыллар. Сорохтор Маабыраны тулалаан көтөҕөн ыллылар, ыраахтан Дьэкиим:

– Сыарҕалаах ат кэллэ! Түргэнник балыыһаҕа илдьэ охсуохха! – диэтэ.

– Барахсан биэс биэрэстэ курдук сири хайдах сүүрэн кэлээхтээбитэ буолла. Кырааската баран эрэр, хойутаппатах киһи, – диэн ботур-итир кэпсэтэн, сыарҕалаах акка Сүөкүлэ көрөн-истэн барсарын курдук тиэтэлинэн дьаһайдылар.

* * *

Сүөкүлэ, Маабыра көлөһүнүн сото-сото, суолун көрөр, санаатыгар, аттара бытаана сүрдээх. Чугас да соҕус буолуохтаах этэ. Уйбааны харса суох тиэтэтэр, киһитэ саҥата суох сөбүлэһэн, өс киирбэх, атын самыытын муоһанан таһыйбахтыыр. Маабыра ынчыктаабат даҕаны, хараҕын да арыйбат. Арай этэ умайарын, сытар сирэ сып-сылааһынан илгийэрин билэр курдук, оччоҕо мэйиитэ эргийэн ханна эрэ устан хаалар. Сүөкүлэ сотору-сотору Маабыра сабыытын арыйан көрөр, дьахтар кубарыйдар-кубарыйан иһэр сирэйин көрүөн да куттанар. Оо, бу кырааската барара элбэҕин… Балыыһа сыырын анныгар кэллилэр, эмискэ Маабыра өрө түллэс гынна да өрө уһуутаан баран, биирдэ хаһыытаан хаалла. Уйбаан атын бытаардан муоһатын чиккэччи тарта. Сүөкүлэ түргэн үлүгэрдик сабыыны арыйа баттаата, Маабыраны уһуутаппытынан таҥаһын тоҕо тардан ыларын кытта, аллара кырачаан оҕо ньылбыс гынна. Сүөкүлэ үгүһү саныы барбата, оҕо киинигэр тииһинэн түстэ. «Кытаат, уолчаан, ытаа, саҥаҕын ийэҕэр иһитиннэр», – дии-дии, оҕо эмэһэтин сымнаҕастык ытыһынан тэһиргэтэн ылла. Чочумча буолаат, оҕо сэниэтэ суох бэбээрдэ. Ол икки ардыгар ат балыыһа иннигэр хорус гына тохтуу биэрдэ. Уйбаан олус сылбырҕатык балыыһаҕа ойон киирэн, бырааһы батыһыннаран таҕыста.

…Балыыһа иһэ уу чуумпу. Маабыра оргууй аҕай иһин хам туттубутунан оронугар эргичиҥнээн ылла. Бу ааспыт күн кини сүрэҕэр оспот бааһы хаалларда. Балыыһаҕа наһыылканан көтөҕөн киллэрбиттэрэ. Онтон биирдэ иһиттэҕинэ, эмиэ да оҕо ытыыра: «Оо, уолаттар барахсаттар, эрдэлээн хааллылар», – диэн саҥаттан өйдөнөн иһэн, оҕо ытыыра эмискэ тохтообутугар өйүн сүтэрбитэ. Сарсыарда адьас эрдэ өйдөнөн кэлэн, аттынааҕы ороҥҥо хатыҥыр кыысчаан токуллан сытарын, кини чачархай баттаҕын таптыы көрбүтэ. Кыысчаан олус күүскэ сөтөллөн барбытыгар, кини Каачата буоларын билбитэ. Үөрүүтүттэн хараҕын уута, дьэ, субуруйан барбыта.

Саҥа сырдаан эрэр көрүдүөр устун олус чиҥник үктэнэр атах тыаһа иһиллибитэ, балаата аанын оргууй, сэрэнэн арыйан быраас киирбитэ. Каача бэгэччэгин тутан иһиллээбитэ, тэтэрээтигэр суруммута. Онтон Маабыра диэки хайыспыта, ытыһынан сүүһүн тутан көрбүтэ уонна уһуктаҕаһын билэн:

– Маабыра, кутурҕаҥҥын тэҥҥэ үллэстэбин. Барытын билэн сыттаҕыҥ, игирэ уолаттар куоттулар. Бэйэҕин, хата, быыһаатыбыт. Эн сэттэ оҕоҥ туһугар барытын тулуй, – диэн чиҥ-чиҥник саҥарбыта.

Маабыра хараҕар баара-суоҕа бэһис кылааска саҥа киирбит уолчаана Миичэкийэ уонна алтыс кылааска үөрэнэр Диимискэтэ муус-кырыа быыһынан субу ойон туруохтуу, оттон аттыларыгар эмиэ кинилэр аймах, биир удьуор сиэн оҕолоро – уоллаах кыыс – бу туох буоллубут диэбиттии тоҥ буорга сытаахтыыллара көстөн кэллэ. Суох, кини манна сытыа суохтаах. Туох баар күүһүн түмэн, күҥҥэ көрбүт улаатан эрэр чыычаахтарын уонна бу иэдээнтэн эрдэлээн кэлбит аҕыс ыйдаах, ытаан иһэн анараа дойдуга барбыт игирэчээннэрин атаара хайаан да бардаҕына сатанар. Ити туһунан эппитигэр быраас Маабыра быһаарыныытын ылынна. Оҕолорун кытта бырастыыласпатаҕына, ийэ барахсан олус чарааһаабыт сүрэҕэ тулуйуо суоҕун билэрэ…

Маабыра балаҕаныгар киирбитэ, көмүлүөк уота үөр– бүттүү тачыгырыыр тыаһа иһилиннэ. Оппуонньата сүүрэн кэлэн кууһа түстэ. Ийэтин кэннигэр, уҥуох да тирии дииллэринии, ыран хаалбыт эдьиийэ турарын көрөн, хараҕын уута быыстала суох сүүрдэ. Оттон Каача быраатын таптаабыттыы унаарыччы көрөр сырдык харахтарыгар эмиэ харах уута бычалыйда, онтун туттуна сатаан тас таҥаһын көхөҕө ыйаабыта буолла. Оппуонньа эдьиийин сиэтэн илдьэн ыскамыайкаҕа олорто. Уонна хайдах эрэ уларыйан хаалбыт куолаһынан:

– Эдьиэй, убайдаах тоҕо күөлгэ киирбиттэрэй? – диэт, эмиэ хараҕын уута саккыраан бараахтаата.

Каача саҥата суох ийэлээх аҕатын көрдө. Аҕата оргууй аҕай кыыһын төбөтүттэн имэрийдэ:

– Һыллыай, бырааккар кэпсээ. Баҕар, уоскуйуо.

– Оттон… Онтон… Кинилэр наһаа түргэн этилэр. Хаарга сурук баар этэ… Инники барбыт оҕолор күөлү туораабыт этилэр… Ону… Ону Диимискэ: «Муус турбуо-о-т! Оҕолор «мууһунан бардыбыт, ситиҥ» диэбиттэр. Бу хаарга суруйбуттар! Эдьиэй, түргэнник! Түргэнник!» – диэн баран сүүрэ турбуттара. Мин хаһыытаабытым дии, ону истибэтэхтэрэ. Сүүрэ турбуттара. Эйигин күүтээри гыммытым да, Миичэкий хаһыытын истээт, мин эмиэ кинилэргэ сүүрбүтүм, – кыыс– чаан куолаһа титирэстээн ытаан барда, онтон остуолга умса түстэ.

Оппуонньа:

– Эдьиэй, ытаама. Көр, бу мин ытаан бүттүм дии. Эн миэхэ сүүрэн иһэн «кииримэ» диэн хаһыытаабыккын истибитим ээ. Наһаа куттаммытым, ханна эрэ куотуохпун баҕарбытым, эһиги ууга сылдьаргытын көрүөхпүн баҕарбатаҕым. Онтон ким эрэ, туох эрэ миигин талах быыһыгар илдьэрин курдук, атаҕым онно хаампыта. Сороҕун өйдөөбөппүн, дэлби тоҥмутум, эһиги хаһыытыыр этигит. Онтон ийэбин көрбүтүм да, бу сымыйа көстүү, кини хайдах бачча ыраахха кэлиэй дии санаабытым. Онтон ийэм охтон эрэрин көрөн, тутаарыбын, саһан турар сирбиттэн ойон тахсыбытым, – Оппуонньа букатын улахан оҕолуу эдьиийин харытын имэрийэ-имэрийэ оргууй саҥара олорбута.

Маабыра оҕолорун көрөн уйадыйбытын биллэримээри, биирин ситэ туола илик кыысчаанын чаачыгырыыр саҥатын истэн, аралдьыйа сатаабыта. Сэттэ оҕо диэтэххэ, дьиэ иһэ чуумпу, арай кырачаан Аанчык бэйэтин тылынан быычыгырыыр-чыычыгырыыр. Сөп буола-буола улахан оҕолор бары атастаһа сылдьан көтөҕөллөр, остуолга баар астан айаҕар угаллар. Ол аайы кыысчаан үөрэн даллаҥныыр, чаачыгырыы чаҕаарар, биллэр-биллибэт куударалаах сып-сырдык, чачархай баттаҕа сэрбэҥниир.

Толоон кыракый түөлбэтигэр алта оҕону кистиир күннэрэ үүммүтэ. Тыа дьоно барахсаттар, харахтарын уутун кистэһэ-кистэһэ, тэҥнэһиэхтэрэ дуо, бары биир кутурҕаҥҥа суулаһа сылдьар буолан, түргэн-түргэнник бары сиэри толорбуттара.

* * *

Киэһээҥҥи чэйгэ аҕалара Өндөрөй көхсүн этиппэхтээтэ, ол кэннэ холкутаабыт куолаһынан:

– Оҕолорум эрэ буолларгыт, бырааттаргытын, убайдаргытын умнумаҥ. Ол эрээри ким да ытыы-соҥуу сылдьыа суохтаах. Киһи олоҕо үөһэттэн ыйаахтаах дииллэр. Сарсыарда мин төһө эмэ сэрэппитим үрдүнэн сүүрэн хаалаахтааннар, ситэ тоҥо илик уонна кэбирээбит мууска киирэн былдьанаахтаатылар. Оттон Оппуонньаны Айыыһыта харыстаан, талах быыһыгар саһыарбыт. Каачабыт улаатар, оҕолонор ыйааҕар, дьон кэмигэр кэлэн быыһаатылар. Онон дьон үтүөтүгэр өрүү махталлаах буолуҥ, – диэбитэ уонна Маабыратын олус аһыммыт, харыстаабыт хараҕынан көрбүтэ. – Оттон эн, доҕоор, аны хотоҥҥо эҥин тахсыма. Дьиэҕэр кыра кыыскыныын олор. Хотону дьоммун уонна бу оҕолорбун кытта бэйэбит хайдах эрэ үллэстэн көрүөхпүт. Билигин бары ону-маны санаабакка утуйа сатыаҕыҥ. Сарсын эмиэ үлэ күнэ, – диэн баран, этэрим манан бүттэ диэбиттии, остуолтан турбута.

Маабыра чочумча саҥата суох олорбута, онтон кэҥээбит быһыынан:

– Аҕаҕыт сөпкө этэр. Барыбытыгар ыарахан, онон төһө кыалларынан үчүгэйи эрэ саныаҕыҥ. Оппуонньа уонна Каача бүгүн миигинниин утуйуҥ, – диэбитигэр Каача кэлэн, ийэтин кууһа түспүтэ уонна:

– Ийээ, мин бүгүн аҕабын кытта утуйабын? Эн аттыгар ороҥҥо дии. Наһаа да ахтыбыппын аҕабын, барыгытын, дьиэбин… – диэн иһэн ситэ саҥарбакка, хараҕын уута таммалаабытынан барбыта.

Маабыра:

– Котокубун даа… Чэ, миигинниин сарсын утуйаар. Бүгүн Оппуонньа, – кыыһын төбөтүттэн сыллаан ылбыта.

Оттон убайдара Боруонньа кырачаан кыыстарын көтөҕөн олорон:

– Оттон Аанчык, хата, миигинниин утуйабын диир, – диэн араастаан таптаан ымманыйа-ымманыйа, оронун диэки көтөҕөн барбыта.

* * *

Төһө да күн-дьыл илим хотоҕоһунуу субуллан аастар, Маабыра сүтэрбит оҕолорун аһыйан өрө тыынара, кистээн ытыыра кэмэ суох. Түүн ортото уһуктан кэлэрин кэргэнэ биллэр даҕаны, хайдах уоскутуон булбат, бэйэтэ да тууйуллара кэмнээх буолуо дуо?.. Биир күн сарсыарда эрдэ, дьон-сэргэ туруон иннинэ, Маабыратын сыарҕалаах акка олордон, Элгээн күөлүгэр айаннаабыттара. Күөл кытыытыгар тиийэн Өндөрөй тула өттүн көрүннэ, соруктаах куолаһынан:

 
«Оҕолорбут айаннарын суолугар көрсөр
Күөлбүт иччитэ, Эбэ Хотуммут,
Оҕолорбут дуорааннаах хаһыыларыттан
Тэһииркии санаабыт буоллаххына,
Бука диэн, уҕарый…
Көмүс чыычаахтарбыт анараа олохторо
Уу нуурал буоларыгар көмөлөс диэн
Ааттаһар саҥабын, бука, иһит диэн
Амтаннаах алаадьынан
Күндүлээтэҕим буоллун!» —
 

диэн баран күөл кытыытыгар алаадьы уурбута.

Маабыра иһигэр тута сылдьыбыт элэ-была тылын барытын саҥа таһаарбакка эрэ эбэҕэ анаан иэйэ-куойа тураахтаабыта. «Ыксыы-ыгылыйа сылдьан, баҕар, сатамньыта суохтук тылласпыт буоллахпына, бука, баалаама, оҕолорун сүтэрбит ийэ оччотооҕу туругун өйдөө дуу…» диэн ааттаспыта-көрдөспүтэ. Өндөрөй барытын өйдүүр буолан кэргэнигэр:

– Маабыра, аан дойдуну санаа тутан турар уонна киһини санаата салайар дииллэр. Онон, санаабыт хайа диэки халыйар да, олохпут ол диэки салаллар, – диэбитигэр биирэ сөбүлэһэн төбөтүн кэҕиҥнэппитэ уонна илии-илиилэриттэн ылсан аттарын диэки чэпчээбиттии, оргууй аҕай хаампыттара.

Аттарыгар чугаһаан иһэн, Маабыра сиэбиттэн Оппуонньата суулаан биэрбит алаадьытын хостоон, уолугар харысхал буолбут бөлкөй талах хаарын тарыйан уурбута:

– Оҕом Оппуонньам тыынын өрүһүйбүт айылҕам маанылара, оҕобун кытта бары тэҥҥэ, бииргэ үүнүҥ, улаатыҥ, – диэн ботугураабыта.

Ийэлээх аҕа санааларын сиппиттии, аттарын айан суолугар киирэрдии салайа туппуттара.

2021 с., бэс ыйа