Текст книги "Күнүү"

3. Таптал имэҥэр таалалаан…

ӨЙДӨҺҮҮ

Аввакум бүгүн хаана хойдон, кэргэнигэр уордайан, хаһан да кыыһырбатаҕын кыыһырда! Тугуй, кини ыһыах– тыа суохтаах үһү дуо?! Хас сыл буолла, дойдутун ыһыаҕар сылдьыбакка, наар баахтанан үлэ да үлэ! Бастаан сынньалаҥын, ойоҕун баҕатынан, кыһын ылара уонна соҕуруу муораҕа күүлэйдээн кэлэллэрэ. Бу сырыыга тоҕо кинини ыһыахтан көҥөөтө?

Бу санаатаҕына, ойоҕун кытта долгулдьуйар Дьо– куускай куорат устун сиэттиһэн хаамсыбатахтара бы– дан үйэ буолбут. Биир эмэ аймахтарыгар күнүһүн эбэ– тэр киэһэтин ыалдьыттаан, аһаан ааһаллар. Аны Аввакум тыйаатыр диэҥҥэ сылдьа үөрэммэтэх, онно билиэт ылбыта да суох. Оттон ойоҕун биирдэ эмит киинэҕэ, эрэстэрээҥҥэ ыҥырдаҕына, солото суох аатырар. Аввакум, тугу да гынара суох буолан, индрайверга таксилыыр. Сэргэлээх шоссетын устун оргууй сыыйылыннаран медкииҥҥэ кэллэ. Саас ортолоох дьахтар саҥата суох киирэн олордо. Аввакум тиэйэр дьонун болҕойбот этэ, арай бу дьахтар инники олбоххо, хайдах эрэ, сааһыгар холооно суох чэпчэкитик туттан, кинини чинчийбиттии көрбүтүттэн чыпчылҕан түгэнэ симиттэн ылла. Аҕыйах мүнүүтэ саҥата суох айаннаатылар, онтон:

– Тоойуом, бу сүрүн үлэҥ дуо? Эбэтэр саҥа таксилаан эрэҕин дуу?

– Ээ, бу сүрүн үлэм буолбатах. Уоппускам кэмигэр таҕыстым.

– Туохтан эрэ санааҥ оонньуур, тугу эрэ быһаарбакка сылдьар курдуккун, – диэни истээт, Аввакум уруулун нэһиилэ тутта.

– Ыксаама, санааҕын кимиэхэ эрэ кэпсээтэххинэ чэпчиэҥ. Санаа сайҕаныахтаах.

Аввакум туох дьикти саҥалаах дьахтарга түбэстим диэн дьиибэргээн иһэн, кырдьык даҕаны, хаһааҥҥа диэри тууйулла сылдьыахпыный диэн кыралаан кэпсээн барда. Дьахтар сэҥээрэр, кыратык да саҥардар куолаһа олус чуолкайдык иһиллэр:

– Ээ, доҕоор, кыыһырыма ээ, оттон үлэлээн кыбартыыра оҥордоҕуҥ дии.

– Оннугун оннук да, бэйэбэр баары саҥардыбыппыт. Соҕуруу диэтэххэ – соҕуруу, шуба диэтэххэ – шуба, көмүс диэтэххэ – көмүс. Уонна туох наада диэх курдук.

– Оттон эн ойоҕуҥ хамнаһын билэҕин?

– Суох, мин харчыны туппат буолан билбэппин. Кэнники массыына ылан биэрдим. Мин бэлэх оҥорорбун эрэ билэбин.

– Оҕолооххут?

– Биир кыыстаахпыт. Кэнники кэмҥэ үксүн эбэтигэр сылдьар.

– Кэргэниҥ бэйэлэрэ эрэ сылдьалларыгар, эн кыһын кэлэн бараргар үөрэннэҕэ.

– Оттон мин быйыл ыһыахха сылдьаары анаан кэлбиппин билэр ээ. Кыһын эппитим. Тоҕо эрэ кыыһырар, үксүн саҥата суох сылдьар, санаата олох атыҥҥа курдук. Төбөм иһэ биир кэм өрө күүрэ сылдьар. Ардыгар дьиэм аанын арыйан киирэрбэр дэлби эстиэх курдукпун.

– Баҕар, киһилээҕэ буолаарай?

– Суох, суох. Киһини чугаһаппат, оннооҕор бииргэ сытар курдукпут да, ыалдьабын диэн таптаппат да буолла. Аны олус күнүүһүт. Хас биирдии төлөпүөнү кэтиир.

– Оо, оттон таптыыр киһи күнүүһүт буолар дииллэр дии.

– Сымыйа эбит. Таптыыра буоллар биирдэ эмит сымныа этэ. Сылтан сыл аайы кытаатан, тымныйан иһэр.

– Тыый, ол аата эн бэйэҥ хаһан эрэ сыыһа хаамтаҕыҥ.

– Суох, ол чааһыгар дьэ ырааспын.

– Оччоҕо бэйэтигэр туох эрэ кистэлэҥ баар, эн бэйэҥ курдук кыайан эппэт, саарыыр эбит. Сэмээр кэтээн көрүөххүн сөп эбит. Тоойуом, көҕүскүн кэҥэтэн наллаан толкуйдаа уонна ылбычча, тиэтэйбиччэ түмүгү оҥорума. Ыһыахтаа, ыһыах күнүгэр алгыста ылын. Ыһыах алгыһа дьону ыраастыыр, арчылыыр.

Аввакум өссө да кэпсэтиэн баҕардар, дьахтар олорор аадырыһыгар тиийэн кэллилэр. Онтон киэһэ дьиэтигэр чэйдии олорон:

– Муся, ыһыахха киирэрбитигэр тугу астанабыт?

– Онтон эн билэҕин, бэрэски эҥин маҕаһыыҥҥа атыы– ланар дии. Онтон ылаар ээ, – диэн баран эмиэ төлөпүөнүн хасыһан барда. Аввакум саҥарыах курдук буолан иһэн тохтоото. Чэ, бу аата туох да аанньа кэпсэтии буолбат буолла диэн хомунан массыынатын көрүнэ таҕыста. Били, такситыгар олорбут София Алексеевна эппитин ырыта саныы олордо. Кэргэнэ Муся ыһыахтыыр санаата суох курдук, таҥас-сап бэлэмнэммэт буолла быһыылаах. Бээ, өссө ыйытан көрүөххэ, сарсыҥҥы күммүтүн былааннаныахха. Дьиэтин аанын арыйаат, Мусята үөрбүт-көппүт саҥатын истэн, соһуйан, аанын модьоҕотун ситэ атыллаабакка турда:

– Ванюша, ыһыахха киирэ сылдьыахха. Онтон алгыс кэнниттэн иккиэн барыахпыт, били мин эйиэхэ эппит сирбэр.

Аввакум икки чабырҕайа кэйиэлээтэ, илиитэ салҕалас буолла, саба батыччахтаан тиийэн төлөпүөнү былдьыах курдук санаата уонна тоҕо эрэ аанын оргууй сабан кэбистэ. Өссө кинилэр алгыс ылар эбиттэр! Көр да маны! Бу ньуолбарын көр эрэ! Ванюша диэн эттэҕэ минньигэһин көр эрэ! Өссө кинилэр сирдээх эбиттэр дии! Көр да маны! Сорох тиритэ-хорута үлэлээ да үлэлээ, оттон кинилэр күүлэй тэбиэхтээх үһүлэр! Дьэ, мин көрдөрүөм! Аввакум эмиэ аанын тутааҕын харбаата, онтон өй ылбыттыы массыынатын диэки хаамта. Бээ-бээ, холкутуйуохха, тугуй ити ээ?! Бэйэлээх бэйэм ойоҕум киһилээх дуу? Хайыыбыный ээ, саатар, София Алексеевна төлөпүөнүн нүөмэрин ылбатахпын, кимниин да сүбэлэһэр киһитэ суохпун диэн кыһыйа-абара олордо. Уолаттарын сыымайдаан көрдө да, сүбэлэтиэн, кэпсиэн да кыбыһынна. Дьиэтигэр тугу да истибэтэх-билбэтэх буолан киирэргэ быһаарынна.

– Муся, сарсын кыыспытын эбэтиттэн ылыахпыт, бары бииргэ сылдьыахпыт. Мин билигин алаадьылаан сырдьыгынатыам.

Муся саҥата суох истэн кэбистэ, хортуоппуй хахтаан барда. Эмиэ да тугу эрэ этиэх курдук, эмиэ да кыыһырбыт курдук. Сотору дьиэ иһин алаадьы минньигэс сыта тунуйда, иһиккэ толору ыһаары, чааскыга үүттээх хойуу чэй кутуллан төгүрүк сандалы тула олордулар. Туораттан көрдөххө хаһан даҕаны, ким даҕаны кыыһырсыбатаҕын курдук, сылаас сыһыан, иэйии олохсуйбут кэриэтэ. Аввакум ыһыах күнүн олус күүппүтүн кэпсиир, сотору-сотору Мусятын диэки ыйыппыттыы көрөр.

Киэһэ Аввакум кэргэнин төлөпүөнүн сыттыгын анныттан ылан арыйан көрүөн баҕарда да, тарбаҕа сөп түбэспэт буолан, арыллыбата. Хайыай, бэйэтин быһыытыттан эмиэ да кыбыста санаат, төлөпүөнү бэрт түргэнник оннугар уган кэбистэ. Уонна түҥнэри хайыһан утуйбута буолан кубулунна. Муся сыаналаах духуутун сыта билиннэ, суп-суугунас түүҥҥү таҥаһа долгуйбут тэтиҥи санатан суорҕан анныгар киирдэ. Нап-нарын, сып-сылаас тыын Аввакум көхсүгэр баар чуумпуну көтүтэн кэбистэ, хахай хаана уһуктан дьахтарын диэки хайыһа түстэ да, синньигэс биилиттэн аллара диэки харбыаласта. Муся бэрт сылбырҕатык ойон турда, сыттыгын ыларыгар төлөпүөнэ сиргэ түстэ. Аны Аввакум ойон турда, төлөпүөнү бастакынан харбаан ылла:

– Кимий?! Тугуй?! Эрий, чэ, субуоннаа! Киһи көхсүгэр быһаарса сылдьыма! Эт диибин! – Муся соһуйан икки хараҕа уһулу ойон тахсыахтыы кэҥээтэ. Хаһан да киһитэ бу курдугун көрө илигэ. Сыттыгын туппутунан кыыһын хоһугар киирэн хаалла. Аввакум бэйэтин кыатамматаҕыттан өрө уһуутаата. Туох буолан быһа ньимийбит дьахтарый? Саатар этиһиэ, ыһыытыа-хаһыытыа эбит, бэйэбин маныыр курдук, туох кистэлэҥин иҥэринэ сылдьар буоллаҕай диэн Аввакум уйгууран хаалла. Сарсыарданан нуктаан баран уһуктубута, аһыыр остуолга саппыыска сытар: «Мин кылааһынньык кыргыттарбын кытта ыһыахтыам. Эн кыыскын ылаар, киэһэ сэттэ чааска дьиэбитигэр көрсүөхпүт». Ити баар! Массыынатын суола сойбут. Аввакум кыыһыгар эрийдэ, хата, барыта бэлэм эбит.

…Вероника аҕатын көрсөөрү утары сүүрэн таҕыста. Уу-чукучук, чыычаах оҕотунуу чубугураан, кынатынан сапсынардыы тэлибирээн күндүчээн киһичээн! Аввакум уон биэстээх кыысчаанын өрүү кып-кырачаан оҕолуу таптыыр. Кыыс кэнниттэн эбэтэ таҕыста, уолун ыҥырардыы далбаатанна. Аввакум тахсан ийэтин иэдэһиттэн сыллаата:

– Ийээ, ыксыыбын. Сарсын налыччы кэлэ сылдьыахпыт.

– Дьэ, наар ыксаан биэрэҕин. Оттон били дьахтарбыт?! – Аввакум ийэтин куолаһыттан дьигис гына түстэ, ийэтэ Мусяны биирдэ хаҕыс тылынан саҥарбытын өйдөөбөт. Тугу эрэ сэрэйдэҕэ дуу?

– Ийээ, сарсын күүтээр, – диэт массыынатын эрийэ тутта. Аввакум бүгүн төһө да кыыһынан аралдьыйа сатаабытын иһин күнэ олус уһаата, тэнийдэ. Биир кэм дьон быыһыгар кэргэнин көрө сатыыр. Тулуйа сатаан баран Муся дьүөгэтигэр Вассаҕа эрийдэ:

– Привет, Аввакум. Суо-оох, бүгүн көрсүбэппит ээ.

– Ээ, сөп. Мин алҕаһаатым, – Аввакуму ситэ саҥардыбакка эрэ Васса:

– Тыый, баччааҥҥа дылы билбэккин?

– Тугу?

– Эдэр баар. Хата, биһиэхэ кэл. Эн Мусяҥ биһигинниин бииргэлэспэт буолбута ыраатта. Саатар ону билээхтээбэккин. Кини эдэрдэри көрөр.

– Бээ, тугу-тугу саҥаран бардыҥ? Сымыйалыыгын!

– Оччоҕуна ити көмүскүүр хотунуҥ ханна баарый? Эйигин эрбэҕин тула эргитэрин билбэккэ дылы!

Аввакум икки хараҕа көстүбэт буолуор диэри кыыһырда, ыгылынна. Эмиэ төлөрүөнэ тыаһаата, бассаапка Васса хаартыска ыыппытын көрөн айаҕын атта. Арай көрдөҕүнэ – Мусята, кини Мусята биир киһини икки санныттан, бу үҥкүүлээн барыахтыы туппут. Эр киһи кэннинэн турар, онон сирэйэ-хараҕа көстүбэт, туттан турарыттан уонна этин-сиинин олоруутуттан көрдөххө, эдэр быһыылаах. Аввакум кыыһа өҥөс гынан көрөөт:

– Паапа, бу маама дии. Ханна баарый? Хаһан аһыыбыт? Бу кимий? – диэн ууга-уокка түһэрдэ. Аввакум түбэһиэх:

– Вероника, бу дьээдьэҥ, – диэбититтэн бэйэтэ соһуйда. Оттон бэйэтин санаата олох атыҥҥа, бу кини буолбатах, букатын атын киһи этитэр, кининэн атын киһи салайар курдук. Сибилигин тиийэн Мусятын сахсыйыах да курдук буолла. Кыыспын эбэтигэр төттөрү илдьэр эбиппин уонна тугу барытын быраҕан туран иккиэннэрин булуохпун наада диэн кытаанахтык сананна!..

Ханнык сири эппитэ буолла, хантан билиэхпин сөбүй диэн толкуйдуу түһэн баран, төлөпүөҥҥэ эмиэ Васса нүөмэрин баттаата:

– Аввакумчик, кэлэҕин? Түргэнник кэл, биһиги түһүлгэҕэ киэһэ биирдэ киирэбит.

– Оттон алгыска тоҕо сылдьыбатыгыт?

– Ээ, онно таҥныахха эҥин наада. Мин уһуннук тулуйан олорбоппун, оннук-маннык айыы эҥин диэни билиммэппин. Чэ, кэл, кэмсиниэҥ суоҕа.

– Васса, онон-манан кииримэ-тахсыма. Муся билигин ханна баарын билэҕин?

– Кэллэххинэ биирдэ этиэм. Муся диэмэ, Мусялаах диэ.

– Чэ, бэйэҥ да сөп буолан олорор эбиккин. Сынньан, – диэт төлөпүөнүн араарда.

Туман быыһыгар муммут киһилии иннин-кэннин быһаарыммакка уруулун тутан олордо. Эмискэ Надя диэн дьүөгэлээх этэ, үнүр тугу эрэ кэпсэтэр этилэр диэн өйүгэр кылам гынна. Эмиэ Вассаҕа эрийдэ:

– Хайа, кэлэн иһэҕин дуо?

– Сотору барыам. Дьоҥҥун ыытыма, бары кэпсэтиэ, аралдьыйыа этибит. Надяҕыт нүөмэрин ыыт эрэ, кыыспын илдьиэм, – диэн албынныырыгар тиийдэ.

Васса бэрт түргэнник нүөмэри ыытта. Хата, Надя түһүлгэҕэ Мусяны кытта көрсүбүт, онуоха Муся быраатыгар дьиэ куортамнаабытын туһунан эппит. Дьиэ диэнтэн Аввакум соһуйдар да, өй булан аадырыһы умнубутун эттэ. Муся төлөпүөнэ эппиэттээбэт диэбитигэр, Надя кини умнуганын күлүү гына-гына, бэрт кэбэҕэстик этэн биэрдэ. Аввакум этиллибит дьиэ иннигэр массыынатын тохтотто. Ис иһиттэн сүрэҕэ күүскэ тибиргээтэ, илиитэ салыбыраан ылла. Хараҕар бассаап хаартыската элэҥниир, күнүү диэннэрэ маннык буоллаҕа. Туох да куһаҕаны оҥорбокко быһаарсыбыт киһи диэн таҥараттан, билэр-билбэт айыыларыттан көрдөһө-көрдөһө иккис этээскэ тахсан субуоннаата. Ааны Муся арыйда, эрин көрөөт сүрэҕин тутта түстэ. Аввакум туох да саҥата суох хоһу, ваннаны, туалеты өҥөйөн көрдө, куукунаҕа киирэн:

– Дьиэлээх хотун, аскын тардан кэбис! Ыһыах күнэ буолбатаҕа буоллар… – ситэ саҥарбакка сүр күүскэ хабырынна, сутуругун туттан баран өйдөммүттүү:

– Кыыстаах этиҥ дии, хайдах иитээри сылдьаҕын?! – эмискэ баргыытаан тоҕо барда.

Муся хараҕын уута быыстала суох сүүрэр, санна титириир, саҥата суох ытаан сыҥыргыыр. Аввакум маны көрөн, аны аһынан сүрэҕэ ытырбахтаан барда. Бу олордохторуна аан аһыллар тыаһа иһилиннэ, олус ыраас сэбэрэлээх эдэр киһи киирэн кэллэ. Муся сирэйин-хараҕын көрөөт:

– Ийээ, туох буоллуҥ? Туохтан? Эн кимҥиний?

Аввакум соһуйан, айаҕын аппытынан олорбут сиригэр хамсаабаттыы хам хатанан олордо. Онтон нэһиилэ:

– Ким эмит миэхэ тугун-ханныгын быһаарар дуо? Муся, уоскуй, киһи өйдүүр гына быһаар эрэ.

Эдэр киһи Аввакумҥа илиитин уунан билистэ:

– Иван диэммин, – дьоһуннук туттан олоппоско олордо. – Мин быһааран көрүүм. Өйдүүгүн эрэ, суох эрэ… Ийэбин 17 саастааҕар биир киһи олус баламаттык атаҕастаабыт. Ийэм барахсан, тулаайах кыысчаан, көмүскэнэ сатаабыт да, кыайбатах. Ол түмүгэр мин үөскээбиппин. Билигин тыыннааҕа буоллар, ол муус сүрэхтээҕи кытта аахсарбын кэрэйиэм суох этэ. Анараа дойдуга айаннаабыт буолан быыһанна. Ийэм сааттан-сууттан кыбыстан, куттанан миигин балыыһаҕа хаалларбыт, тоҕус уонус сыллар саҥаларын бэйэҥ да өйдүүрүҥ буолуо. Ити айылаах кэнниттэн ийэм хантан күүстэнэн ыал буолбутун, оҕо төрөппүтүн сөҕөбүн эрэ. Эн тускунан кэпсээбитэ, ийэм сырдык олоххо олорор дьолго тиксибитигэр махтанабын. Мин билигин үрдүк үөрэхтээх гео– логпын. Ийэбин мэлдьи көрдүүрүм, оттон ийэм эмиэ көрдүүр эбит. Оннук түгэҥҥэ, соһуччу, иккиэн бииргэ көрсө түспүппүт. Күн аайы эйиэхэ уонна балтыбар этиэх буолара да, кыаллыбакка сылдьыбыта, ону, баһаалыста, кыахтаах эрэ буолларгын бука бырастыы гын.

Аввакум аһыныгас бэйэтэ күөмэйигэр хомуок туран куолаһа олорон хаалбыт курдук, салыбырас илиитинэн Мусятын санныттан кууста:

– Оо, барахсаным сыыһа, туох ааттаах ыарахан сүгэһэри илдьэ сылдьыбытыҥ буолла? Хараҕа суох, дууһата суох эргин бырастыы гын дуу… Ол иһин кэнники сылларга олох биллэрдик уларыйбыт эбиккин дии.

Муся ытамньыйа-ытамньыйа:

– Мин эйигин сүтэриэхпин баҕарбатаҕым… Икки сыллааҕыта Васса эн шарфиккын миэхэ көрдөрбүтэ уон– на эн киниэхэ сылдьан умнубуккун күлэ-күлэ кэпсээбитэ. Эйиэхэ бэйэҕэр эрэ биэриэх буолбута… Мин эйигин таҥнарбыт, миигиттэн барар буолбут диэн күнүүһүт дьахтарга кубулуйбутум. Уонна ол кэннэ оҕобун булбутум туһунан кэпсиир кыаҕым суох этэ. Билигин эн миигиттэн сиргэниэҥ… Сымыйаччы дьахтар да диэн туруоҥ. Бэйэҥ көҥүлүҥ. Оттон мин эн иннигэр ырааспын, – эмиэ ытаан бараахтаата.

Аввакум ол шарфигын өйдүү сатаата, онтон эмискэ хаһан эрэ Надя «Зодиак» кулууптан эрийбитин өйдөөтө:

– Привет. Васса кулууптан барымаары аҕыс айдаан. Таксига да кыайан киллэриэм суох. Эйигин, сүүрэ сылдьар буоллаҕына, кэллин диир. Аввакум аккаастана сатаан баран, Мусям бииргэ үөрэммит дьүөгэлэрэ эрэ диэн сөбүлэммитэ уонна барбытын кэмсиммитэ. Васса саҥата-иҥэтэ дьахтар киһиэхэ сөбө суох быдьара. Онно кини шарфига олбоххо сытарын ылан илиитигэр эрийэн оонньуу олорорун аахайбатаҕа. Көр, ол кып-кыра түгэн ыал олоҕун хайдахтаах ыарыылаахтык аймаан ааспытый?! Дьэ, дьахтар түгэхтээх, кыыбаҕалаах кубулҕата итинник буоллаҕа. Аввакум итини уонна бүгүҥҥү түгэни ымпыгар-чымпыгар тиийэ барытын кэпсээтэ. Муся истэ олорон хараҕа эмиэ да сырдыы, эмиэ да уунан туола олороохтоото.

Аввакум ыал аҕата буоларынан киэн туттубуттуу:

– Ыһыах алгыһын бэлэҕинэн сиппит-хоппут уол оҕом – Уйбаанчыгым – буоллуҥ. Мин кыыспын эбэтиттэн аҕалыам, ийэбитигэр барытын быһаарыам. Ыһыах алаадьылаах саламаатын бары бииргэ сиэхпит. Уйбаанчык, ийэбит барахсан сүрэҕин аалбыт араас санааттан ыраастатыах. Сахабыт сирин кэрэ сирдэринэн сынньана айанныахпыт. Эн ханна барарбытын тал, төрдүөн бары бииргэ барыахпыт. Мантан инньэ эн биһиэхэ улахан оҕоҕун, доҕоор, – Аввакум чугас доҕор буолбутун биллэрэн, Уйбаанчыгын санныттан кууһан ылла.

Ыһыах алгыһын ылыныы ыраас суолу хаалларарын биир дьиэ кэргэн бу курдук биллэҕэ. Аввакум олох билбэт София Алексеевната симик эрээри сэргэх, ылыннарыылаах саҥатыгар махтал санаалаах массыынатын уруулун олус эрэллээхтик ыга тутта, үөрбүттүү саҥа аллайда уонна өрө көтүөх иэйиинэн асфальт устун айанната турда.

2021 с., атырдьах ыйа

КҮНҮҮ

Хараҥа киэһэ төбөтүн төҥкөччү туттан, илиитин сиэбигэр уктубут саас ортолоох киhи, ким да хараҕар көстүбэтэрбин диэбиттии, сукулдьуйан иһээхтиир. Тугуй ити? Эдэркээн сааһыгар долгуйууттан кыламаннара ибигирии-ибигирии таптал тылларын сибигинэйэр Сардаанам туох буолла? Хаһааҥҥыта эрэ күөдьүйэ сылдьыбыт таптал сибикитигэр күнүүлээн турдаҕа үһү! Буруйум диэн тугуй? Били ырыаҕа ылланарыныы «волейбол оонньоон көстүүммүн кыратык киртитэн, кэтэһиннэрбит буолбатахпын». Кырдьык, арай аттыбар «эдэр саас турбута» диэҕи ханна да халыйбатым… Оо, Сардаана, кэргэн ыларбар кубулҕат майгыгын билбэтэҕим!

Күнүү диэн, быһыыта, ыарахан ыарыы кэриэтэ буоллаҕа… Арылхан үлэтиттэн кыратык да хойутаатар, кэргэнэ иһити-хомуоһу тамнааттаммытынан, үрүҥ субалаахтарга хараҕын хатаабыт, таайтарар көрүүгэ сүрэ– ҕин сүүйтэрбит, эдэргэ сананан манньыйбыт киһинэн кинини аатырдан, ааттаан, эгэлгэ араас тылынан эҕэлээн-дэҕэлээн, этэн-тыынан иннин биэрэн бэрт… Эбиитин сэлэспэ ситимин суруктара уокка арыы кутан биэрдэхтэрэ! Бу бүгүн эмиэ кэргэнин саҥатын тулуйумуна, таһырдьаны былдьаста. Салгыҥҥа хаама түһүө, ханнык эмит аһыыр сиргэ үссэниэ.

Хайдах эрэ тула салгына чэбдигирбит курдук, эмискэ эдэр саас сүүрээнин долгуна аттыгар биллэргэ дылы буолла! Хаһан, хайдах этэй, ол ааспыт сылларга?

Арылхан оскуола кэнниттэн Сэргэлээх уопсайыгар абитуриеннар диэн көрдөөх ыччат ортотугар биирдэ баар буола түспүтэ. Манна этэ дии, кэрэ бэйэлээх кыыһы ыраахтан астына көрбүтэ. Сиртэн тэйбит курдук дугунан хаамар куону хоһуйуон тыла татыма, көрбүтүн итэҕэйбэт санаата баһыйан, түүн аанньа да утуйбат буолбута. Бара сатаан хаһан эрэ уруокка истэн ааспыт айымньытын саныы биэрбитэ. Төһө да кулгааҕын уһугунан иһиттэр, ол айымньы аата төбөтүгэр иҥэн хаалбыт. Бибилэтиэкэттэн кинигэни уларсан аҕалан, дьэ, нал– лаан аахпыта. Хоһооҥҥо суруллубут «норуллар нуолур солко суһуохтаах», «арылы ньаассын астаах», «хамныы тэрбэйэр хара хаастардаах», «кынаҕаркаан кыламаннаах», «ала тыргыл харахтардаах», «килбиэн маҥан иэдэстэрдээх», «тэтэркэй иҥнэрдээх», «кэчигир таас тиистээх», «обугур-ходьой уостаах», «субугур маҥан муруннаах» диэн Өксөкүлээх Өлөксөй тыллара кини көрөр кыыһыгар анаммыт курдуга. Ол эрээри Арылхан кыыска чугаһаабакка эрэ «халлаан хаҥыл кыыла хаастыыра барахсаным», «кырасыабай бэрдэ кыталыктыыра барахсаным», «тапталлаах чыычаах татыйыктыыра барахсаным» диэн ботугуруу сыппыт күннэрдээх. Кини кыыстан тоҕо эрэ тэйиччи туттара, олус толлоро. Лена төбөтүн өрө көтөҕөн, синньигэс моонньо өссө уһаан, аттыгар кими да чугаһатыа суох көрүҥүн остуоруйа сарыыссатыныы көрөрө. Лена хоһугар, дьиктитэ баар, үс Иванова Лена олорор этилэр. Биирдэ эмит араас сылтаҕынан ол хоһу өҥөйөрө да, олох атын сири көрөн туран ыйыталаһаат, ааны саба охсоро. Сотору кэминэн үс Ленаттан Сэргэлээххэ хайалара да көстүбэт буолбута.

Арылхан бу иһэн, ис-иһиттэн санаатыгар эрэ баар кэрэ кыыһын Ленаны көрүөн баҕаран кэллэ. Аны кэлэн кистии сатыыр суолтата да сүттэ. Сардаана бастаан утаа төлөпүөн суругун өйдөөбөтөҕө. Арай кини аахтаҕына биир Лена, иккис Лена! Оо, саныахха кытаанах хаһыы, киһитэ Арылхан буолан ааттаһыы бөҕөнөн уоскуппута. Бүгүн эмиэ салҕанна… Айдаан төрүөтэ буолбут бу кыракый төлөпүөнтэн кини олоҕо тутулуктаах эбит… Ис-иһиттэн ааспыт күннэрин эргитиэн баҕарда! Аттыгар эмиэ оччотооҕу кэм көстөн кэллэ…

 
«Аан дайдыга айыллыбыкка,
Үрдүк күҥҥэ үөскээбиккэ,
Кэрэ дайдыга кэлбиккэ,
Киниэхэ тэҥнээҕи
Кими даа билбэппин,
Тугу даа булбаппын,
Түһээн даа көрбөтөҕүм,
Илэ даа истибэтэҕим», —
 

бу устуруокалары өйүттэн иһигэр ботугураан ааҕара. Арылхан үөрэххэ киирэн баран, санаатыгар, дьэдьэн иҥнээх Ленатын көрөөрү, Сэргэлээх устун хаама сатыыра да, кыыһа суоҕун курдук суоҕа.

Кини истэрэ эбээт, уолаттар утуйаары сытан кыыс көрүҥүттэн долгуйууларын эҥинэ бэйэлээхтик уустаан-ураннаан кэпсииллэрин. Ону иһиттэр эрэ, Ленката хараҥаны сырдатар чүмэчи уотунуу көстөн кэлэрэ уонна сырдык мичээринэн кини иэдэһин имэрийэргэ дылыта. Биэс сыл элэҥнээн ааһан хаалбыта, аны доҕотторо ыал буолуталаан, кинини ыксатан барбыттара. Ол курдук сылдьан Арылхан эмиэ кэргэн ылбыта. Бу санаатаҕына, дьону үтүктүбүт курдук эбит. Ону сэрэйбиттии, сотору кэминэн, кэргэнэ кыра да тэппини истибэт буолбута.

Арылхан дьахтар аймахха хаһан баҕарар чугаһыан сөп этэ да, хайдах эрэ куттанар, сэрэхэдийэр этэ. Арай таҥара табата Ленатын көрсөрүн өйүгэр оҥорон көрөрө.

«Бээрэ, туох иһин төлөпүөннээхпиний, көрдөөн көрүөххэ баар… Баҕар…» Санаатын ситимин төлөпүөнүн тыаһа быһан кэбистэ. Кэргэнэ уоскуйбут: «Мин тыаҕа тахсыам, эн кэл, дьиэҕин ыраастык тутан олороор», – диэтэ.

Арылхан, туох имнэннэҕэй диэн, үөрбүт быһыынан дьиэтин диэки түргэнник хардыылаата.

Кини хонтуораҕа күнү быһа сыыппара, ахсаан, суот-учуот табылыыссатын маныыртан аралдьыйа таарыйа уонна дьиэтигэр кэтиир-маныыр киhитэ суох, дьэ, интэриниэт абааһыта буолла. Ленатын көрдүүр да, аны туран Ивановалар элбэхтэрэ атахтаата. Төрөөбүт күнүн ирдииллэр эбит, хата, ол күн сайын буолбутун өйдүүрэ көмөлөстө. Олус чочуонай быһыытын-таһаатын тупсарар таҥаһын эбии сырдатар тыыннаах кыһыл оруоса сибэккини туппут Ленаны фойеҕа көрөн ааспытын умнубат. Уонна ол киэһэни быһа «Лена киэһэтэ» дэһэ-дэһэ, элбэх ыччат сыбыытаһарын Арылхан ымсыыра көрбүтэ.

Кэнники, устудьуоннар ханнык эрэ түмсүүлэригэр, Леналыын биир хоско олорбут Сахаайа «кини эйигин эмиэ сэҥээрэр этэ» диэн эппитэ Арылхан сүрэҕин өрүкүтэрэ. Тоҕо да эрдэ чугаһаабатаҕыттан, бэйэтэ мөлтөҕүттэн кэлэйэрэ. Сахаайа эппитэ оруннаах буоллаҕына, Лена миигин кэтэспит буолуон сөп диэн санаа олоҕун бу тухары минньитэр!

Арылхан маннык ааттаах-суоллаах кыыһы көрдүүбүн диэн куйаар ситимигэр ыыппыта. Хас киэһэ аайы, үлэтиттэн кэллэр эрэ, сэлэспэ ситимиттэн сибилигин Лена соһуйбут саҥата иһиллиэ диэн төлөпүөнүн маныыр идэлэннэ. Кини өйүн-санаатын эмиэ кыһыл кирпииччэ уон иккис уопсай дьиэ аттыгар долгулдьуйа хааман иһэр Лена баһылаата. Эмиэ кини диэки көрбөккө, бу олох аттынан устан ааһар…

Баҕар, интэриниэт нөҥүө көрдүүр киһитин булан, дьылҕа көрүһүннэриэ диэн эрэл кыыма сүрэҕэр баар.

Биир үтүө киэһэ төлөпүөнэ сурук кэлбитин биллэрдэ. «Новосибирскайга медучилищеҕа үөрэнэн, оҕо сиэстэрэтэ буолбут» биир Лена суруйбут эбит…

Эр киһи бу Ленаттан көмөлөһөрүгэр көрдөстө. Итинник мучумааҥҥа, түөһүгэр кылбачыспыт сулустары көтөҕөн, түүҥҥү хараҥа Арылханы сэмэлиирдии хаста кэлэн ааспыта буолуой? Ол эрэн… Ол эрэн диэххэ!

Биир күн үс Лена булсубуттар: биирдэрэ илин эҥээр, иккистэрэ хоту Өймөкөөҥҥө, таҥара табата Лена куоракка олорор эбиттэр! Дьэ, көрсөр буоллубут диэн Арылхан күлбүт-үөрбүт хараҕа эмиэ эдэрдии уоттанна, сырдыгынан чаҕылыйда. Кинилэр туох да дьиэгэ суох, саҥа билсэр дьоннуу диэххэ дуу, сэрэнэн суруйсан барбыттара. Хайа-хайалара хаартыскатын ыытыһартан туттунара, хайа-хайалара сааһырбытын билиниэн баҕарбат буоллаҕа… Арай Лена эдэр эрдэҕинээҕи хаартыскаларын ыытар. Онтон көрдөххө, кини элбэх дьон ортотугар сылдьарын сөбүлүүр диэн өйдөбүл үөскүүр.

Биир күн пааркаҕа көрсөргө сүбэлэстилэр. Арылхан эмиэ эдэр сааһын санаан олус долгуйда. Дьон хараҕа мээнэ хатаммат диэн, оһуокайдыыр сир эргин хаамсар аҕыйах дьон ахсаанын хаҥатта. Аттынан ааһар дьахталлары ээр-сэмээр көрө, сыныйан одуулаһа сырытта. Санаатыгар ыалдьыттыыр табачаан кыыһа билигин төһө эрэ уларыйда? Биллэн турар, уларыйдаҕа, ол эрэн сырдыга, нарына баар буолуохтаах. Арай, иннигэр өрө хантаарыҥнаабыт дьахтар кими эрэ көрдүүрдүү тулатын эргиччи көрөр, кыһыл бэргэһэтэ бэйэтигэр угуйардыы уҥа-хаҥас хайыһар. Харахтарыгар муора курдук дириҥ, таайтарыылаах туох эрэ баар, эмиэ даҕаны кими да утары көрдөрүө суохтуу тыйыс сүүрээн биллэр. Ити харахтара эрэ Ленаны санатар. Тыый, аттыгар кими да чугаһатыа суохтуу көрөр-истэр эбит. Кини… Кини эбит.

Арылхан дьахтар аттыгар чугаһыан куттанна, ыҥырдар эрэ, бэйэтиттэн ыыппаттыы ытарчалыы харбаан ылыыһы. Аҕыйах күн иһигэр суруйсубут суруктарыгар Лена, хомойуох иһин, кинини олох өйдөөбөтүн, оччолорго атын уоллуун билсээт үөрэҕэр ситэ туттарсыбакка кэргэн тахсан барбытын кэпсээбитэ. Оттон Арылхан, баҕар, миигин көрөн билээрэй дии санаабыта мэлигир… Дьэ бу эрэ түгэҥҥэ эр киһи кураанаҕы кууспут курдук сананна уонна сааһыра барыар диэри үйэтигэр биирдэ сиэттиспэтэх кыыһын олоҕун устата сүрэх ымыыта, таҥара, тыыннаах хартыына оҥостон үҥэ сылдьыбытыттан сонньуйа санаата.

Кэргэнэ хас хамсыыр күлүккэ, хас суугунуур хатыҥ– ҥа кытта күнүүлээн ытамньыйа-ытамньыйа саҥарара, хомуруйар тыла сыппах быһахтыы кулгааҕын аалара бу иһиллэргэ дылы буолла. Ол тыла-өһө киниэхэ сылаалаах да буоллар, ардыгар сымнаабыт харахтарынан имэрийэ көрөн, чэй кутан күөгэлдьитэ хамсанара сы– лаас ахтылҕан сүүрээнинэн илгийдэ. Сарсыарда үлэҕэ атаарарыгар саҥата суох санныттан имэрийэн ылара истиҥ да эбит!

Арылхан саҥата суох, дьахтары көрдөҕүнэ бэйэтин биллэрэн хостуохтаах хаһыатын сиэбин иһигэр аста, туран оргууй аҕай тахсар суолу батыһа хаама турда…

2022 с., тохсунньу