Текст книги "Күнүү"

4. Быстыбат тыын алҕаннын…

ДЬИКТИ КЭҺИИ

Сырылатан куйаас да куйаас… Киһи тамаҕа хатар… Куртах ас көрдүүр… Уотунан уһуурар уот моҕой умайар тыына, сир сиксигин кэрийэрдии кынаттанан, хас биирдии ыал тэлгэһэтигэр элиэтиир… Кыаммат дьон-сэргэ санаатыгар, халлаан кытта тыйыһырбыт курдуга, арай сарсыардааҥҥы саһарҕа кыырпаҕа кэтэһиилээх кыайыыны эрэннэрэрдии быган ылар…

Үлэ бүтүүтэ «куораттан улахан тойон, салайааччы кэлбит, мунньах буолар үһү» диэн сурах тилийэ көттө. Дьон бары туох эрэ биллибэт хараҥа күүстэн быыһанардыы, кулууп дьиэҕэ муһуннулар. Ыгыы-түүрүү суоҕуттан эр ылан, дьон биир-биир киирэн олорботохторо ырааппыт олбохторун булуннулар. Үрдүк уҥуохтаах, киппэ эттээх-сииннээх, хас биирдии тылын өйдөөн, ыараҥнатан көрөн, толкуйдаан саҥарар киһини сэргии иһиттилэр. Кырдьаҕас өттө бу Ылдьаа диир киһилэрин хас биирдии тылыттан кырбас эт түһэрин кэтиирдии, эрэммит харахтарынан көрө олордулар. Олох-дьаһах туһунан кэпсэтэ түһэн баран нэһилиэк тумус туттар кырдьаҕаһа Добдуй:

– Бу курдук буоллахпытына, дьоммут кыайан-хотон кэлиилэригэр аҕыйах бэйэбититтэн төһөбүт тыыннаах хаалан көрсөбүт? Ылдьаа, оройуоннары кэрийэн хайдах гынан дьону хоргуйууттан быыһыыр туһунан толкуйдуу сатыырыҥ биһиэхэ күүс эбэр, санаабытын салгыыр.

Сэрииттэн бааһыран кэлбит Түмэпий биригэдьиир:

– Муҥхаһыттарбытын мунньан, дьоммутун өрүһүйдэххитинэ эһиги эрэ өрүһүйүөххүт диэн сүбэ-саргы буолан балыктатабыт да, быстах эрэ кэмҥэ өрүһүнэбит.

Чочумча саҥа-иҥэ тохтуу түстэ, дьон эмиэ бары улахан толкуйга ылларан, ыарахан былыкка баттаппыттыы ньимийэн олордулар. Ылдьаа олус илистибит, сылайбыт дьонун долгуйа көрдө уонна тута бэйэ бодотун тардынан, бүрүүкээбит чуумпуга сэниэлээхтик доргуччу саҥаран барда:

– Мин бурдугу үүннэрииттэн ас тахсыан сөп диэн этии киллэрэбин.

Дьон маҥнай утаа тугу иһиттибит, алҕас саҥарда дуу диэн соһуйан мах бэрдэрдэ… Сорохтор «ээ, ол да иһин, тот дьонтон онтон ордугу истиэхпит дуо?» диэн кэлэйбиттии киэр хайыстылар… Атыттар кэпсэтии салгыы хайа диэки салалларын сэҥээрбиттии чөрбөһө түстүлэр… Кинилэр мэлдьи тирэнэр Добдуй уонна Түмэпий биригэдьиир этиилэрин кэтэһэ олордулар.

Түмэпий ыалдьар илиитин имэрийэ-имэрийэ сэниэтэ суохтук:

– Биһиги сирбит бүүс-бүтүннүүтэ ойуур, ону кытта күөл. Биһиэхэ хонуу диэн сир суох. Ол быһыытынан, өскөтүн, биһиги бурдук үүннэрэр туһуттан ойууру солуурга күһэллэбит. Дьэ, ол аччык дьоҥҥо алдьархайдаах үлэтин өйдүүбүт.

Табыас, мэлдьи куолулуур идэтинэн, хантан сэниэлэммитэ буолла, бу да сырыыга ойон туран:

– Ойууру охтороҕун, силиһин түөрэтин оруугун, ол ону табыыканан табыйаҕын. Онно эн хайдах да гынан, төһөнү да өнүйбэккин. Барыта илии үлэтэ буоллаҕа, – диэн этиэхтээхпин эттим диэбиттии олорунан кэбистэ.

Онуоха дьон эмиэ толкуйга түспүттүү иһийэ, соҥуора түстэ. Чочумча буолаат, Добдуй дьоһун саҥата кулууп иһигэр бүрүүкээбит чуумпуга эбии дорҕооннонно:

– Биһиги барытын иһиттибит. Сыныйан, сааһылаан көрдөххө, Ылдьаа этиитэ оруннаах. Турардыын-турбаттыын бары ылыстахпытына кыайыахпыт. Ыччаппыт уоттаах сэрииттэн эргиллэн кэлиилэригэр долгулдьуйар бурдук ходуһата уруйдуу көрсүө этэ.

Ылдьаа кэпсэтии табыллан эрэриттэн санаата көнньүөрдэ, үөрүүтүттэн сүүһүн көлөһүнүн кыра былаатынан сотто олордо.

– Табаарыстар, олус сөптөөх кэпсэтии таҕыста. Онон буоллаҕына, холкуос аайы баччалыы гаа сири, кытаатан, хорута сатааҥ диэн түһээн түһэриэхпит. Холкуос биригэдьиирдэрэ хаалыҥ, сүбэлэһиэхпит. Үлэ ыарахан, ону ол диэбэккэ өйөөбүккүтүгэр махтал.

Түмэпий биригэдьиир астыммыттыы:

– Дьоммут уот ортотугар сылдьаллар, оттон биһиги кыайыы туһугар эмиэ тугу да аахсыбакка, өссө сытыырхайан, өрө баран иһиэхтээхпит! – диэн этиитинэн мунньах түмүктэннэ.

Дьон сүргэтэ көтөҕүллэн, кырдьаҕас өттө Ылдьаа тула мустан, махталларын биллэрэн илии тутустулар.

Аҕыйах хонугунан дьэ турардыын-турбаттыын, умайар уот куйаас ортотугар эмискэ үрэр сөрүүн салгынтан өрө тыынан ылардыы сэниэлээхтик, күүстэригэр күүс эбиллэн үлэ үөһүгэр туруннулар. Балаҕаччыттан үс көстөөх сиргэ Амыыкаан диэн күөл баар. Ол Амыыкаан күөл уҥуор, былыр элбэх киһи-сүөһү тэнийэн олоро сылдьыбыт. Бу өтөҕү киһитэ-сүөһүтэ аҕыйаабытын быһыытынан хорутуохха диэн, Түмэпий биригэдьиир салалтатынан ол сири булуугунан тартарыыны саҕалаатылар. Ол тартара сылдьаннар, арай, сир кырсын тиэрэн таһаарбыттара, оҥкучах сабыытын курдук мас тэлгэнэ сытара тэҥҥэ тиэриллэн таҕыста. Ону түргэн үлүгэрдик ыһан, өҥөйөн көрбүттэрэ, сүрдээх дириҥ оҥкучах буолан биэрдэ. Кыанар киһи Табыас оҥкучахха чэпчэкитик ыстанан түстэ:

– Кэлиҥ, манна түһүҥ эрэ. Туох эрэ баар, – ыҥырар саҥатын истэн, сорох тирээбиллэнэн, сорох ыстанан ол оҥкучахха түһэннэр кэрийэ сылдьан көрбүттэрэ, киһи сөҕүөх уһун көҥдөй дүлүҥ сытар эбит. Бары тула туран сыныйан, илиилэринэн тутан-хабан, имэрийэн көрдүлэр. Ол дүлүҥ түөрэтэ сымаланан сыбаммыт уонна оннугунан бүтэйдии сотуллубут. Былыр туоһу бүтэйдии буорга көмө сытыаран уматан, тыын тахсыбат гына оҥордоххо, ыас курдук хара тахсан кэлэрин Добдуй истэрэ. Табыас тулуйбата, Добдуйга оргууй ботугураата:

– Кырдьаҕаас, көҥүллээ, иһин арыйан көрүөх.

Добдуй, бу син биир хаһан эрэ арыллыахтаах дии санаан, төбөтүн тоҥхолдьутта. Дүлүҥү хайыта оҕустулар, арай ол ис көҥдөйө бүүс-бүтүннүү тобус-толору сылгы сыатынан хааламмыт! Көрбүттэрин итэҕэйбэккэ сүрдээҕин соһуйан саҥа аллайдылар! Бу сылгы сыата хайдах эбитий диэн, Добдуй сэрэниин-сэрэнэн амсайан көрбүтэ, киһи сиир амтаннаах аһа буолан биэрдэ.

– Дьэ, дьикти хаһааска түбэстибит, оҕолор. Сиэтэххэ үчүгэй курдук. Түмэпий, туох диигин?

Онтон бары ыйытардыы биригэдьиирдэрин диэки хайыстылар. Оо, бу харданы кэтэспит харахтар… Кыра амтаны ылыахтааҕар буолуох, сыа сытын да билбэтэхтэрэ ырааппыт, аччыктаан сирэйдэрэ иһэлиттэн эрэр дьонун харахтара… Хоргуйууттан өрүттүбэтэх хас биир– дии оҕо, улахан киһи барыта Түмэпий биригэдьиир иннигэр эрэммиттии ытыстарын тоһуйан тураллара көстөргө, кулгааҕар дьоно көрдөһөр ааттал тыллара иһиллэргэ дылы буолла:

– Доҕоттоор, бу мээнэҕэ көстүбэтэх буолуохтаах, дьэ быыһанар суолбутугар үктэннэхпит буоллун. Дьикти кэһиини туппут кэриэтэ саныаҕыҥ. Сэрэнэн сиэххэ, сыа сэниэ биэрэр, ол эрээри аччык киһи сэрэнэрин умнумуоҕуҥ. Ыалынан төһө тахсарынан тэҥ гына үллэриэҕиҥ.

Инньэ гынан, аччыктыы сылдьар дьон ол сылгы сыатын сиэн бэттэх кэллэ, тыыннара уһаата. Онтон, дьэ, бу хантан маннык олох төрүт былыргы сылгы сыата баар буолбутай диэн улахан толкуйга түстүлэр:

– Бу хантан кэлэн хаалбыт ас буолуой?

– Маннык баар буолар эбит дуу…

– Дьэ, кырдьык, кэһии курдук буолла…

– Хайаларын хасааһа буоллаҕай?

Дьэ, ыйыталаһан түөрэн-түөрэн быһаарбыттара, урут бу өтөххө саха атыыһыта, түөрт уончалаах киһи олоро сылдьыбыт. Ити эмиэ туһунан кэпсээн.

– Өрдөөҕүтэ, нуучча былааһа саҥа олоҕуран эрдэҕинэ, ол киһи суон сураҕырбыт эбит. Кини таһынааҕы Дьэбдьийээн, Амыыкаан, Дьабдакыыт, Быһыттаах, Хампа диэн күөллэр ууларын түһэртэрбит. Онон ходуһа сирэ тахсан, от бөҕө үүммүтүгэр, бу киһи аҥаардастыы сылгы ииппит, – хаһан эрэ, букатын өрдөөҕүтэ уонна бу кэнники күннэргэ ыраах-чугас дьонтон истибитин Добдуй сааһылаан кэпсии олордо. – Күһүн, тымныы түспүтүн кэннэ, идэһэлэнэн, сылгытын этин улахан обуоска тиэйэн, Дьокуускайга атыылыы барар эбит. Куораттан нуучча малын-салын, иһитин-хомуоһун аҕалан атастаһар. Ыаллар ордук арыыларын туттарар буолбуттар. Эбиитин кини, Өлөөнүнэн, Булуҥунан, Эдьигээнинэн, ити дойду булчут тоҥустарын кытта билсэн түүлээхтэрин хомуйар идэлэммит. Түүлээхтэрин Дьокуускайга эргитэн, онно сээкэй атыылаһан ол тоҥустарыгар түҥэтэр эбит. Сылтан сыл атыыһыт эргинэр ыыра кэҥээн, улаатан испит. Онон ити дьонноругар барыларыгар ситэн сылдьара уустугурбут. Инньэ гынан баай, сэниэ соҕус тоҥустарга, кини «атас» диэн табаарыстаһар дьонун булунар. Ол дьоно, олохтоохтору билэр буоланнар, түүлээҕи хомуйан киниэхэ туттараллар, тиксиһиннэрээччи буолаллар. Онтон атыыһыт хардатын буорах, саа-сэп, тимир иһит уонна да атын туһалаах тэриллэри аҕалар. Ол сылдьан, атыыһыппыт түөрт уонча сааһын туолан баран, сүүрбэччэлээх эдэр кыыһы ойох ылан, туох да ааттаахтык олорбут. «Атастара» күһүн кини барар кэмин саҕана түүлээхтэрин аҕалан туттарар эбиттэр. Оччолорго сырыы бу куоратынан буолбакка эрэ, быһа Балаҕаччыттан ити Хампанан киирэн, Дьокуускай суолунан айаннааһыннаах. Онно 2–3 ый устата айаннаан төннөллөр. Олус улахан эрэйдээх сырыы буолар эбит. Биир күһүн киһибит эмиэ хомунан, обуос бөҕөтүн тэринэн, дьон бөҕөнү наймылаһан айанныыр. Ол барбытын иккис күнүгэр дуу, үһүс күнүгэр дуу тоҥус сириттэн атаһа түүлээх хомуйан киирбит. Дьиэлээх кэлэрэ төһө эмэ ырааҕын үрдүнэн: «Чэ, оччоҕуна, бачча кэлэн баран, көһүппэккэ эрэ барбаппын», – диэн, атыыһыт дьиэтигэр найыланан сытынан кэбиспит. Онтон үргүлдьү, били, дьиэлээх дьахтары кытта кэргэннии курдук олорбуттар. Ол былыргыга улахан, һүдүкэннээх аньыы. Атыыһыппыт эргиэнин барытын ситэрэн, эргинэн, атыытын тиэйэн, ындыыһыт дьонун дойдуларыгар ыыталаан кээһэр уонна куоракка бэйэтин үрдүкү дьыалатын ситэрэ хаалар. Төһө да дьонуттан хойутаан айаннаатар, ааттаах сытыы, түргэн, тулуурдаах аттаах буолан дьонуттан улаханнык хаалбат. Инньэ гынан, ол ааттаах атынан обуостарын ситэн, аара баай ыалларга хоно-хоно айанныыр. Оттон кини дьоно дьаамтан дьаамҥа хонон сылдьаллар. Оччолорго дьаам үс аҥаардыы-түөртүү көс буола-буола баара. Ол курдук айаннаан обуостара Хампаҕа кэлбиттэр. Онтон киэһэтигэр атыыһыттара эмиэ Хампаҕа кэлбит. Хампаҕа кэлбитигэр Балаҕаччыттан сылдьар дьон баар эбит. Уонна, дьэ, кэргэниҥ оннук буола сытар, маннык буола сытар диэн тиэрдэ охсубуттар. Итиччэни истээт, атыыһыппыт обуоһун быраҕан кээспит да, атынан быһа дьиэтигэр сүүрдүбүт. Онтон Хампаттан инники Балаҕаччыга тиийбит дьон, «обуостар бүгүн Хампаҕа кэлэллэр үһү, ону кытта атыыһыт бу киэһэ онно кэлэн хонор үһү» диэн, урут кэлэн ойоҕор кэпсээбиттэр. Ону истээт, били атас тоҥуһа ойуурга мэччийэ сылдьар табаларын тутан киллэрэн, тэринэ охсон дойдутугар түһүнэр.

Били атыыһыт киһибит сүр тиэтэлинэн айаннаан, дьиэтигэр көтөн түһэр, кэргэниттэн ыйытар:

– Хайа, били, атаһым манна кэлбит сурахтааҕа дии? Ханна баарый?

– Ээ, онтон онтукаҥ барбыта дии, – диэбит.

– Хаһан барбытай?

– Бэҕэһээ дуу, баарыан сарсыарда дуу, – диэн киһи иилэн ылбатын курдук муннун анныгар киҥинэйбит.

Киһибит аһыы да барбатах, тохтоон да ылбатах, атын хабыалата түһээт, атаһын эккирэтэн үргүлдьү айанныы турбут. Ол айаннаан икки дуу, хас дуу хонугунан киэһэлик аара биир ыалга таба туркута тартарыллан турарын көрөр. Табалара суох, ойуурга аһыы сырыттахтара дии. Дьиэҕэ көтөн түспүтэ, дьиэлээхтэр киэһэ аһылыктарын аһыы олороллор үһү. Онно кини атаһа эмиэ асаһа олорор эбит. Атыыһыт таһырдьаттан көтөн түспүт даҕаны, били аһыы олорор киһини сабардаан, уолугуттан харбаан өрө көтөҕөн таһааран, үргүлдьү соһон дьурулатан балаҕан кытыытынааҕы наараҕа тиэрэ баттаабыт. Былыргы киһи ыстаанын быаннарык диэн быанан баанар, ону быһа баттаан, ыстаанын ньылбы устар, итиэннэ аҥаар илиитинэн били киһи уһуннаах кылгаһын бобуччу туппут даҕаны, төрдүттэн быһаҕынан биирдэ быһа баттаан ылбыт. Итиэннэ биир саҥа этиитэ, биир саҥа хардата суох таһырдьа тахсан бара турбут. Ол айылаах буолбут киһилэрэ өр буолуо дуо, хаана баран өлөн хаалбыт. Дьиэлээхтэр тугу гыныахтарын, хайдах буолуохтарын билбэккэ көннөрү айахтарын аппытынан олорон хаалбыттар. Дьэ, онтон сугулааннананнар, онно-манна этэннэр, Балаҕаччыны тумнан Бүлүүгэ тыллата табалаах киһини ыыппыттар.

Били атыыһыппыт дьиэтигэр төттөрү сүүрдэн букатын хараҥаҕа кэлбит. Биир да оһох буруота, кыыма тахсыбат эбит. Дьиэҕэ киирбитэ, дьоно утуйа сыталлар. Дьахтара туран уотун оттубут. Уотун оттоот: «Ок-сиэ, киэһэ күөспүтүн аһаан кээспиппит. Билигин эт киллэрэммин күөс буһарыам», – таҥныбытынан барбыт. Онуоха киһитэ олорон эрэ: «Ынтах ампаары арыйа, хасыһа сатаама. Мин сыарҕабар түөрт кырыылаах дьааһыкпар эт баара буолуо, ону киллэрэн буһар», – диэбит. Били дьахтар тахсан, кырыылаах дьааһыгы арыйан, харбыалаан көрбүтэ туох да суох, арай били киһи уһуннаах кылгаһа хам тоҥо сытар эбит. Дьахтар киһитэ хайдах майгылааҕын бэркэ билэр, ол иһин кыбыы кэтэҕинээҕи ойуурга ким да көрбөтүгэр атын ыҥыырдаан, холунун тардан, быатын-туһаҕын чиҥэтэн, маска баайан бэлэмнээбит эбит. Уонна тугу ылыахтааҕын, сыаналаах күндү соҕуһун төргүүлэнэн, бэрэмэдэйигэр уктан, онтукатын түспэт гына ыга тардан боппоруктаан кэбиспит. Кини ол да иһин сонноох, бэргэһэлээх тахсыбыт. Инньэ гынан, били атын төлө тардар даҕаны, ойуур иһинэн хабыс-хараҥаҕа сүүрдэн хаалар.

Атыыһыппыт, ойоҕо хаһан киирэрин көһүтэн көрөн баран, таһырдьа тахсан, хантан да булбакка, үлэһиттэрин туруортаан олорор сирдэрин тула төгүрүйэ, эргиччи көрдөтөр. Дьоно эмиэ мэлийэннэр, ат барбыт суолун көрөннөр ону батыһаллар. Ат суола чигди айан аартыгар киирэн сүтэн хаалар. Нөҥүө күнүгэр дуу, иккис хонуктарыгар эбитэ дуу, хайдахтаах түргэнник сылдьыбыттара буолла, тыллабыр тиийэн, хаһаактар Бүлүүттэн сүүрдэн тахсаллар уонна атыыһыты тутан бараллар. Улахан силиэстийэ буолар, атыыһыт кэргэнин көрдөөһүн саҕаланар. Ыраах-чугас нэһилиэктэринэн ханан, хаһан ким кинини ханна көрбүтэй диэн сураһа, ыйыталаһа сатаабыттар да, этиэх-билиэх биир киһи көстүбэтэх. Инньэ гынан, дьахтары олох булбатахтар. Кини хайдах ханна тиийэн олоҕурда, ханна тиийэн суорума суолланна… Ону ким да билбэт. Атыыһыты үйэлээх сааһыгар хаатыргаҕа угаллар. Кини онтон төннүбэтэх. Атыыһыт баайын, малын бүтүннүүтүн оҕолоро суоҕун быһыытынан уопустааннар судаарыстыба туһатыгар туппуттар. Ол курдук үүнэ-тэһиинэ суох элбэх сылгытын Бүлүүгэ үүрэн киллэрэргэ туруммуттар, бэлэмнээбиттэр. Туох баар сылгытын барытын далларынан мунньубуттар. Сааскы кэм номнуо кэлэн, онон бу сүүл саҕана атыырдар сүгүн айанныахтара суоҕа диэн, биирдии-биирдии атыыр үөрүнэн суол устун үүрэн айаннаппыттар. Амыыкаан икки Балаҕаччы икки арда үс көстөн ордук сир. Онно ол бастакы сылгытын төбөтө Балаҕаччыга киириитигэр, бүтэһик сылгытын кутуруга Амыыкаантан далтан саҥа тахсан эрэр эбитэ үһү. Оччо элбэх сылгыны судаарыстыба туһатыгар туттарбыттар.

Дьэ, итигирдик. Били хаһаас сыаны ырытан таһаардахпытына, атын ханнык даҕаны аата-ахсаана биллибэт сылгылаах баай олорботоҕо биллэр, онон бу көстүбүт сылгыбыт сыата, чопчу, атыыһыт эрэ киэнэ уонна улахан аймалҕан саҕана умнууга хаалбыт буолуох тустаах. Хаатыргаҕа барбыт атыыһыт сир анныгар хаһааммыт аһа, ити курдук биһиэхэ туһалаата, – диэн Добдуй кэпсээнин түмүктүүр.

Дьон бу дьикти хаһаас көстүбүтүгэр куораттан кэлэн дьоҥҥо бурдук үүннэрэргэ өй укпут үтүө тыллаах-өстөөх салайааччы, Ылдьаа хамыһаар, кэһиитин туппут кэриэтэ санаммыттара.

2022 с., тохсунньу

ТУРГУТУУ

Аҕыс уонус сыллар ортолоро… Байбал аармыйаҕа барар күнүн олус күүрэн туран күүппүтэ. Оттон аармыйаҕа ханнык баҕарар кэмҥэ ким күүстээх, албастаах эрэ иннин солонор. Байбал саха оҕолорун «узкоглазайдар» диэн сэнэбиллээх тылларынан кирдиэтээһин баарын эрдэттэн истэрэ. Онон аармыйаҕа айаннааһынтан саҕалаан, тугу барытын үөс батааска биэрбэккэ, иннигэр өрөҥкөлөспүт ыччаты кытта туох баарынан утарсан, сэнэбил диэни билбэккэ, бэйэтин тула ыччаты түмпүтэ. Онон кинини тумус оҥостор, эппитин барытын толорор дьонноммута. Оскуолаҕа буоксанан, тустуунан дьарыктаммыта, бэйэтин кыанара уонна ийэ ачаа оҕото буолан эппитин кубулуппат, иннин туох да иһин биэрбэт буола улааппыта эмиэ туһалаабыта.

Байбал тиийбит чааһыгар бэрээдэги кэриэй уола дед, хос аата Кэриэй, тутан олорор эбит. Оттон Кэриэй аннынан Ботуев, кылгатан Ботуй, диэн бурят уола былааһы ылан сылдьара. Ботуев буоксаҕа успуорт маастарыгар хандьыдаат, охсуһуутунан биллибитэ ырааппыт, «молодойдар» бары кини иннигэр-кэннигэр сүүрэллэр. Кэриэй уҥуоҕунан кыра, элбэх саҥата-иҥэтэ суох, Байбалы мэлдьи кэтээн көрөр. Охсон кэбистэҕинэ эбэтэр кинини бэйэтин көмөлөөн кырбаары гыннахтарына көмүскэһэр, «биир бииргэ охсуһуҥ, сатаан охсуспат эрээри кырбыы да сорунумаҥ» диэн быраабыланы кэстэрбэт. Кэриэй уонна Ботуев сотору дойдулуохтаахтар, онон Кэриэй оннугар Байбалы таһаарар кистэлэҥ былааннарын биир киэһэ иһитиннэрдилэр. Аны ити «дуоһунаһы» ыларга биллэр күүстээх киһини кытта биир бииргэ киирсэн кыайыыны ылыахтааҕын туһунан суруллубатах сокуон баарын иһитиннэрдилэр, онуоха Байбал уһуну-киэҥи толкуйдуу барбакка:

– Ээ, киирсэн буоллаҕа, ̶ диэбитин кулгааҕа эрэ истэн хаалла.

Бу биэс этээстээх хаһаарыма дьиэ хайдах эрэ биллибэт кистэлэҥи тутан турар курдук көстөрүттэн Байбал сүрэҕэ өрүкүйэн ылара.

Анаммыт күннэрэ, чаастара үүнэн кэллэ. Оргууй аҕай, ким да сэрэппэтэҕин үрдүнэн, саллааттар мустан бардылар. Байбал буолуохтааҕын курдук киирсэр киһитин кэтэһэн олордо. Оскуола сылларыгар буоксаҕа, тустууга күрэхтэһиилэрин саныы, хайдах-туох албастар баар этилэрий диэн толкуйдуу олордоҕуна, аан аһылларын кытта, сүрдээх улахан, бөдөҥ, төрөлүйбүт эттээх-сииннээх хайа саҕа нуучча боотура илэ бэйэтинэн бу киирэн кэллэ! Бэһис этээстэн кэлбити Байбал итэҕэйиэ суохтуу көрдө. Киирээччи сытыы да сытыы харахтарынан Байбалы бу сиэх-аһыах курдук көрбүтүнэн, сутуругун бөкүнүччү туттубутунан уол иннигэр хорус гына түстэ. Байбал иһигэр олус куттанна, киһитин хантайан эрэ көрөр кыахтаах эбит. Кини кыра бэйэтэ өссө кыччаан хаалбыт курдук сананна. Ол эрээри тута, мин хотторуубуттан эбэтэр мин кыайыыбыттан хаалааччы «молодойдар» сулууспабыт тутулуктаах дии санаата да, бэйэ бодотун тардына оҕуста. Ол икки ардыгар киирээччи:

– Ты че, Ботуй, издеваешься? Кого такого нашли, как таракан… – дии-дии сэнээбиттии Байбалы тарбаҕынан ыйда, итиэннэ иэдэһин ытыһынан таһыйбахтаан ылла.

– Смотри, сейчас без пальцев останешься, (…)! – Ботуй саҥата суох хаалбат.

Байбал кини саҥатыттан эрдийдэ уонна төбөтүн иһигэр: «Улахан уҥуохтаах, эмис эттээх-сииннээх уолаттар дөйүмтүө буолаллар. Ол эрэн илиилэригэр олус күүстээхтэр. Кинилэри куота көтө эрэ сылдьан, түгэнин табан дөйүтэҥҥин кыайаҕын», – диэн тириэньэрин хаһааҥҥы эрэ этиитэ эмискэ өйүгэр киирдэ. Икки миэтэрэлээх киһи кыра киһини сэниирэ биллэр, сахам өсөһүн киллэрэр кэмим кэллэ диэбиттии, Байбал, кэннинэн тэйэн иһэн, ынан иһээччитэ эмискэ охсубутугар аһардан биэрдэ! Бастакы охсуу ситэтэ суох буолла. Уолаттар ордоотообутунан, хаһыытаабытынан икки киирсээччини төгүрүйэн кэбистилэр. Киирсии дьэ саҕаланна! Хаһаарыма иһэ ыһыы-хаһыы! Байбал куота көтө сылдьан, бэйэтин ыйааһынынан утары киирэн биэрэрин кэтиир уонна онно сөп түбэһэр кэбирэх миэстэтин мүччү туппат мөккүөрүгэр кулгаах-харах чөрөйөн, этэ-сиинэ уһуктан хаалла! Киһитэ эмиэ сыыһа дайбаан иннин диэки нөрүс гыммытыгар, кэтэһиилээх кыл түгэнэ мичик гыммытын куоттарымаары, Байбал маҕыйа түһэн баран сирэйгэ тоһуйа саайдыа-аа! Киирээччи икки кулгааҕа чуҥкунаан эрэ хаалла, толугураабыт тииһин хааннааҕынан силлээн кэбистэ! Байааттаҥныырын көрөн, Байбал эр ылла. Санаатыгар, сүөм үрдээбит курдук буолла. Эт ас диэни сиэбэтэҕэ ырааппыт уол, төһө да урукку сэниэтэ суох буоллар, кыайар инибин дии санаата. Бэйэтин билиммит, дөйөр ыйааҕар хаҥас өттүбүнэн киирбит, бу былдьаһыкка аһынар санаам сүппүтүгэр буруйум суох дии санаат, киһитин өйдөөн көрбүтэ ̶ сүүстэммит ынах сүөһү курдук хараҕа эргийэн хаалбыт, тыла тахсан, айаҕыттан күүгэн аллан көрүөххэ сүрэ бэрт. Чэ, сотору туруо диэн Байбал холкутугар түстэ. Арай татаар Агзам өҥөйөн көрөөт:

– Оо, туу, кирдык! Труба! Не дышит! – хаһыытыы түстэ, тула турааччылар сорохтор бастарын быһа илгистэн тарҕастылар, сорохтор Байбал илиитин тутан эҕэрдэлээтилэр. Сорохтор чыпчырынан ылаат, кэлэйбит– тии киэр хайыстылар, атыттар дөйбүт табаарыстарын тула көттүлэр. Кэриэй уола оччолорго мээнэ көстүбэт тирии куру өйдөбүнньүк буоллун диэн бэлэхтээтэ.

Сарсыныгар ыччат, кимиэхэ төһө тахсарынан, Байбалга харчы бырахсан биэрдилэр. Кыра да харчы уолаттар харахтарыгар элбээн, үөрүүлэрин өссө үрдэттэ. Чаастарыгар кыра атыылыыр ларек баар. Эргэ, киһи хараҕар быраҕыллыбат да буоллар, элбэх уол ол аттынан силлэрин быһа ыйыста-ыйыста төһөлөөхтө ааспыттара буолуой? Минньигэс сиэхтэрин баҕараллара сүрдээх. Байбал «билигин суок, коржик, бирээнньик ылан сиэн мотуйабын, уолаттарбар да бэрсэбин» диэн санаалаах ларек аанын үөрэ-көтө арыйда. Киирбитэ, олох атын дивизион «дедтара» олорор эбиттэр. Байбалы тула өттүттэн чинчийэрдии көрдүлэр, онтон тор курдук бытыктаах киппэ киһи:

– Ну-ка, узкоглазый, иди-ка сюда. Сколько служил?!

– А чё такое? Что надо?

– Аа, молодой значит. Ну-ка, давай, деньги положи здесь!

Байбал утарылаһыах курдук гынан истэҕинэ, дьоно тула өттүттэн сутуруктарынан түстүлэр. Уол, син биир аахсыам диэн санаалаах, нэһиилэ атахха биллэрдэ.

Икки-үс хонугунан Кэриэйдээх Ботуйу атаара олордулар.

Устунан, айахтара аһыллан, кэпсэтии булчут оллоонугар олорордуу, аһаҕастык тэнийдэ. Ити киэһэ молодойдар бэйэбитин түһэн биэрбэккэ сылдьыах диэн быһаарыныы ылынан, бас-көс уолаттар тылларын бэрсибиттэрэ. Артиллерия кистэлэҥ чааһыгар зонатааҕар ынырык, этэргэ дылы, беспредел дойдута эбит диэн Байбал өйө-санаата наар тыҥаан сылдьар курдук буолан барда. Күн аайы охсулла-тэбиллэ сылдьар ыччат уйулҕата биллэр буоллаҕа. Атырдьах ыйыгар Байбал төбөтүгэр бу баар бэрээдэги уларыта тутар, ол эбэтэр «переворот» оҥорор санаа киирэр. Чаастарыгар, уопсайа, алта уонча саха баар. Биллэн турар, Байбал ылыммыт санаатыгар бары тута сөбүлэспэтилэр. Хас да күн уолаттарын тылыгар киллэрээри көрдөһүү-ааттаһыы, күргүй-көбүө да быһыылаах кэпсэтиилэр буоллулар. Ол сылдьан, Байбал харчылаах уолаттартан «уларсан» водка, кыһыл арыгы ыллаттарда. Уолаттарыгар уопсай бэрээдэги, эбээһинэһи кэстэрбэт, кытаанахтык тутуһуннарар.

Арай киэһэтин, алта чаас кэнниттэн, сахалар кэпсэтиилэрэ саҕаланар буолла. Сорох биһириир, сорох куттанар буолан, Байбал диэки өттө халыҥыыр. Маны барытын сулууспалаан бүтээччилэр, төһө да билэ-көрө сырытталлар, Байбал бэйэтин курдук сөптөөх түгэни кыраҕатык кэтииллэрин сэрэйэр, билэр. Ити курдук, Өктөөп бырааһынньыгын иннинэ үчүгэйдик сулууспалаабыт уолаттар дойдуларыгар барар кэмнэрэ кэллэ. Ол эбэтэр, бэйэлэрин истэригэр этэллэринии, «кусоктар» – сержаннар уонна «шестеркалар» – сирэй көрбөхтөр. Оттон Байбал «Чистые погоны – совесть чиста» диэн өйдөбүллээх.

Өр толкуйдаан көрдө. Арай кини биир киэһэ тэһэ аспыт санаата икки өрүттээх буоларын умнубат. Ол гынан баран бастаан кэлэн сэнэппиттэрин, эт-арыы сиэбэккэ «узкоглазые», «чурки» дэтэ сылдьыбыт күннэрин, дедтар түүннэри утуппакка сордообуттарын санаан, диэмбэллэри кытары аахсар толкуйдаах… Барыахтаах уолаттар уон эбиттэр. Бүтэһик киэһээҥҥи аска уонна сарсыныгар сарсыардааҥҥы аска, бэрээдэк быһыытынан, диэмбэллэр параднай формаларын кэтэллэр. Ос– туол аайы уоннуу уол олорор. Остуолларга кэлбит астаах бочуогу «молодойдар» төттөрү илдьэр сокуоннарын бу киэһэ барытын туора соттулар… Үс биригээдэ аһыыр иһитин диэмбэл илдьэр, аны ол кэмҥэ «молодойдар» ытыс таһыныылара бу барааччы диэмбэллэргэ төһөлөөх кыбыстыы буолуой? Сарсыныгар знамяны сыллатан, дойдуларыгар үөрүүлээхтик атаарыллар диэмбэллэри иһит сууйар хоско кыанар уолаттар кэтэһэн тураллара. Аны бу диэмбэллэри хаһаарымаларыгар туспа «дьарык» күүтэрэ, ол эбэтэр «Отбой!», «Подъем!» кымньыы таһыырын тэҥэ буолла. Бу түүн Байбал алыс туттубутун билэн, хараҕын симпэтэ, ону-маны ыатара санаан, түүн уһунун биллэ, сыппах быһах кэриэтэ аалар санааттан сылайда. Штаб начаалынньыга подполковник Севенчук саанара, дьэ, чугаһаан эрэр, быһыыта.

Сарсыныгар балтараа тыһыынча киһи устуруойдаан турар түһүлгэтигэр:

– Увольняющиеся сержанты и солдаты, выйти из строя на десять шагов! – кытаанах саҥа иһиллээтин кытта муусука, барабаан, горн доҕуһуолунан Знамя киирдэ. Испит, көҕөрбүт сирэй-харах, сиһин туттубут, доҕолоҥнообут диэмбэллэр чымыдааннарын туппутунан тахсан кэллилэр. Эпиһиэрдэр бэйэ-бэйэлэрин көрсө түстүлэр:

– Отставить! Разойтись! Васильев и его земляки остаются на месте! – Байбал кэтэспит Севенчугун куолаһа олус быыппастан иһилиннэ.

Севенчук сэнээбиттии туттан Байбал иннигэр кэлэн, эйигин син биир түбэһиннэриэм диэн, тииһин быыһынан сыыйан, сибигинэйэ былаан, эппититтэн уол били кэмсиммит санаата көтөн хаалла, эбии өсөһө санаата! Байбал политотдел салайааччыта Шевченкоҕа уонна хамандыырыгар эрэнэр. Байбал дивизиона мэлдьи холобурга сылдьара, онтон уларыйбат дневальнай Байбал этэ. Хамандыыра киниэхэ:

– Устав выучи хорошо, сдай все нормативы физподготовки и погоняй солдат по закону. Помни, тогда беспредела не должно быть, во всём необходим порядок и дисциплина. Такие ребята, умеющие держать порядок, нам очень нужны. И прапорщиком сверхсрочно возьму, – диэн сержант оҥоро сатаабытын аккаастаммыта.

Аптамаатын тута былдьаатылар. Норуот өстөөҕүн курдук көрүллэн, утарсар санаата эбии күүһүрдэ. Саатар кулгааҕар Севенчук:

– Эн оҥоһууҥ, түбэһиннэриэм, дьиэҕэр тиийиэҥ суоҕа, искин сытытыам! ― диирэ ой дуораанын курдук иһиллэр.

Хамандыыра подполковник Антонов:

– Васильев, сколько лет я служу, такого не видел. Что за люди, что за борзые такие? Слушаешь меня?!

– Так точно!

– Васильев, у тебя совесть есть? Ни грамма совести нет! Это – уголовное дело! Ладно, вас гоняли, но это слишком!

Ити курдук улахан ЧП буолан, диэмбэллэри туспа сытыаран эмтээн-томтоон атаарыы буолбута. Кини эрэм– митин курдук, хамандыыра төһө да мөхтөр, көмөлөспүтэ. Байбал ити түбэлтэ кэнниттэн кинини сойуолаһыы кытааппытын сэрэйэр этэ. Арай биир киэһэ, түмсүбүччэ, арыгы иһэннэр уол холуочуйда. Киэһээҥҥи аһын уолаттарга плов, килиэп, ынах арыыта сакаастаабыта. Дьу– һуурунай повар уолаттар сэттэ киилэлээх иһиккэ хортуоппуй, мокоруон, плов кистээн астыыллар. Ити үс көрүҥтэн тугу сакаастаабыттарын, эмиэ кистээн, хаһаарымаҕа аҕалаллар. Бу күннэргэ байыаннай училище кэнниттэн Малышев диэн эдэр офицер кэллэ. Дьуһуурунай чаас көмөлөһөөччүтэ хаһаарымаҕа биир суукка бэрээдэги көрөр. Байбал сакаастаабыт аһын кэтэһэ таарыйа массаастата сыттаҕына, өлүү түбэлтэлээх, Малышев киирэн кэллэ. Биир «молодой» саллаат кыһанан-мүһэнэн массаастыы турарын көрөн, «ороҥҥор бар» диэн бирикээстээтэ. Байбал киһиргиэх санаата өтөн, өссө саҥа кэлэн баран киэбирэр диэн өрөлөһөн турда. Малышев эмиэ биир дьирээ киһи буолан биэрдэ, өйдөнөр бокуой биэрбэккэ сытар киһини охсон кэбистэ. Байбал ойон турда:

– Давай, выйдем, нахрен ты так сделал?!

Атын сержант уолаттар Байбалларын:

– Не надо, Павел. И так ты на соплях, на одной ножке. Одумайся, остановись. Че ты делаешь? Это же ерунда. Потом поговоришь! – диэн тохтото сатаатылар.

Байбал хаһаарыматтан таҕыста да, кырбыырын билэллэр. Киһилэрэ туруммутун көрөннөр, Малышевы эмиэ куоттара сатыыллар:

– Не надо с ним спорить, пожалуйста. Будь мужиком. У него и так прокурорское предупреждение. Потом поговорите. Уступите, пожалуйста.

Ити курдук икки ньоҕой охсуһа курилкаҕа таҕыстылар. Хайа-хайалара иннилэрин биэрбэт, ким кими баһыйарын айдаана. Саҥа киирсэн иһэн, Байбал киһитин түҥнэри охсон түһэрдэ уонна туруорда. Туруораат, Байбал туохтан эрэ иҥнэн охтон түстэ. Киһитэ Байбалы харса суох тэбиэлээн барда. Байбал төбөтө «ньир» гына түстэ, тута аҥаар хараҕа бүөлүү иһэн хаалла. Кини өлөр саҥатын истэннэр, уолаттар саба сырсан киирдилэр. Сытар киһини тэбиллиэ да, охсуллуо да суохтаах. Уолаттар Малышевы кытта аахсаары гыммыттарын Байбал:

– Не трогайте, оставьте, на…, потом я сам дам ему как следует!

Байбал кэнники кэпсэтиэхпит диирин истэ да барбакка, Малышев куотар аакка түстэ. Киирсэбэй саппыкынан тэппитэ, хараҕа күөх баламах, сирэйэ бөллөччү иһэн хаалла.

Севенчук эмиэ да өргөйбүт, эмиэ да абарбыт сирэйэ бу баар буола түспүтэ. Офицеры кытары охсуспутугар холуобунай дьыала тэрийбиттэрэ. Байбал судургута бэрт буолан, киһи киһини уган биэрэрин суут эрэ саҕана билбитэ.

Бу күннэргэ ийэтин санаан да биэрдэ, түүлүгэр киирбит ийэтин хараҕын уута уонна төбөтүттэн имэрийэр ытыһын сылааһа арыаллыырын сүрэҕинэн сэрэйбитэ. Улахан болдьоххо ууруллуоҕун, нуучча үтүө дьоно – хамандыыра Антонов уонна албакаата туруулаһаннар, арыый кыччаттарбыттара.

2021 с., бэс ыйа