Текст книги "Тумаҥҥа симэлийбиттэр. 3 чааһа"

– Баһа суох! Ол миигин биир эрэ суордаах дии санаабыккыт дуо? Уу… үөннэр! – Хаан Илбис силэ бырдаҥалыы, дьиэгэнийбитэ ааспакка, батаһынан дугдуҥнаабыта. – Хайаатыгыт, урааҥхайдары буор сирэйдээтигит дуо?

– Суох… Суоруҥ өлбүтүн көрөн, абыҥ-хомуһунуҥ сүттэҕэ дии санаабыппыт…

– Ы-ыы… Абам да эбит! Эмиэ мүччү түстэхтэрин. Ыл, кутаата отун! Аал уот иччитин айах тутан, көрдөһөн-ааттаһан, иһиппитин тыаһатан хонуохпут… Уһуктаах, биилээх кыайбат буоллаҕына, уот кыһыл тылынан салатыам. А-аа… Күлэ-күлэ күлгүтүн таптайар күнүм үүнүө… – диэмэхтии, дьиэгэнийбит бэйэтэ уостан, ураһатын диэки салбыҥнаабыта.

* * *

Туоҕа Боотур балаҕаҥҥа киирбитигэр чаҕар, кулут дьон куттаммыттыы көрө сүгүрүйбүтүнэн, балаҕан хараҥа сирдэринэн симэлийбиттэрэ.

– Ким киирдэ, халҕаным маннык эрчимнээхтик арыллыбатаҕа ыраатта ээ, – диэн хаахынас саҥа иһиллибитэ.

– Мин, Туоҕа Боотур… – диэбитинэн киирбит киһи, турбахтыы түһээт, саҥа хоту ааспыта. – Ыҥыртарыыгынан кэллим. Хайа, хайдаххыный? – диэбитинэн, Туоҕа Боотур сыҥаһа орон таһыгар тиийэн, үүс тириитэ бэргэһэтин туура тардынан, сүрэҕин тутта нөрүйэн ылбыта.

– Ээ, ол иһин… Ылыҥ эрэ! Баар дьон, кэлбит киһини итиилээҥ… Чэгди, ханна дьөлө түстүҥ, өйөөн олорт! Кэтэспитим ыраатта… – Мукучу Хоһуун ынчыктаан ылбыта. Таһынан бөрө, ис өттүнэн куобах түүлээх халыҥ суорҕанын сэрэнэн үллэҥнэппитэ. Иһиттим-истибэтим диэбиттии, оһох кэнниттэн чэпчэки этэрбэс тыаһа сырдырҕаатын, холто буолбут таҥастаах уол тахсан кэлбитэ. Киирбит киһиттэн толлон, дух-дах тутта, Мукучу Хоһууну өйөөн олордубута.

– Мукучу Хоһуун, ас куотуо суоҕа, бастаан сэһэргэһиэх, – Туоҕа Боотур Чэгди аҕалбыт түү олбохтоох талах олоппоһун ылан, Мукучу Хоһууҥҥа чугаһыы, олорунан кэбиспитэ.

– Чэ, оннуга ордук буолара дуу… Бу кыайар уһуннук олордоро биллибэт. Чэгди, хара дьиэҕэ тахсыҥ. Үҥкүрү, Кэмпэрэни ыҥыртаар. Киирдиннэр. Манабылларга эт, кими даҕаны киллэрбэтиннэр, – Мукучу Хоһуун күөмэйин муҥунан хаахынаат, устунан сөтөллөн барбыта. – Көр бу… Бэл, айаарар кыах суох… Оо, киһи муҥур үйэтэ кылгаһын. Уолаттарбын, кынаттарбын, көрө илигиҥ буолуо… – диэмэхтии, тыын ылардыы эппэҥнээбитэ.

Этэрбэстэр сырдырҕаһан, халҕан сэрэнэн лабырҕаан ылаат, суугун-сааҕын тыастар симэлийбиттэрэ. Балаҕан иһэ иһийэн, курус, тымныы салгынынан аҥылыйбыта.

– Өлөр өлүүттэн куоппут суох… Күнүм-ыйым бэлиэтэммит бадахтаах, – Мукучу Хоһуун өлбөөдүйбүт харахтарын быһа симпитэ, – ыҥырыыбын быһа гыммакка кэлбиккэр үөрдүм. Күүттүм ээ… – амньыйбыт уоһун тылынан сиигирдэ сууралаабыта. – Күн сырдыга баҕалаах эбит… Чэ, аны кэлэн… Эһиги туох-хайдах олордугут?

– Кыһыны этэҥҥэ туораан эрэбит. Сүөһү, сылгы туруох үтүөкэннээх дойдуга кэлбиппит. Күөххэ үктэннэхпитинэ, оппутун-маспытын кыайдахпытына, Тыгын Тойонтон сүөһү, сылгы үүрэн аҕалар киһи… Биэриэх буолбута уонна биир эмэ аҕа ууһа кэлистэр үчүгэй буолуо этэ. Оччотооҕу билиэ.

– Сөпкө торумнаммыккын. Элбээтэххитинэ сатанар. Бу дойдулар эһиги манабылгытыгар бигэтик киирдэллэр бэрт этэ. Тыгын Тойон санаата туолуо, үөрүө. Маннык мааны сирдэнэр-уоттанар, туһугар, дьол буоллаҕа… – Мукучу Хоһуун хапсыйбыт омурдун үлүннэрэ, уоһун ибигирэтэ салгыны үрбэхтээбитэ. – Түөлбэ хоһуунунан Тарҕаан хаалыа… Уолум Үҥкүр уора, бардама, кырыга бэрт. Кыралары, кыамматтары кыайталыа… Суох буоллахпына манна тохтообот, баһа батарынан барыа. Тыына-быара хаайтара сылдьар. Туох хантан кэлэрин билбэт, кыргыһы өрө тутар… Кыра уолум Кэмпэрэм аһары сымнаҕас, хоһууннары кыайан тутуо, дьаһайыа суоҕа. Оо, Ньылам, Ньылам манна баара буоллар, кини баһылыа-көһүлүө этэ. Ньылам оһоҕостоммут этэ. Күтүөт оҕо иннинэн буолан кэлэрин саарбахтыыбын… Дьоҕойон ыҥыртарбытым… Сиэммин көрбөт, аппар мэҥэһиннэрэн, сирбин-уоппун көрдөрбөт быстах дьылҕалаах эбиппин, – Мукучу Хоһуун үөһэ тыына, бычалыйан тахсыбыт харахтарын уутун ытыһын таһынан соттубута.

– Тарҕаан?! – Туоҕа Боотур саҥа аллайбыта. Эмискэ халҕан тэлэллэ түспүтэ, бөдөҥ-садаҥ, бөҕө-таҕа таһаалаах, таба сонноох киһи тыастаахтык баадаҕаччыйан киирбитэ. Туоҕа Боотуру тургутардыы көрө, Мукучу Хоһуун сытар сыҥаһатын атаҕар быар кууста турунан кэбиспитэ. Кинини тилэх баттаһа, халҕаны сэрэнэн саба, ортону үрдүнэн уҥуохтаах уолан киһи тыаһа-ууһа суох киирэн кэлбитэ. Туоҕа Боотуру көрөн, бэргэһэтин уһулан, нөрүйэн ылбыта. Мукучу Хоһуун сүүһүгэр ытыһын даҕайа, күкээрийбит баттаҕын сытыара сатыырдыы имэрийбэхтээбитэ. Кини уолаттары эр-биир көрүтэлээбитэ.

– Ити Үҥкүр. Таптал аата эн иниҥ курдук Дагдаҕар диэн, оттон бу турааччы Кэмпэрэ, – Мукучу Хоһуун уҥа илиитин ыараханнык көтөҕө уунаҕалаабыта. Уолаттарын көрө, тыын ылардыы эппэҥэлии, иһийэн сыта түспүтэ. – Дьэ, уолаттарым көрүҥ. Бу кэпсиир Туоҕа Боотурум… Былыр диэххэ дуу, Тыгын Тойон дуоҕа тутааччыта этэ. Билигин Кучан Эбэ аҕа ууһун бас-көс киһитэ. Кинини тутуһаарыҥ… Төһө даҕаны аҕыйахтарын иннигэр, кэннилэригэр дурда-хахха буолар Тыгын Тойон үтүмэн элбэх дьоно бааллар… Эһиги онтон силистээххит-мутуктааххыт… Ыарахан күҥҥүтүгэр көмөлөсүһэн, көмүскэһэн, эйэлээх буолаарыҥ, – Мукучу Хоһуун хараҕын быһа симэн, илиилэрин туора-маары тутан, түөһүгэр уурбута. – Үҥкүр, түөлбэни миэхэ хаалларбата диэн, хом санааҕын хам баттаа… Сылгыны, сүөһүнү анаабытым. Сөбүлээбэтэххинэ онтуктаргын үүрэн, атын сиргэ олохсуйуоҥ буоллаҕа… Ол гынан баран, төрөөбүт түөлбэҕин көрө-истэ, билсэ тураар. Соҕотох бардаххына, эрэйи эрэ көрсүөҥ… Чэ, эһиэхэ Туоҕа Боотуру билиһиннэрээри ыҥыртарбытым. Хайдах дьаһанаргытын эппитим… Ситигирдик… Элэтэ, – диэн сэниэтэ эстибиттии оргууй саҥара, сапсыйбахтаабыта. Үҥкүр тугу эрэ этиэхтии көхсүн этитэн ылбыта, онтон сапсыйан кэбиспитэ. Тыастаахтык хааман, халҕаны тэлэйэ баттаан, таһырдьа ойбута.

– Аҕаа, бүгүн аматыйбыккын, быдан сэргэхсийбиккин дии, барыта этэҥҥэ буолуо… – Кэмпэрэ аҕатын илиитин имэрийэн ылбыта, сэрэнэн таптайбахтаат, этэрбэһин төбөтүгэр дыгыйан, тахсан барбыта.

– Дьэ, ити… Дьоммор-сэргэбэр Тарҕаан дьаһайыа диэн эппитим. Үҥкүр онтон кыыһырбыта ааспакка сылдьар. Кэмэ кэллэҕинэ, түспэтийдэҕинэ өйдүүр ини… Тарҕаан ойоҕум суруһа. Бу дойду төрүт олохтооҕо. Элбэх сырыыларга бэйэтин көрдөрөн турар. Хоһууннар кинини билинэллэр. Хайа уонна хантан, хайдах тугу мэнэйдэһэри, булары-талары билэр. Ээ, арба даҕаны, бу дойду үтүөтэ-мааныта, булда биһигини эрэ угуйбат, умсугуппат. Туспа сиэрдээх-туомнаах атын омуктар харахтарын далыгар эмиэ хатаммыт… Тоҕо анньан кэлиэхтэрин сөп.

– Ол туох дьонуй, ханна олохтоохторуй? – Туоҕа Боотур үчүгэйдик истээри, олох маһы сыҕарыҥната, чугаһаан биэрдэ.

– Бээ, ыксатыма… Саҥарар даҕаны ыарахан буолбут. Кэпсиэҕим… Бастаан кэриэс-хомуруос тылбын этэн кэбиһиим… Ылыныа, бүк толоруо диэн эрэнэн ыҥыртарбытым… Дьоммун көрөөр-истээр, көмөлөһө сылдьаар. Ыксаллаах кэмҥэ эһигиттэн ураты көмө хантан даҕаны кэлбэтин Тарҕаан билэр. Онон биир тылы була сатыа, билиниэ. Эн, Тыгын Тойон анал сорудаҕынан кэлбит киһи, Сахсары эбэҕэ хаһан баҕарар барарыҥ-кэлэриҥ көҥүл буоллаҕа… Ыл эрэ, сыҥаһа анныгар хааһах баара буолуо, таһаар эрэ, – дии-дии, суорҕанын имэрийбэхтээбитэ.

Туоҕа Боотур сыҥаһа орон анныттан тирии хааһаҕы ороон таһааран, Мукучу Хоһуун тобугар сэрэнэн уурбута.

– Дьэ, бу… Добдурҕа саҕана биһикпин ыйаабыт Туймаадам хочотугар бара сылдьар баҕалааҕым… – Мукучу Хоһуун хааһахтан сарыынан бүөлүү анньыллыбыт кыра туос тордуйаны хостоон таһааран имэрийбэхтээбитэ. – Тыгын Тойон санаатын алы гынаарыбын… Туспа омук дьонуттан элбэх түүлээххэ атастаспытым. Бука диэн илдьэн биэрээр… Төһө даҕаны хом санаалааҕым иһин, кэнэҕэһин оҕолорбун, түөлбэм дьонун кырыы хараҕынан көрбөтүн… Манан дьахталлар симэх оҥостоллор үһү. Мэнэйдэспит киһим күнү ыйара, бука, күҥҥэ тэҥнээн күндүргэтэн эрдэҕэ… Баҕар, Тыгын Тойон кэлэн-баран, булан-талан дьахталларын симээбитэ буолуо. Кини киһи сырыыта киэҥэ бэрт, – Мукучу Хоһуун салыбырас илиитинэн сарыыны хостоон, тордуйа ортотугар диэри кутуллубут сырдык халлаан күөҕэ, үрүҥ, хара өҥнөөх үүттээх таас хоруоҥкалары кыҥастаспыта, сахсыйан ылбахтаабыта.

Туоҕа Боотур тордуйаны сэрэнэн ылан, өҥөйөн көрбүтэ. Маннык өҥнөөх таастартан тиһиллибит симэхтэри Тыгын кыра ойоҕо Аабый, кыргыттара Таалай, Тыаһааны уонна аҕатын киирии ойоҕо Ньырбакаан кэтэллэрин көрөр этэ. Чугастан көрбөтөх буолан, модьу тарбахтарынан биири кымаахтаан ылан, хараҕар чугаһата, эргичиҥнэтэ кыҥастаспыта. Мукучу Хоһуун санаатын көтөҕөөрү:

– Ээ, манныктаахтарын көрбөтөҕүм, һэлии муоһуттан оҥоһуллубут киэргэллээх буолааччылар… Тыгын Тойон үөрүүһү.

– Һэ, һэ. Тиийбитим буоллар, үөрдэрим хаалбыт дии, – Мукучу Хоһуун күлбүтэ буолан ньимийбит уостара ыртайбыта. – Уонна түүлээх бэлэмнээбитим. Ону илдьээр… Ити маллар Тыгын Тойоҥҥо ыксалаһарбар эрэ аналлаахтара. Дьиҥэ, омолуйардаах этим… Ол иһин бара сатаабытым. Чэ, аны кэлэн тиийбэппин… Миигиттэн тугу истибиккин кэпсээр… – Мукучу Хоһуун иһирдьэ түспүт харахтарын дьүккэтэ маҥхаҥнаан ылбыттара. Тордуйатын икки илиитинэн күөмчүлүү кууһан, сөтөллөн хахсыйа, аа-дьуо саҥаран барбыта:

– Хаҥалас аҕа ууһун тойоно Тыгын саха урааҥхайдарын холбуу сатыырын истибитим. Ону эйиэхэ даҕаны биэрбит биһилэҕэ туоһулуур. Үгүстэр, өйдөөбөккө, баайын хаҥатта сатыырын курдук саныыллар…

Мин бу дойдуну булуохпуттан арааһы көрө-истэ түстүм ини, түспэтим ини. Билбэхтэһэ сатаатым… Маннык ыһыллан олорон, көрүстэхпит аайытын сэймэктэһэн истэхпитинэ иэдэйииһикпит. Сир үрдүттэн сүтэр кутталлаахпыт… Ону билэн Тыгын Тойон Улуу Или тэрийэ сатыыр. Көмүскэнээри… Дойдулаах биистэри, урааҥхай сахалары тэнитээри. Кини туохтан көмүскүөхтээҕин истэн эрэ дьаарханар… Оттон мин, арҕааттан ааҥныах алдьархайы илэ көрөммүн, иннибин-кэннибин араарбат буолуохпар диэри куттаммыттааҕым… Бүк Бүлүүнэн кээнньэли дьон быгыахтаһан эрэллэр. Ыраахтан силистээх-мутуктаах ураты дьон… Бу хоруоҥка өҥүнүү халлаан харахтаахтар, саһарбыт сэбирдэх баттахтаахтар, атын субалаахтар…

Туоҕа Боотур итини истэн, бүк түһэн олорбут бэйэтэ көнөн кэлбитэ. Лүксүрээн ойуун түүлүн өйдөөн, харахтара кэҥээн ылбыта.

– Син дьон курдук эрээрилэр, дьиҥ чахчы илиэһэйдэр. Илиэһэйдэртэн атыннык ааттаабаппын… Этиҥи, чаҕылҕаны илиилэригэр тута сылдьаллар үһү. Ол баҕайылара дэлби ыстаннаҕына, уотунан уһуурдаҕына, киһи тулуйбат алдьархайа… Ох саа тэбэн тиийбэт ырааҕыттан сотолооҕу, тыатааҕыны тыла суох ыыталлара… Оннук чаҕылҕаҥҥа атаҕын быһа оҕустарбыт туматы илэ көрбүтүм… Бүк Бүлүү кытылыгар олорооччулар куттанан, саллан, түҥкэтэх дьүк сиргэ көһөттөөбүттэрэ. Илиэһэйдэр уунан эрэ сылдьаллара, сыыдам сырыылаах дүлүҥ ааллаахтара. Алдьархай тахсыаҕын, ойууннар көмөлөрүнэн, Айгыр Силик Айылҕа бэйэтэ араҥаччылаабыта. Чаҕылҕан курбуулаан, Сата түһэн, ууга тимирбиттэрэ… – Мукучу Хоһуун сөтөллөн хахсыйбыта. Тыын ылан сыппахтыы түспүтэ. – Баҕайылар өлбүттэрин даҕаны иһин, суолу астахтара. Суолларын батан, эбиллэн, элбэх буолан кэлэр кутталлара баар… Иэдээнэ итиннэ сытар. Сирбитин-уоппутун турууласпатахпытына, көмүскээбэтэхпитинэ, тэпсилгэн оҥостуохтара, аҕа ууһуттан, омугуттан тутулуга суох симэлитиэхтэрэ…

Һуу, һылайдым… Чэгди киирэн сытыардын эрэ, – диэт, өрө тыынан ылбыта, кэтэҕинэн чэҥ муустаах эркиҥҥэ сыстан, харахтарын быһа симпитэ. Барбах сырдыкка иэдэһин уҥуохтара, сымара таастан чочуллубуттуу, чороһо күлүктэнэн тахсыбыттара.

Туоҕа Боотур тордуйа айаҕын сарыынан саба анньан, хааһахха уган, сыҥаһа анныгар аспыта. Тыаһаабатарбын ханнык диэбиттии, сэрэнэн хамсанан, тахсаары оҥостуммута.

– Бээрэ, Туоҕа, ити илиэһэйдэр тиийэн кэллэхтэринэ сэриитэ, кыргыһыыта суох буолбаккыт буолуо… Кыайар, үүрэр уустук буолуо эрээри, айылҕабыт уратытын туһаныах баара… Хараан бырдаҕа үгэннээн турдаҕына, биитэр бытарҕан тымныыга кыргыһан көрүөххэ сөбө буолуо. Аар Айылҕа көмөлөстөҕүнэ эрэ туруулаһар кыахтаахпыт быһыылаах… Чэ, Тыгын Тойон бэйэтэ билиэ… Баҕар, ол илиэһэйдэри кытта биир тылы булан, баһын хоҥкутан көрсөрө дуу…

Мукучу Хоһуун Чэгди көмөтүнэн сытан баран, араан уота күлүбүрүүр, тыһыргыыр тыаһыттан уута көтөн хаалбыта. Ууламмыт харахтарын ытыһынан сотто, саныыр санаата ити тыастан ситимнэнэн, ыраах көппүтэ.

Бээ, оччолорго табалаах сахаларга сыстыбыт кэмэ этэ. Ол дьоҥҥо кэлэр-барар сирэ баҕана үүтэ буолан уонна быыра ох, кыыл-сүөл аһылыга буолбат туһуттан үөрдүһээри, тимир куйаҕын, сэбин-сэбиргэлин утары ууммутунан тиийбитэ. Сахалыы тыллаах тоҥ биистэрэ үөрэ көрсүбэтэхтэрэ. Тутатына өлөрбөккө, улаханнык дуксуйан, тоҥ оҥкучахха олордон, сорун сордообуттара. Бука, хаан таһаарар сүллүүргэ туттаары хаһааммыттар быһыылааҕа. Өлөр өлүүттэн Түннүбэ ойуун түүлэ дуу, Тыгын Тойон суон сураҕа дуу туора түһэн быыһаабыта. Онно-манна кыттыһыннарбакка, таба көрөөччүнэн сырытыннарбыттара.

Иккис сайыныгар этэ дии… Суоһар сурах түргэнник тарҕаммыта. Ол устан иһэр илиэһэйдэр хааннаах айаннара Бүк Бүлүүнү тилийэ көппүтэ. Уоттаабыт түөлбэлэрин буруота күнү-ыйы бүрүйбүтэ. Биир күн кинилэр түөлбэлэригэр чугас эргиннээҕи тоҥ биис уустар бас-көс дьоно, ойууннара уонна хоһууннара тоҕо ааҥнаан кэлбиттэрэ. Кинилэр ортолоругар соһо сотуулаах уот кыһыл таҥастаах сытыы-хотуу көрүҥнээх эдэр дьон уһулуччу көстөллөрө. Чоҕуһан, кылгас үҥүүлэрин өрүтэ уунаҕалыы алыкылыылларыттан, Мукучу Боотур көрө саллыбыта. Кыргыһы өрө туппут тумат биистэрэ тоҕо сомоҕолоһо кэлбиттэрин таайа сатаабыта. Ити күн айылҕаттан айдарыылаах Түннүбэ ойуун көмөтүнэн бас-көс дьоно быстах кэмҥэ өстөһүүлэрин, иҥсэ мэнэгэй санааларын хам баттаан, илиэһэйдэри бииргэ бултуурга сүбэ туппуттар этэ. Куттал… Куттал барыларын иилии эргийбитэ. Киэһэтин Түннүбэ ойуун, атын биис уустарын ойууннарынан кутуруктанан, улахан иһитин тыаһаппыта. Бөдөҥ таммахтар хаппыт тириигэ түһэн эрэллэринии, дүҥүрдэр биир кэм тобугураспыттара. Улам силбэһэн, курулаччы түһэр ардах тыаһыгар кубулуйбута. Курулас, битигирэс тыас быыһынан Түннүбэ ойуун иһитэ этиҥ этэринии лүһүгүрээн ылбахтыыра. Дүҥүр тыаһа ыраахха диэри эҥсэн, наллаан уста сытар Бүк Бүлүү урсунугар олорсон, ой дуораана арыалдьыттанан устарга дылыта. Түннүбэ ойуун Аар айылҕаттан көрдөһөн-ааттаһан, аал уотун айах туппута, сиэл быраҕан, сыт-сымар таһаарбыта. Күн кытара киириитэ, тыас-уус ньим барбыта. Кыһыл соһо сонноох хоһууннар, куйарханы түҥнэри көтөн, хаан таһааран, сүллүүр оҥорбуттара. Итии хааны ытыстарынан сомсон иһэ, сирэйдэрин бистэ бэдьэҥэлии, үҥүүлэрин, охторун хааннаабыттара. Онно этэ дии, Мукучу Боотуру тургутан көрөөрү, иилии эргийэн, үөгүлэһэ-үөгүлэһэ үҥүүнэн өтөрү түһүөлээбиттэрэ. Эккирэтэ сылдьан далла мэндэйэн, сиирэ-халты ытыалаан, ууга-уокка түһэрбиттэрэ. Алдьархай тахсыаҕын эмиэ Түннүбэ ойуун тохтоппута. Тургутууну, холоон көрүүнү ааспыт боотуру, хоһууннар оонньууларыгар киллэрбиттэрэ. Мукучу Боотур дүҥүрдэр лүҥсүүрдэриттэн, кыа хаантан илбис туругар киирбитэ. Кыргыс хамсаныытыгар кыттыһан, дьиэгэнийэн, өрө эккирэспитэ. Далла мэндэйиитигэр, кэккэлээн турар табалары үрдүлэринэн көтүүгэ, сарыы нөҥүө үҥүүнэн өтөрүтэ түсүһүүгэ ордуктара буолбута. Соһо сотуулаах кыһыл сонноох хоһууннар кинини төгүрүччү туран, модьу, кылгас үҥүүлэрин өрүтэ уунаҕалыы алыкылаан хаһыытаспыттара. Табалаах саха хоһууна куйаҕын, батаһын, алаҥаатын төннөрбүтэ. Мукучуну сонно тута Хоһуун диэн ааттаабыттара.

Күн бастакы сарадахтара түөлбэ тордохторугар түһүүтэ, кыргыс мэнэгэйин туппут хоһууннар Түннүбэ ыйбыт сиригэр табаланан, сатыылаан, илиэһэйдэри тоһуйа айаннаабыттара. Кинилэр ортолоругар Мукучу Хоһуун эмиэ баара. Ойуун ыйбыт сиригэр үһүс күннэрин туруора тиийбиттэрэ. Түннүбэ ойуун көрөн турбуттуу, тоһуйарга анаабыт курдук сири ыйбыта сөхтөрбүтэ. Өрүс икки кытылынан халлааҥҥа харбаспыт таас хайалар күүстээх сүүрүгү куолайдыы ыган, ох саанан ытарга, үҥүүнэн быраҕарга табыгастаах этэ. Кыһыл сонноох туматтар уу аҕалбыт сылбаҕыттан дүлүҥнэри ууга анньан киллэртээн, Бүк Бүлүү уҥуоргу кытылыгар уста турбуттара. Табалаах саха хоһууннара бэттэх хаалан, таас хайалар чомоҕойдоругар, быардарыгар хорҕо сирдэргэ кирийбиттэрэ. Төһө даҕаны дьорҕооттук туттуна сатааталлар, сирэйдэригэр-харахтарыгар куттал күлүгэ түһэн ылара. Күн оройо уот куйаас сатыылаабыта. Итии салгынтан, күн уотун суоһуттан хатыҥ сэбирдэхтэрин кытыылара саһара, бүүрэ тарпыттара. Бэл, быыстала суох сабыта түһэр бырдах мэлийбитэ. Хаан тахсарын биттэммит суордар айахтарын аллаччы атан, түүлэрин сахсатан, тиит мутукчатыгар хаххалана кирийэ хараарыҥнаспыттара. Мукучу Хоһуун сонун таһынан кэппит таҥалай куйаҕа илиинэн таарыйбат буола итийбитэ. Тохтоло суох тахсар көлөһүнүттэн сарыы соно сиигирэн, харааран тахсыбыта. Куйаҕын устуон санаталаабыта эрээри, атаҕын быһа ыттарбыт, хаанынан устубут хоһуун мөссүөнэ хараҕар көстөн, тулуйарга тиийбитэ. Дуулаҕатын ыксары тардына, күн уотуттан күлүмүрдүү мэндээрэр Эбэ киэҥ иэнин кыҥастаспыта. Өтөр буолбатаҕа, манабылга хаалбыт табалаах хоһууннар тыаһа-ууһа суох тамаһытан кэлбиттэрэ. «Иһэллэр!» – диэн сибигинэйбит саҥалара этиҥ эппитинии дуораһыйбыта. Өрүс ортотунан, куоҕас устан иһэринии, туох эрэ кыра хара көстүбүтэ. Бэттэх уһуннаҕын аайы, сүтэ-сүтэ күөрэйбэхтии, улам улаатан испитэ. Биллэр-биллибэт утары илгийэр салгыҥҥа өрө уйдараары гыммыттыы даллаахтаннаҕына, икки өттүнэн көмүс мөһүүрэ уу кылабачыйа саккырыыра. Эмиэ даҕаны модун, кэтит түөһүнэн эрэһэ долгуннары хайа тыыран, күөгэҥнии устан ньолбойоро. Чугаһаатаҕын аайы, атын күтүр багдайан испитэ. Сытыы кынаттара эрдии салбаҕар кубулуйан, үөһэ-аллара күөрэҥнээбиттэрэ. Эмискэ сөрүүн тыал балаһалана үрэн барбыта. Эбэ иэнин кыра балык хатырыгыныы кылабачыта оонньоппута. Тыал күүһүрэн сирилэччи үрбүтүгэр, эрэһэ долгуннар араастаан бүгүллэхтэнэ, таас хайа эркиннэрин тыастаахтык биллиргэтэн барбыттара. Ыраах көстөр таас хайа чомоҕойун кэнниттэн, аалы эккирэтэрдии, хара былыт оҕото өрө сүүрэн тахсыбыта. Ону даҕаспытынан, хайалар арҕастарыттан күдээрин оргуйбута. Эбэ долгуннара бааллана охсон, үрүҥ күүгэнинэн ыһыахтана, үллэн-баллан барбыттара. Эрдии элэҥниирэ күүһүрэн, тыы тумса таас кытыл диэки хайыһан, долгуннар быыстарынан тимирэ-тимирэ күөрэҥнээбитэ. Былыт оҕото тэнийэн, күөх халлааны, күнү бүөлээн, борук-сорук бүрүүкээбитэ. Бөдөҥ таммахтарынан табыгыратан иһэн, курулаччы кутан сирилэппитэ. Чаҕылҕанынан курбуулаан, этиҥинэн сатараан, мас аалы күөрчэхтии эргитэн, өрүс ортотугар киллэрэн, өрүтэ эһитэлээбитэ. Эмискэ сытыы чаҕылҕан ытыллыбыт охтуу аллара курбууламмыта. Ону даҕаспытынан сүҥкэн тыас дэлби ыстаммыта. Аал ортотунан, тирбэҕэни быһа тарпыттыы, икки аҥыы өрө ыһыллаат, умайан күлүбүрүү, күөрэ-лаҥкы барбыта. Тыал күүһүрэн, өрүс уута өрө ытыллан тахсыбыта. Тыас-уус сирилээн, кытыл кумаҕа, чэй тааһа, буора өрө көтө бүрүүкээбитэ, лабаалара буралла иэҕэспит мастар булгурута баран барчаламмыттара. Сата турбута… Өтөр буолбатаҕа, этиҥ тыаһа лүһүгүрүү, лачыгырыы, өрүс устун бара турбута. Ардах сэллээн, бөдөҥ таммахтарынан ыһыахтана, этиҥи батыһа куугунуу турбута. Сата быстах тыала сабыта балаһалана симэлийбитэ. Күн чаҕылыччы тыган, чэбдик салгын сайа охсубута. Эбэ будулуйбут уута, сибилигин мэҥиэстибит аалын мэлдьэһэрдии, туох даҕаны буолбатаҕыныы налыйбыта. Арай тимирбэт бытархай мал-сал, мас тобохторо куотан эрэрдии, онон-манан элэгэлдьиһэ устубуттара…

Киэһээҥҥи аһылык кэнниттэн Мукучу Хоһуун Туоҕа Боотуру ыҥыртарбыта. Киһи элбээбититтэн эбитэ дуу, кэриэс-хомуруос тылын тиэрпититтэн эбитэ дуу, быдан сэргэхсийбит көрүҥнээҕэ. Оронун сыҥаһатыгар өйөнөн көрсүбүтэ.

– Тиһэх күн-түүн ыктаҕын аайы, билэрбин дьоммор-сэргэбэр тиэрдиэхпин, сэрэтиэхпин баҕарарым үксээтэ ээ, – Мукучу Хоһуун күлбүтэ буолла. – Бу сытаммын олорбут олохпун олус чуолкайдык өйдөөн, харахпар көрөн ылабын. Дьэ, дьикти. Киһи өлөөрү гыннаҕына итинник буолара дуу… Омук киһитин көрсүбүтүм туһунан иэгэйэр икки атахтаахха быктара иликпин. Бэл, Лүксүрээн кырдьаҕаска ханарытан, атыннык кэпсээбитим, – Мукучу Хоһуун оччотооҕу сырыыларын саныы иһийэн ылбыта. Онтон, ким эрэ истиэ диэбиттии, сибигинэйэ соҕус кэпсээн барбыта:

– Тыгын Тойоннуун сырыым этэ. Ураты туматтарга – Тыал дьоҥҥо – түбэспиппит. Иэдээннээх хоһуун дьон. Үрдүк уҥуохтаахтара, сатала суох уһун үҥүүлээхтэрэ. Биир үксүн биһиги батаспыт, үҥүүбүт кылгаһа сиэбитэ. Ох саанан ыраахтан ытыалаан бохсутуох хаалбыта… Ат күөнүнэн тоҕута көтүтэн сынньаары, өлө оонньоотохпут буолуо… Уһун үҥүүлэринэн куйаабыллаан, тоҕута анньан, кыргыһыы тосхоло кинилэр илиилэригэр киирбитэ. Тыал дьон түргэннэрэ-тарҕаннара, күүстэрэ-уохтара сүрдээҕэ. Таҥастара-саптара даҕаны атына. Бу эргин баар туматтартан чыҥха атыттар. Таба диэни билиммэттэрэ, өрүү сатыылара. Ыксаатахтарына биитэр эккирэттэхтэринэ, сүүрэн иһэн үҥүүлэригэр чиэстэнэн көтөн эрэр курдук ыстаҥалыыллара. Атын сиргэ сыҕарыйбыттара дуу, кэлин дэҥҥэ көрөллөр… Түннүбэ кырдьаҕастан истэн турабын. Тыал дьон Муус Кудулу Далайтан эдэр дьонноругар сир-уот көрдөрө, итинник дэҥ кэлэн ааһаллар үһү. Бука, үөрэтэн эрдэхтэрэ… Суолларыгар көрсүбүт икки атахтааҕы, иннинэн сирэйдээҕи аҥаар кырыытыттан кырган, имири эһэн ааһаллар диэбитэ. Өлөрбүт дьоннорун сииллэр үһү диэни истибитин кэпсээбитэ. Ама, кыыл буоллахтарай, соччо итэҕэйбэтэҕим ээ… Биирдэ эмэ түбэстэххитинэ кыргыһа сатаайыккытый, өһүөннээн кэлэн, имири эһиэхтэрэ, сиргитин уоттаан кэбиһиэхтэрэ… Аҕыйаатылар ини, тыытыспатаххытына бэйэлэрин суолларынан ааһа туруохтара. Ити сэрэтэр быһыым.

Ол кыргыһыыга кыайтаран, лаппаҕар, сытыы үҥүү төбөтүнэн санныбын хайа оҕустаран сытарбын булан, күрэппиттэр этэ. Өйдөннөҕүм аайы айаннаан эрэр буоларбыт… Итинник күрээн истэхпитинэ, Тыал дьон суоллаан кэлэн, саба түспүттэр үһү. Кэлин кэпсээбиттэрэ. Өлүү түбэлтэлээх, манабыл боотур утуйан хаалбыт. Түлүк ууларыгар сытар боотурдары киһилиэхтэрэ баара дуо, үксүлэрин кыргыбыттар. Бэрт аҕыйах боотур ордон, хайдах баалларынан куоппуттар. Баччаҕа тиийиэх быабар, ол Тыал дьон миигин өлбүккэ холоон, сыппыт сирбэр хаалларан, ааһа турбуттар. Биирдэ өйдөнөн кэлбитим, дьылҕан мастары ардайдаан, ол үрдүгэр харыйа лабаалара тэлгэтиллибиккэ соһуллан иһэрим. Таҥнары сытан көрдөхпүнэ, түүлээх бэргэһэлээх, тобугун ааһар уһун сонун таһынан сиһигэр тиийэр-тиийбэт кылгас куйахтаах, кэтит көҕүстээх кыра киһи соһон дьүккүйэн иһэрэ. Эмиэ түҥ-таҥ барбытым. Хас күн соспута буолла… Араан уота күлүбүрүүр тыаһыттан өйдөммүтүм. Холомоҕо сытарым. Тамаҕым хатан, уу көрдөөн хаахынаабыппар, сыҥаһа оронтон улахан төбөлөөх киһи олоро түспүтэ. Билбэт тылбынан муннунан хоһуҥураан саҥара, араан үрдүгэр ыйанан турар чыҥыллаттан дириҥ түгэхтээх удьаанан итии убаҕаһы баһан аҕалан үҥүлүппүтэ. Хойуу соҕус эрээри, киһи иһэ туруох амтаннааҕа.

Ити киһи көрөн-харайан, тыыннаах хаалбытым. Бу эргин суох дьикти киһи. Туттуута-хаптыыта, тыла-өһө, мала-сала, таҥаһа-саба чыҥха атын этэ. Эти, балыгы сиирэ эрээри, үксүн от-мас, силис бутукаһын хааһылаан сиэтэрэ. Мин кинини Күн Бас диэн ааттаабытым. Тараҕай, төп-төгүрүк кыһыл сирэйдээх, сэҥийэтин аллара өттүгэр эрэ убаҕас бытыктааҕа, быһах биитинэн быһыта сотуолаабыт курдук ыйаастыгас харахтааҕа. Өрүү ымайа сылдьара. Эйэлээҕин билэммин, тыыннаах хааларга эрэҥкэдийбитим. Илии-атах быһаарсыытынан сэрэйдэхпинэ, түүлээхсит быһыылааҕа. Бу киһи көрүүтүнэн-харайыытынан икки ыйы өлөрдүм быһыылааҕа. Бааһым хаҕылыйбытын кэннэ, табалаах сахалар түөлбэлээн олорор сирдэрин ыйан, суолбун хаарга тырыыппайдаан көрдөрбүтэ. Дьэ, сири-дойдуну билэрэ сөхтөрбүтэ. Суон тииккэ бадьаайынан икки кэрдииһи оҥорбута. Тарбаҕынан, атаҕынан көрдөрөн, бу сиргэ икки кыһынынан кэлиэм диэбитин сэрэйбитим… Аарааҥҥа диэри атааран, куонньалыктаах ох саа, аҕыйах охтоох кэһэх, батас биэрбитэ. Дьэ, итинник тыыннаах орпутум, – Мукучу Хоһуун тыын ылардыы, хараҕын быһа симэн, сыппахтыы түспүтэ. Онтон салгыы кэпсээн барбыта:

– Табалаах сахаларга бэйэбин көрдөрөн, Мукучу Хоһуун аатыра сылдьар кэмим этэ. Биирдэ ырааҕынан тэлэһийэн бултуу сылдьан, Күн Баска үтүөтүн төлүү барбытым. Син булан тиийбитим. Киис, саһыл тириитэ илдьибитим. Күн Бас олус үөрбүтэ. Түүлээхпин ыйа-ыйа тимир ох төбөлөрүн биэрбитэ. Дьэ, итинтэн ыла мэнэйдэһэр буолбуппут. Ити хоруоҥкалар киниэннэрэ…

Мантан ыраах сананнаххына, Тарҕаан сирдиэҕэ. Миигин арыаллаан, хаста даҕаны барса сылдьыспыта. Кини билэрэ элбэх… Табалаах сахалары, Дьааҥы хайаларыгар олохсуйбут биис уустарын, бэл, туматтары кытта суксуруспут кэмнэрдээҕэ. Ордук далла мэндэйиитинэн билинэллэр. Олору кытта мэнэйдэһэбит, ньымааттаһабыт. Бүк Бүлүүнү өрө бардахха, уустар түөлбэлээн олорор сирдэрэ баар. Олортон тимир куйах, сэп-сэбиргэл түүлээххэ, эккэ атастаһабыт.

Күн Бас бу эҥээри иккиэ буолан булбуттар быһыылааҕа. Биирдэ тыа саҕатыгар илдьэн, кыра томтоҕор сири көрдөрбүтэ. Үрдүгэр эмэгэт дуу, үөдэн дуу баара. Онон сэрэйдэххэ, киһитин буорга кистээбит быһыылааҕа. Атын үгэстээх дьон… Һитигирдик… Чэ, бука, эн ыксыырыҥ буолуо… Сарсыарда эрдэлээтэххинэ, аны көрсүбэппит… – Мукучу Боотур-Хоһуун уолбут иэдэстэринэн сүүрбүт хараҕын уутун сотто, сапсыйбахтаабыта…

Халлаан аппайа сырдыыта, Туоҕа Боотур бараары бэринэ сырыттаҕына, Тарҕаан Хоһуун тыаһа-ууһа суох киирэн кэлбитэ.

– Мукучу Хоһуун бараахтаата… Урааҥхайын өрүү өрө тутара, сиэрдэ-туомна оҥорон, атаарсан бар… Түөлбэҕиттэн боотурдарыҥ кэлиэхтэрэ, хоһууннары ыыттым… – диэт, киирбитин курдук тыаһа-ууһа суох тахсан барбыта…

* * *

Эбэ барахсан мууһа, туох даҕаны күүһэ тохтотуо суоҕунуу көтөҕүллэн, курулаан-харылаан, хайыта быһытталанан, хамсаан барда. Сүдү күүскэ үтүрүйтэрэн, халҕаһа муустарынан иннин солонордуу тоҕута анньан, өрүтэ үөмэхтэтэн түллэҥнээтэ. Халҕалаһан уһуннаҕын аайы, халыҥ муустарынан иирэ талаҕы ньылбы анньа кытылларыгар хааллартыы, сүрүн үөһүнэн үөр сылгылыы өрө мөҕүһүннэрдэ. Ханна эрэ харгыстанан, тыаһын-ууһун намыратан, күүс мунньунардыы иһийбэхтээтэ. Эмискэ ньирилиир тыаһынан саба барыйан, сөҕүмэр муус өрө көтөҕүллэн барчаланна. Модун таһаатын ыраастанардыы садырыын уутун саккыратан күөгэҥнээмэхтээтэ. Тулатынааҕы муустарын өрө сүргэйэн, улааттар улаатан истэ. Былыт быыһыттан күн тыган ылбытыгар куйаҕа кылбачыйа килбэҥниир, тобуктаан олорор дуулаҕа боотурга илэ-бааччы маарыннаан кэллэ. Төҥкөйбүт төбөтүн өрө өндөтөн сүгүллэн туран истэҕин аайы, ытарчалыы ылбыт муус болгуо хайыта баран, тырыыҥкаланан тохтон саккырастылар. Иннин солонордуу, быһытталаммыт көһөҥө муустары туората анньа, устан доллоһутта. Сыыйа күүһүн ылан өрө барчаланан, муустары хам баттыы тимирдэ, сорохторун икки өттүнэн силэйбэхтээн кытылга үтэйэ, иннин хоту дьулуруйда.

– Көрүүй, көрүүй! Ол улахан муус боотур курдук дии, – Муос уол хараҕа кэҥээн, батас оҥостон далбаатанан испит маһынан биитигэр Чорбоххо ыйан көрдөрдө.

– Кырдьык даҕаны. Оо, Муус Боотур дойдутугар төннөн эрэр.

– Ол дойдута ханна баарый?

– Ырыык-ыраах сүдү Байҕалга…

– Биһиги Туймаадабытыттан ыраах дуо?

– Ырыык-ыраах… Эн дьоҥҥун, дойдугун төһө саныыгын?

– Бастаан кэллэхпинэ өрүү саныырым, түһүүрүм. Ийэбин уонна миэхэ анаабыт туоһахталаах ньирэйи ахтабын. Дьэрэмэйи, Үүчэлээх уолларын, суохтуубун. Кини мин саамай чугас атаһым ээ, – Муос өрө тыынан ылаат, сиргэ олоро түспүтэ. Кулуук бэргэһэтин уһула, кэтэҕин тарбанна. – Биһиги хаһан эмэ төннүөхпүт дуу дойдубутугар?!

– Ньирэй диэ, – Чорбох күлэн ылла. – Дьонноох, сирдээх-уоттаах буоллахпыт. Хаһан эрэ охсуллан ааһар инибит… Арба даҕаны, Куолакы Хоһуун алаҥаатын эйиэхэ тоҕо биэрбитэй?

– Ээ, мин ол туматтар көспүт түөлбэлэрин көрө сылдьаммын, биир суон тиит аллара өттүттэн хаартан быга сытар ох саалаах куонньалыгы, тимир төбөлөөх охтордохтоох кэһэҕи уонна тимир куйаҕы, бэлэпчини булбутум. Куолакы Хоһуун: «Тумус Боотур мала», – диэбитэ. Миигинэн ыытаары гынан баран: «Аны миэхэ туһалаатын», – диэбитэ уонна бэйэтигэр ылбыта. Олус үөрбүтэ. Миэхэ, барсыбытым иһин, бэйэтин алаҥаатын биэрбитэ. Кирсэ олус кытаанах этэ, ону уһаппыта, – диэбитинэн Муос ойон туран, кэтэ сылдьар алаҥаатын устан, кирсин тардан көрдөрө, ыытан дарылатта.

– Туоҕа Боотурга итини тоҕо кэпсээбэтэххиний?

– Куолакы Хоһуун эргилиннэхпинэ бэйэм илдьиэҕим, мээнэ кэпсээйэҕин диэбитэ. Уонна эһигини көрөн үөрэн, умнан кэбиспиппин… Эйиэхэ эрэ эттим. Туоҕа Боотурга этээйэҕин дуу? Куолакы Хоһуун кэллэҕинэ биэриэ дии… – Муос олоро түспүтэ. Батас гыммыт маһынан сири тырыыппайдаата.

– Чэ, сөп, барыах. Дьоммут күүтэн эрдэхтэрэ буолуо, – Чорбох саадаҕын көннөрүнэ, инитин аһыммыттыы көрбүтэ. Түөһүгэр кэтэ сылдьар кыыннаах быһыччатын устан, Муос моонньугар кэтэрдибитэ. – Аны бу быһычча эйиэнэ. Улааттыҥ дии, илиигин хааннаатыҥ, биилээҕи илдьэ сылдьар кэмиҥ буолла. Алаҥаалааххын, быһахтанныҥ, булчут бэрдэ буолуоҥ, – дии-дии санныга таптайбахтаата. Муос итэҕэйбэтэхтии, кыыннаах быһаҕы ыксары туппутунан, ойон турбута. Алаҥаатын ноторуускалыы кэтээт, кыыныттан быһаҕы сыыйа тардан ылан, эргитэ-урбата көрбөхтөөт, өрө ууммутунан өрүтэ ыстаҥалаабыта.

– Бээ-бээ, сэрэн. Биилээҕинэн оонньооботтор. Хата, көҕөҥҥүн хайдах ыппыккын кэпсээ эрэ, манньыйыаҕы, – Чорбох бэрэмэдэйин көннөрө, харахтара дьээбэлээхтик кылахачыстылар.

– Хаста даҕаны кэпсээтим дии. Көр эрэ, ити талахтар саҕаттан көтөн тахсыбыта, – дии-дии Муос үөрүүтүттэн өрүкүйэ, маамыкта уһунун саҕа тэйиччи турар талаҕы ыйан көрдөрдө.

– Эс, маарыын чугас этэ дии, – Чорбох күлэрин кыатана, ыгыста дьигиҥнээтэ.

– Оттон кынаттаах буоллаҕа, кэпсээтэҕим аайы ыраатан иһэр, – Муос ып-ырааһынан көрө, мукулайын ылан, хоонньугар симиннэ. «Батас» талаҕын ылан, ох саа курдук тутан, көстүбэт охтоох кирсин тардан чынайда. – Ытты-аам! Оноҕоһум «чуус» гынаат, куска «кир» гынна! Көр, көр, маннык сууллубута, – диэбитинэн төбөтүн умса туттан, илиилэрин кэннигэр өрө анньа, сиргэ умса баран түстэ. Чорбох күлэн ыгыста, инитин сыыһа харбаан, илиитинэн сапсыйа-сапсыйа, сиргэ сытар биитин өрө тарта.

– Сэрэниэххин, баар-суох муоскун туура түһээри гынныҥ дии. Аны итинник түспэт буол, алаҥааҕын булгурутуоҥ… Һуу, күллэрдиҥ ахан. Чэ, барыах.

– Муоһум кыччаабыт курдук ээ, сүттэҕинэ аатым уларыйар дуо? – Муос сүүһүн бөлтөркөйүн имэринэ туран кэллэ.

– Уларыйымына. Муоһа суох буолан бараҥҥын, тоҕо Муос диэн ааттаныаххыный? – Чорбох атын ойоҕоһугар сыстан иһэн, ыҥыырыгар хап гына олоро түстэ. – Мэҥэһин. Сылбырҕа соҕустук айаннатыахпыт, – диэт, хаҥас илиитин уунна. Муос икки илиитинэн биитин харытын харбаан тардыһан мэҥэһиннэ.

Былыт сотору дьайҕарбыта. Аламай күн үөрбүттүү чаҕылыччы тыкпыта. Тула туох барыта сырдаан, сылааһынан угуттанан ирэн, сэргэхсийэн, өрө түллүбүккэ дылы буолбута. Ньирилиир тыаһынан доҕуһуоллатан, кус-хаас саҥата, ойуур чыычаахтара чыыбыгыраһа чуопчаарбыттара. Үрүҥ чэчиктэринэн өрө аспыт кытылтан туйаарар чыычаах өрө көтө дьирибинии, кэрэ тойуга кутулла түспүтэ. Сааскы чэбдик тыал көй салгын кэрэ күйгүөрүн тарҕата сатыырдыы сипсийбэхтээбитэ.

Чорбох инитэ Куолакы Хоһууннааҕы кытта барсан кэлиэҕиттэн, улааппыкка дылы буолбутун санаан, күн уота сиэн хараара килэриппит сирэйэ хараҕын таһынан мырчыста тыраадыйан мичээрдээн ылбыта.

Муос уол ат хаамыытынан тэҥҥэ куоҕаҥнаһан, Чорбох сарыы курун быыһынан илиилэрин анньан, сирэйин иэдэһинэн биитин көхсүгэр сыстан, сааскы күөх унаарга устан, долгулдьуйан барбыта… Бээрэ, Кырбас уолу хаһан ким Муос диэн ааттаата этэй?.. Биирдэ Чорбох үөлээннээҕэ Туҥуй Боотур манабылга турдаҕына, тиийэн кэлбитэ. Тыалтан, хаартан хаххаланаары уонна өстөөхтөр кимэр күннэригэр хахха курдук туттаары, орто киһи үрдүгүн саҕа туруорута анньыллыбыт, тайах тириитинэн тиириллибит баҕаналар кэннилэригэр сөрүөстэ кэпсэппиттэрэ.