Текст книги "Тумаҥҥа симэлийбиттэр. 3 чааһа"

Ойуунтан хайҕабылы истибэтэх хоһууннар систэрин көннөрөн, өрөһө-чөрбөһө ымаҥнаспыттара.

– Үнүр түөрт буолан ааспыттара, – Хаан Илбис уолаттар санааларын таайбытыттан үөрэ, салгыы саҥарбыта. – Бөлүүн икки киһи эбилиннэҕэ. Сыыспат буоллахпына, төннөр буоллулар… Туох буолбуттарын суоллуу сатаабатым… Чуоҕуспут суолгутун көрөн куттаммыттар. Туоҕа Боотур сэрэхэчийэр. Үс боотуру суол хайдара инникилэтиэ. Бэйэлэрэ кэннилэриттэн ыксаабакка батыһыахтара. Хайдах айанныылларын билбит баҕайым… Эһиги үс боотуру аһардан баран, кэнникилэри бултаһаарыҥ. Бэйэм барсыам этэ даҕаны, аал уоппун аһатан, эһигини араҥаччылыам… Хучана, ойуун буолуом дии-диигин өҥүргэһинэн көрөрүҥ эрэ бэрт. Эн дьаһайыаҥ… Нойоон, күһэҥэни, – диэн эрдэҕинэ Хучана түөрт атах буолан, Хаан Илбис тэдэнин анныттан араан сырдыгар араҕастыйа кылабачыйар төгүрүк күһэҥэни ороон таһаарбыта. Куттаммыттыы иннигэр тутан аҕалан, ойуун иннигэр уурбута.

– Куонда, эн диэтэх хоһуун, аташкаан курдук сылбырҕа буоллаҕыҥ. Бу күһэҥэни инники боотурдар ааспыт суолларыттан тэйиччи, күн көрөн кылбачытар сиригэр маска ыйаар. Кирийэн ытар сиргитин кичэйэн оҥостооруҥ. Суолгутун-иискитин сиппийээриҥ. Урааҥхайдар кылбачыйарга бэртэр… Күһэҥэни көрөн, тугун-ханныгын билээри, тиийэн кэлиэхтэрэ. Дьэ оччоҕо алаҥааларгытын дардырҕатаарыҥ… Өйдөөтүгүт дуо? – Хаан Илбис хоһууннары кэриччи көрүтэлээбитэ. – Дьаһайталаатаххытына сэптэрэ-сэбиргэллэрэ эһиэнэ… Миэхэ Туоҕа Боотур моонньугар кэтэ сылдьар сарыы мөһөөччүгүн аҕалаарыҥ. Аһа, көрө сорунаайаххытый! Онно куһаҕан тыын хаайылла сылдьар. Мин эрэ кыайар кыахтаахпын! Сэрэниҥ! Суор буоламмын, көрүөм-истиэм… – Хаан Илбис суордуу куллугуруу, хараҕын эрилис-турулус көрө, өрө сахсаҥнаан ылбыта.

…Халлаан лаппа сырдыыта биэс аттаах киһи холомоҕо сиэллэрэн кэлбитэ.

– Туйах, Бэлэс Боотур түһэригэр көмөлөс, холомоҕо киллэрэн сытыар, – диэт, Туоҕа Боотур атыттан ыстанан түһэн, тэһиинин титириккэ эрийэ тарпыта. – Тарҕаан Хоһуун, хайдаххыный, көмөлөһөбүт дуо?

– Ээ, бэ-бэйэм… То-тоҥон, илиим-атаҕым бө-бө-бөҕүөрдэ, – диэн Тарҕаан тиистэрэ лыбыгыраһа, бэрт эрэйинэн ыган таһаара, атын моонньуттан кууһан, ньыдьырыйан түстэ. Тирэҕин булбакка тобуктуу сыһа, атын суларыттан тутуһан өрүһүннэ. Ноторуускалыы кэтэ сылдьар, таһынан түүлээх сүүнэ куонньалыгын арыычча устан, Бэдэргэ уунна. – Ма-маны тут. И-иһирдьэ киллэр.

Бэдэр Боотур ойон кэлэн, куонньалыгы санныгар иилинэ, Тарҕааны хонноҕун анныттан өйөөн, холомоҕо киллэрдэ.

– Тоҥон үлүйэ сыспыттар дии… Бэйэлэрэ да, сылгылар да иэдэйбиттэр. Көхсүлэрэ күп-күрдүргэс, – Лэбиэрийэ Боотур атыттан түһэн, Тарҕаан атын кырыаламмыт муннун сууралыы, эт-этэ титирэстии турар аты моонньуга таптайбахтаата.

– Күнүстэри-түүннэри айаннаабыттар быһыылаах. Ирэ түһэн баран кэпсииллэр ини, – Туоҕа Боотур атахтарын тэбэнэ, холомо аанын тиэрэ аспыта.

– Мукучу Хоһуун өлөр охтуутугар оҕутта, илиигэ киирдэ… – диэн Тарҕаан титириирин туттуна сатыы дьабыгырыы, икки илиитинэн күөйэ туппут, чараас чаанынан бурҕачыйар муос чохоону тииһигэр лыбыгырата, ыйыммахтыы сатыы олордо.

– Тарҕаан, киһи өйдүүр гына омолуй эрэ. Туох алдьархайа буолла? – Туоҕа Боотур үчүгэйдик истээри чугаһаан кэллэ.

– Мукучу Хоһуун эйигин ыҥыртарар: «Кэлэ оҕустун… этэрдээхпин», – диэбитэ. Эһигини куоттаран, кэми сүүйээри, ыһыытатан тохтотоору бу Бэлэс Боотурдуун эккирэппиппит. Хата, ситтибит ээ… Иэдээн! Мукучу Хоһуун оҕутта! Атыттан бырахтарбыта төрүөт буолла быһыылаах… Тэдэн, суорҕан киһитэ буолан хаалбыта. Саҥатын бэрт эрэйинэн, сэрэйэн истэҕин. Барбаҕа баар… – Тарҕаан аа-дьуо туран кэллэ. Чохоонун Туйахха куду анньа, титириирин кыатана сатаан, уостара ньимийэн, сыҥааҕа ханньары барда. Уһун бэйэтэ нөрүйэн иһэн, атахтара уйбакка, тобуктуу түстэ.

– Туоҕа Боотур, айаныҥ санаатын уларыт… Хоһууммут тылын ытыгылаа… Биһиги инники дьылҕабыт эйигиттэн тутулуктанар кэмэ-кэрдииһэ кэллэ бадахтаах… Тыыннааҕын баттаһарбыт буоллар… – Тарҕаан титирэстиир куолаһын тохтото сатыырдыы, өрүтэ уһуутаталаан ылла.

– Тур, тур… Тыынна ыла түс. Аар айылҕаҕытыгар махтаныҥ! Илиигитин, атаххытын үлүппэтэххитигэр. Хайдах маннык бэлэмэ суох ыраах айаҥҥа туруммуккутуй? Бэйэҕит даҕаны, аттаргыт да бырдылара быстыбыт… – Туоҕа Боотур Тарҕааны икки санныттан өрө тардан, турарыгар көмөлөстө. – Мукучу Хоһуун ол хайдах атыттан бырахтарбытай? Дьикти эбит. Аты мииммитинэн төрөөбүт киһи буоллаҕа…

– Бэйэтэ даҕаны өйдөөбөт. Миинэн иһэн, өйүн сүтэрбит быһыылаах… Ата туохтан сиргэммитэ буолла, бырдааттаммытыгар сууллан түспүт. Улаханнык эчэйиэҕин, хаар абыраабыт, – Тарҕаан сылайан, утуктаан, олорбут сиригэр тоҥхоҥноон барбыта.

– Маны истээрибин көхсүм хараҕа тардыалаан сордообут… Тугу эрэ кэтэһиннэрэллэр дуу диэх курдук санаа охсуллан ааспыта. Сааскы тыалга-кууска балыйбытым. Мукучу Хоһуунтан илдьит кэлиэ эрэ дии санаабатаҕым… Тыйыс Кыйаар дойдута мээнэҕэ хаалларбатах киһитэ буоллаҕа. Хонноҕор-быттыгар хоннорбут, эрэйи-муҥу муннунан тыыртаран, киил мастыы сириэдиппит Хоһуунун үөн-көйүүр, көтөр-сүүрэр курдук симэлитиэ суоҕа…

Бүгүн тохтуоҕуҥ. Бу туруккутунан айанныыр кыаххыт суох. Аттар даҕаны сынньанныннар. Хайдах-туох буоларбытын сарсын торумнаһыахпыт. Туйах, таһырдьа кулуһунна отун. Батан хонуохпут суоҕа, ураһаны туруор, аттары дьаһай. Бэдэр Боотур, сырдыгы баттаһа, суолу-ииһи көр-иһит. Лэбиэрийэ Бөҕө, кэлбит сирбитин чуҥнаа, – Туоҕа Боотур харытын куйахтарын ньылбырыта тардан, сыҥаһаҕа элитэлээтэ. Таҥалай куйаҕын тиһиликтэрин сүөртэлээн, тугу эрэ тобула сатыырдыы уоту одууласта. Тарҕаан ыараханнык тыына, сыҥаһа ороҥҥо олорбутунан утуйан, түлэй-балай барбыта.

– Аал уоппун айах тутан, алгыс этэн, көрдөһөн-ааттаһан көрүүм… Чэ, күнү-дьылы ыытымаҥ, – диэбитинэн Туоҕа Боотур араан таһыгар аргынньахтыы олорунан кэбиспитэ.

Таһырдьа оттуллубут кутаа сөҕүрүйэн, унаар буруотун үрэх хаатынан ыйаан, күлүктэнэ көҕөрбүт хаардаах кытылы быһытталыы устубута. Илин саҕах, тоҥмут кылыс иэдэһинии өлбөөрүйүүтэ, саҥа туруоруллубут ураһа ураатыттан кыымнар өрө үөмэхтэнэ халлааҥҥа харбаспыттара. Тугу эрэ кэтэспиттии айылҕа иһийэ чуумпуран, сыыйа түлэй түүн суорҕанынан бүрүнэ тардыммыта.

Туйах Бэдэрдиин түүн бэйэ-бэйэлэрин солбуһа, киирэ-тахса сүгүн утуйбатахтара. Ол төрүөтүнэн Бэдэр Боотур табалаах дьон кинилэри чуҥнаан, ырааҕынан чуоҕуһан ылбыт суоллара буолбута.

Сарсыарда холомо иһэ күлүгүрэ сырдыыта, Бэлэс Боотур туран, таһырдьа чэпчэтинэн, сыыҥтаан-хаахтаан, холомо аанын тэлэччи анньан, тыастаахтык лиһирдээн киирбитэ.

– Хайа, туох диэн буоллубут? – диэн кэһиэҕирбит куолаһын чөллөрүтээри сөтөллөн хахсыйа оргууй саҥарбыта. – Туоҕа Боотур, уһуктаҕас инигин? Баалаама… Тоҥон, уум кыайтарбакка иэдэйэ сыстым. Тарҕаан илдьити тиэртэ ини? Мин эмиэ кэпсиирдээхпин… – диэбитинэн араан таһыгар иэҕэҥнээн тиийэн, тарбахтарын саратан, уокка үппүтэ. – Эһиги барааккытын кытта, Куолакы Хоһуун дьахтарыныын күрээбиттэрэ… Саатар бэйэлэрэ буолбатах, Муос уолу илдьэ барбыттар… Ити кэннэ өлөртөн быыһаа-абыраа, аһат-сиэт, – дии-дии, Бэлэс ис-иһиттэн тымтан, саҥата улаатан барбыта. Кыыһырбыт уоҕар үөттүрэҕи эһэ охсон ылан, уккунньаҕы дьөлүтэ анньыалыы, охсуолаан сабырҕата, үөхсэн бобуллаҥнаабыта.

– Бээ, Бэлэс Боотур, уҕарый! Ыгыллан бүт! Туох буруйдаах аал уоту дүгдүөлээтиҥ? Сүгүн кэпсээ… Муос уолу чахчы илдьэ барбыттар дуо? – Туоҕа Боотур олоро түспүтэ. Бэлэс Боотур буруолуу сылдьар үөттүрэҕин туппутунан эһэлии эргийэн, субу кыланыахтыы салгыны эҕирийбэхтээбитэ.

– Ол түүн! Элиэ Хоһуун кыттыгастаах быһыылаах. Үс уучаҕын ылан барбыттар… Тумус Боотурдар эккирэтээри тииспиттэрин Дуораан Уус тохтоппута. Муос уолу кини көҥүллээн ыыппыт үһү… Биитэ Чорбох айдаан бөҕө, кыыһырса сыспыттара… Биир үксүн онтон сылтаан, Тарҕаан кэлэн көрдөспүтүгэр, эһигини суоллуурга сөбүлэһэн кэлистим. Бэйэм түөрт эркиҥҥэ хаайтаран, хаһыытаан тыыммын таһаарбакка, ыгыллыбытым да бэрдэ…

– Дьэ, буолан истэхпит… – Туоҕа Боотур кимиэхэ туһаайара биллибэккэ ботугуруу, этэрбэстэрин бэйэ-бэйэлэригэр сабырҕатаат, кэтэн ынчыктаспыта. – Оҕотун аһыытын уйбакка, баһыгар таныартан атын киирбэт буоллаҕа… Чэ, биһиги кими даҕаны туппаппыт! Дьылҕалара билиэ, бардыннар… Муоһу күүстэринэн илдьэ барбатылар ини… Боотурдар, туруҥ! Биир сүрүҥҥэ киирэр сүбэтэ булуоҕуҥ.

– Оҕобун өлөттөрбүтүм буоллар, мин даҕаны хаан-хааҥ-ҥа барыам эбитэ дуу… – Лэбиэрийэ Бөҕө оргууй сөҥөлдьүйэ туран кэлбитэ. – Тугу тобулабыт, хайдах буолабыт?

– Бэлэс, уолаттары ыҥыртаа эрэ, биир санааны булуоҕуҥ… Ил, Ил диибит даҕаны… Аҕыйах бэйэбит чордонон даҕаны бүтээри гынныбыт… Киһи өйө-санаата уларыйа илигинэ, арааһа, Улуу Ил кыайтарыа суох дуу… Ол эрээри, саатар, кыргыһы өрө туппакка, эйэлээх олоххо тардыстарбыт… Кэнэҕэһин кэнчээри ыччаттарбытыгар үтүөнэн эргийиэ этэ буоллаҕа… Тыыннаахпыт тухары турууластахпытына сатанар, – Туоҕа Боотур оргууй саҥара, тыастаахтык өрө тыыммыта. Тарҕаан Хоһуун уһуктан, боотурдары саҥа көрбүттүү кыҥастаһа, батаһын көрдөөн, сыппыт улаҕатын хасыһа булумахтана олоро түспүтэ. Халҕан таһыгар улахан саадаҕын кытта көхөҕө ыйаммытын көрөн, сонньуйан ылбыта. Өтөр буолбатаҕа, Бэдэр Боотурдаах саҥата-иҥэтэ суох киирэн кэлбиттэрэ.

– Мукучу Хоһуун аанньа буолан ыҥыртарбат… Ытыгылаан даҕаны төнүннэхпитинэ сатанар. Бу эргин баар-суох киһибит буоллаҕа… Түүл-бит соччото суох эрээри, тугу эрэ сыыһа туттубатахпытына, этэҥҥэ буолуо… Бэдэр Боотур, бэйэ бодоҕун тардына сырыт… Мукучу Хоһуун кырамаҥҥа көтөөрү миигин күүтэр… Кырдьаҕас киһини эрэйдээбэккэ, тиийэ охсуо этибит.

Тарҕаан Хоһуун, хайдаххыный? Бу дойду сирин-уотун билэр киһи, Туйахтыын салгыы айанныаҥ буолаарай? – Туоҕа Боотур араан таһыгар аргынньахтыы олорон, уоту одуулуу, оргууй ыйыппыта.

– Суох! – диэн дьон соһуйан ходьох гына түһүөхтэригэр диэри улаханнык саҥараат, Тарҕаан сыҥаһаттан сүгүллэн турбута. – Мин төннөбүн! Мукучу Хоһуун куһаҕан буолар түбэлтэтигэр түөлбэни мин дьаһайыахтаахпын! Хайдах даҕаны төнүннэхпинэ сатанар… Эһигинниин биитэр соҕотоҕун… Ити табалаах дьон үтүөнү санаан чуоҕуспатахтара чахчы. Түөлбэм дьонун сир-халлаан икки ардыгар быраҕан, ханнык эрэ Ил туһугар толук буола барбаппын!

Эмискэ уу чуумпу бүрүүкээбитэ. Туоҕа Боотур тугу эрэ толкуйдуурдуу сүүһүн түрдэһиннэрбитэ, онон-манан маҥхайа бытыгыраабыт бытыктаах сэҥийэтин ньиккирэччи имэринэ, туран кэлбитэ. Холомо иһэ күлүгүрэргэ дылы гыммыта. Бэлэс Боотур Тарҕааны элэс көрөн ылаат, Туоҕа Боотур аттыгар баар буола түспүтэ.

– Ээ, Туйаҕы кытта миигин ыыт, – диэбитинэн, тыастаахтык тыына, төбөтүн хоҥкуппута. – Мин, миигин ыыт… Куолакы Хоһуун оҕото куһаҕан буолбутугар, Лүксүрээн кырдьаҕаспыт дьабыныгар көппүтүгэр мин, мин буруйдаахпын… Ол эрэ буолуо дуо, үтэһэм туолан эрдэҕэ… Хара хааным ханна даҕаны тохторо синэ биир…

Туоҕа Боотур «ээх» да «эй» да диэбэккэ, иннигэр турар Бэлэс Боотуру халбарыччы анньан, ыксаабыт киһилии, таһырдьаны былдьаспыта. Халҕан тэлэллэн, холомо иһэ тымныы салгынынан аҥылыйа иһийбитэ. Туйах чэҥнээх туруору эркиҥҥэ сыстан олорон, оргууй саҥарбыта:

– Миигин соҕотохтуу ыытыҥ… Уонна сатыы барыам. Оннуга ордук буолуо…

Туйах эппитин ким даҕаны истибэтэх курдук, бары бэйэлэрин санааларыгар баттатан, иһийэн олорбуттара. Эмискэ халҕан тэлэччи аһыллан, сырдыгы кытта чэбдик салгын бургучуйа түспүтэ. Эбэ долгунунуу араастаан түллэҥнээн иһэн, араан уотуттан куттаммыттыы, сыҥаһалар анныларынан кирийэ симэлийбитэ.

– Ычча! Дьыбара сүрдэммит, эмиэ мунна тыаһаабыт, – диэбитинэн Туоҕа Боотур киирэн кэлбитэ. Дьоно соҥуорбуттарын көрөн, сонньуйан ылбыта. – Бары төннөбүт, оннуга ордук буолсу. Тыгын Тойону кытта араас айаннарга, кыргыһыыларга сылдьыбыт, көрбүт-истибит Лэбиэрийэ Бөҕө, ити сылгыларбыт турар сирдэрин диэки бэрт бөдөҥ тиит турар эбит ээ. Итиннэ сирэй таһаараҥҥын, кэлэн иһэн төннүбүппүтүн, ыһыах саҕана күүтэрбитин биллэрэр бэлиэ оҕустаргын… Эйигиттэн ураты сатыыр киһибит суох быһыылаах… Эн бүтэриэххэр диэри күөс буһуо, үссэнэн баран, төттөрү айаннатыахпыт. Бээрэ, Тарҕаан Хоһуун, эн бу сирдэринэн сырыттаҕыҥ, кэпсээ эрэ. Табалаах сахаларга төһө чугаһыы сырыттыбыт буолла?

Холомо иһэ Туоҕа Боотур халҕаны аспыт сырдыгынан туолан барбыта. Араан уота, үөрбүттүү таһыгырыы, өрө күлүбүрээбитэ.

– Ээ, билэн бөҕө, – Тарҕаан бары барар буолбуттарыттан санаата көнньүөрэ охсубута. – Бу эргин икки аҕа ууһа туматтар бааллара. Биирдэ Мукучу Хоһууну кытта сир көрө сылдьаммыт, арыычча куоппуппут. Аҕыйах курдуктара даҕаны элэгэлдьиһэн, сүрдээх хоһууннар быһыылаахтара. Таба аһылыктаах, бултаах-алтаах сирдэрин былдьаһан, үүрсэн, үтүрүһэн, сотору-сотору кыргыһаллар диэн кэпсииллэрэ. Хайа-хайалара хотуспакка олордохторуна, биирдэстэригэр сүрдээх хомуһуннаах, сиэмэх ойуун кэлбит үһү. Инньэ гынан, анараа аҕа ууһа тэскилээбиттэрэ дуу, кыргыллыбыттара дуу биллибэт. Сүтэн хаалбыттар. Билигин бу сирдэри ол ойууннаах аҕа ууһа туматтар баһылаан олордохторо.

Кэлэн иһэн көрдөххүт, турайман сири. Ити уҥуоргу өттүнэн мырааннар быыстарыгар налыы сирдээх. Онно түөлбэлээн кыстыыллар быһыылаах. Амака Хоһуун Улахан Эбэттэн киирбит туматтартан куотан, өрүһү туораары сырыттахтарына, ол туматтар буулааннар, кыл мүччү туораабыттар этэ. Арба даҕаны… Туоҕа Боотур, манан бараарыҥ диэн ким ыйбытай?

– Илдьити тиэрпит Аташкаан… Атын сиринэн ыыппыт дуо?

– Ээ, туматтары көспүттэр дии санаабыт, ол аата. Сир быта кырдьаҕас сыыстарбыт дуу… Тоҕус Боотурдаах олохсуйбут сирдэринэн, иниҥ Кырамай түөлбэтинэн Эбэҕэ түһүллүөхтээҕэ. Айана ыраах эрээри, эрэллээх сырыы буолуохтааҕа.

– Оо, ол иһин даҕаны, иним Кырамай түүлбэр киирэ сылдьыбыт эбит дии. Тугу эрэ этиэхчэ эппэккэ, ааһа турбута… Хата, бэркэ санаттыҥ. Кырамайынан илдьит ыытыахха буоллаҕа. Иним түүлүнэн даҕаны сирдэтэн, ол дьону булуо. Бэрт, бэрт, – диэбитинэн Туоҕа Боотур араан иннигэр олох маска олоро түспүтэ. – Маннык гыныахпыт. Мин Тарҕаанныын Мукучу Хоһууну көрсө үргүлдьү ааһыам. Эһиги түөлбэҕитигэр төннөҕүт. Бэдэрдээх Бэлэс дьону уоскутаарыҥ. Лэбиэрийэ Бөҕө Туйаҕы арыаллаан, түөлбэҕитигэр хоноот, Кырамайдаахха бараарыҥ. Туйах сылдьыбыт сирэ, сирдээн тиэрдиэ. Аара Тоҕус Боотурдааҕы билсиэххит.

– Мин Туоҕа Боотуртан харыс даҕаны сири тэйиэ суохтаах этим. Тарҕаан Хоһуун ону иһит… Бэлиэ диэ, Бэлэс Боотур даҕаны Тыгын Тойон охсууларын көрдө ини? Көмөлөөн оҥорор инибит. Чэ, Бэлэс Боотур, тахсан ала бэлиэтэ хаалларыах, – диэбитинэн Лэбиэрийэ Бөҕө таҥнан тахсан барбыта. Кэнниттэн Бэлэс Боотур быһаҕын биитин тойон эрбэҕинэн бигии батыспыта.

– Кырамайдаахтан ол табалаах сахалар тохтоон ааһар сирдэрэ оннук ырааҕа суох буолуохтаах, сэрэйдэхпинэ. Ол аата маннааҕы туматтар көспөтөхтөр. Туох эрэ соруктаах буолан суксурустахтара… Бээрэ, бу эргин баар ойуун туһунан Аташкаан тугу даҕаны кэпсээбэтэҕэ дуо? – Тарҕаан боотурдары кэриччи көрөн ылбыта.

– Суох. Көрсүһүүбүт даҕаны кэмчи этэ, бэйэбит даҕаны ону-маны ыаһыйаласпатахпыт. Чэ, сып-сап хомунуоҕуҥ. Туйах, аара үссэнэр гына, элбэх эттэ буһар.

Намтаабыт, сымнаабыт хаары тоҕута бидилитэн, алта аттаах киһи бэстэр быыстарынан сиэллэрэн сикситэн иһэннэр, тохтуу түспүттэрэ. Аттарыттан түспэккэ, туора-маары хаамтара хаарга тобулута үктэтэн, ааспыт суоллары кыҥастаспыттара.

– Соторутааҕыта табалаах дьон ааспыттар, үһүөлэр, – Бэдэр Боотур суолу тэбиһиннэрбэккэ кытыытынан хаамтаран иһэн, атын хантаччы тардан тохтообута. – Уҥуортан кэллэхтэрэ дуу… – диэмэхтии, уҥуор лаппаһан көстөр хайалаах кытылы одууласпыта.

– Баччаларга туох буолбут дьон тэлэһийдэхтэрэй? Уҥуор дьон тохтуох, таба аһылыктаах налыы сир суох ээ. Бу эргиннээҕи били кэпсээбит туматтарым чуҥнуу сылдьаллар дуу, хайа үөдэн, – Тарҕаан табалаах дьону батыһардыы атаралатан барбахтыы түһээт, төттөрү сиэллэрэн кэлбитэ.

– Улахан Эбэ диэки сирэйдэниэх курдуктар. Сүнньүлэрэ көнөтө сүрдээх…

– Тарҕаан, сири-уоту билэр киһи, Бэдэри, Туйаҕы кытта тумус боотурдар буолуҥ, уруттааҥ. Тугу эмэ сибикилээтэххитинэ Туйаҕы биһиэхэ ыытан сэрэтээриҥ. Туматтары көрдөххүтүнэ эккирэтиһэ, кыргыһа сылдьаайаҕыт… Түүл-бит түстэнэ илик… Суор арахпакка батыһар да батыһар. Сылаас хаан тахсарын биттэнэр дуу, хайа үөдэн… Чэ, ыстаннарыҥ. Туйах, көтөл аттаргын Бэлэс Боотурга холбоо. Биһиги аттары быспат курдук айанныахпыт, эһиги тэлбит суолгутунан барыахпыт, – Туоҕа Боотур саадаҕын көннөрүнэ, куонньалыгын тиһиликтэрин төлүтэ тардыалаабыта. Тарҕааннаах аттарын соруйан тиҥилэхтии, бэстэр быыстарынан сикситэ турбуттара. Туоҕа Боотурдаах дьоннорун тэйитэ түһээри, аттарыттан түһэн, тыыллаҥалыы хаамыталаабыттара.

– Бэлэс, көр эрэ, ол улахан тииккэ туох көтөр олороруй, улар дуу… – дии-дии Лэбиэрийэ Бөҕө тэйиччи турар тиити ыйда.

– Оо, хайа, Тойон Кыыл дии… Кэлбитэ тоҕо баҕас эрдэтэй?

– Бээ, айдаарымаҥ! Чахчы Тойон Кыыл эбит! Туллуктары ыһык оҥостон кэлэр дииллэрэ кырдьык эбит буоллаҕа, – диэбитинэн Туоҕа Боотур үүс бэргэһэтин уһула сүгүрүйэн ылла. – Бэлэс, кулуһунна оттуох, алгыс этэн, бэлэх-туһах тутуоҕуҥ. Биһигини араҥаччылыыр сүдү көтөрбүт буоллаҕа.

Лэбиэрийэ Бөҕө атаҕынан хаары хаһыйбыт сиригэр бэс киһиргэстэрин ууран, уот сахтылар. Бэлэс Боотур көтөл ат ындыытыттан, киэһээҥҥи аһылыкка диэн, кэлэн иһэн Бэдэр бултаабыт түөрт куртуйаҕыттан биирдэстэрин хостоон таһаарбыта. Көтөр көхсүн түүтүн тур-тар тардыалаан, үрүҥ этин таһаараат, быһах төбөтүнэн хайа соппута. Туоҕа Боотур кулуһуҥҥа мас эбэн, ытыстарын уокка сырайа, күнү батыһа эргийэ хаампыта. Үүс бэргэһэтин иһиттэн үрүҥ сиэли ылан, уот иннигэр аҥаар атаҕар тобуктаан олорон ботугуруу, сиэлин ууран, сыт-сымар таһаарбыта. Тойон Кыыл диэки хайыһан, икки илиитин өрүтэ уунаҕалыы алгыс этэн иһэн, устунан туойан доллоһуппута. Бэлэс Боотуртан куртуйаҕы ылан, икки илиитин ытыстарыгар уурунан, сүгүрүйбүтүнэн Улуу көтөр олорор тиитин диэки хааман иһэн, ыраас хаарга куртуйаҕын уурбута. Сүгүрүйбүтүн кубулуппакка кэннинэн хааман, төттөрү кэлбитэ.

– Сиэр-туом туолла, хаамтарыаҕыҥ. Улуу көтөрбүт үссэнэригэр мэһэйдэһимиэҕиҥ, – Туоҕа Боотур бэргэһэтин кэтэн, атыгар барбыта.

Хаамтара түһэн баран эргиллэн көрбүттэрэ, Тойон Кыыл куртуйах таһыгар, кинилэр диэки хайыһан, чынайан ахан олороро.

– Түүл ситтэҕэ дуу… Ити аата дьылы туораан эрдэхпит, – диэн кимиэхэ туһаайара биллибэккэ ботугуруу, Туоҕа Боотур атын тиҥилэхтээн биэрбитэ. Улуу Кыылы көрбүттэриттэн санаалара көтөҕүллэн, сиэллэрэн сиксиппиттэрэ. Эмискэ Туоҕа Боотур атын хантаччы тардан, Бэлэс Боотуру тула бидилгэхтэтэн иһэн, сэргэстэһэ хаамтарбыта.

– Бэлэс Боотур, Лүксүрээн кырдьаҕас тиһэх айанын кэпсээбэккин ээ… Тугу эрэ ситэри эппэтэх курдуккун. Ойуун оҕун тобоҕо суоҕа дуо? Бэйэҥ даҕаны айылҕаттан бэриһиннэриилээх эрээригин ичээннэри, ойууннары улаханнык итэҕэйбэт курдуккун ээ…

Бэлэс итинник ыйытыыны истиэм эрэ диэн санаабакка иһэн, соһуйбут уоҕар атын хантаччы тардан, кэлин атаҕар бэдьэҥэлэтэн ылбыта.

– Ээ, хата, диэ… Аар айылҕам киһиттэн таһынан куолайы анаабыт манньатыгар, дьилэй эттээх гына айбыт быһыылаах. Чахчыта даҕаны, түүлэ-битэ суох, ойуун, удаҕан кыайан сиэбэт киһитэбин… Ол эрээри Лүксүрээн кырдьаҕас уонна Мэдэйэ ойуун улаханнык салытыннарбыттара… Бааллар эбит диэн бүк эрэнэ сылдьабын… Ыйдаҥалаах түүн куоппуппут. Төһө даҕаны сырдык курдук буоллар, ат атыллыах мастара, иэҥҥин курбуулуур талах мас элбэҕэ. Аттарбыт күөннэринэн тоҕута түһэн айаннаппыппыт. Куотан иһэр дьон айаммыт даҕаны тэтимэ сүрдээҕэ. Лүксүрээн кырдьаҕас ити иһэн, хаста даҕаны улаханнык саҥа аллайталаабыта. Биирдэ маска тэптэрэн, дүҥүрүн тыаһа дуораһыйан ылбыта. Охто сыспыта. Өлөр охтуута халлаан лаппа сырдаабытын кэннэ этэ. «Көстүбэт ох, ойуун оҕо… Туруктан кыайан тахсыбакка, сэрэммэтим… Эдэр-эдэр курдук, үөнэ-күрдьэҕэтэ, албаһа кыайда…» – диэхтээбитэ. Дүҥүрэ хайдыбыт, көхсүн хараҕынан таҥаһын өтөн, хаан инчэппитэ көстөрө. Ох тобоҕо эҥин суоҕа. Баҕар, турукка иһэн, маска оҕустарбытын билбэтэҕэ эбитэ дуу… Бэйэтэ эппитинэн «Ойуун оҕо» диэн кэпсээбитим. Туруулаһалларыгар сүрдэрэ-киэптэрэ сүрдээҕэ. Баҕар, Мэндэйэ даҕаны көстүбэт оҕун ыыппыт буолуон сөп. Көрөн турбут суох…

* * *

– Айаммыт баһырхайа сүрдээх, тыынна ыла түһүөххэйиҥ. Аттар даҕаны уоскуйдуннар, – диэбитинэн Бэдэр Боотур атын хантаччы тардан, тохтотоору бэдьэҥэлэттэ.

– Хата, инньэ диэ. Эн тохтуо суох курдуккуттан саҥарбакка испитим, – Тарҕаан атыттан түһэн, атын муннун сууралаата. Туйах дьоно тохтообуттарыттан үөрэн, атын ситэ тохтоппокко ыстанан түһэн, суларыттан туппутунан тэҥҥэ сүүрсэн иһэн, хаамтаран кэллэ.

– Бэдэр Боотур, истэр былаһын тухары, эн бэргэн ытааччы аатыраҕын. Суон сураҕыҥ быыра оххунуу, Кыйаар дойдутун тилийэ көттө. Оттон мин, эйигин ыһыахха кыайбыт киһи, аатым ааттаммат. Ити хайдаҕый? – диэбитинэн Тарҕаан Бэдэргэ тугу эрэ толкуйдуурдуу, атын сиэппитинэн чугаһаан кэлбитэ.

– Һы… Ол мин ытарбын көрөн турбукка дылы… Кэпсээн оҥостубуттар дуо? Дьикти эбит, – Бэдэр үөрэ да иһиттэр, таһыгар таһаарбата. – Ыһыахха оҕум сыыһа түспэтэҕэ, арай тэбиитэ мөлтөх соҕус буолан, эн оҕуҥ аллара өттүгэр түспүтэ дии. Оо, онно ох сааҕар ымсыырдым да этэ. Мукучу Хоһуун биэрбит ох саата дьэ таһыччы. Үөрэнэммин илиим салгыыта буолла ээ.

– Чэ эрэ, кэнэҕэһин кэпсээн оҥостуохтарын, тургутуһан көрүөххэ. Туйах туоһу буолуо, – Тарҕаан сүгэ сылдьар түүлээх куонньалыгын устан, ох саатын хостоон таһаарда. Лыабатын кэтэрдэн, үөһэ-аллара сууралаамахтыы, тардыалаамахтаата.

– Буоллун даҕаны, тугу ытан быһаарсабыт? – Бэргэн сонун таһынан кэппит куйаҕын тыаһатымаары бүүрэ тардыммыт былас уһуннаах тирбэҕэтин сүөрүнэн, ыҥыырыгар бырахта. Куонньалыгыттан ох саатын сулбу таһыйан таһааран, ытыһынан имэрийэ, ыйар тарбаҕынан кирсин тардыалаан тардырҕатта. Илиитин бэгэччэгинэн эрилиҥнэтэ, ох саатын эргичиҥнэтэн ылла. Туйах Бэдэр кыайарыгар баҕара, дьоннорун аттарын тутан, туора хаамтаран таһаарда. Күн уотуттан харахтарын симириктэтэ, тугу ытыахтарын таайа сатыы турбута.

– Оол, ээйи кытыытыгар турар соҕотох уһун куранахха суор олорор, ону ытыах, – Тарҕаан кэһэҕиттэн ох сыымайдыы, ыйан көрдөрдө.

– Тыҥырахтаах көтөрү, буолаары буолан, суору ытар атынынан дьиэһийиэ суоҕа дуо? Сэттээх-сэмэлээх ойуун көтөрө дииллэр дии… Ситэн суорума суоллаарай? – Бэдэр саарбахтаабыттыы ыйытта.

– Бары-барыта суорга сыбаннаҕай?! Суору абааһы көрөбүн… Быста сыспыт кэммитигэр, көрдөрөн туран, булпутуттан матарара. Аччыктатан, тобуктатан көрдөһүннэрбитэ… Көрүҥ, бу аппын, аҥаар хараҕын суор тоҥсуйбута. Бааллан турар аты тыыннаахтыы тутан сии сыспыта. Хата, дьон көрөн быыһаабыттара… Ойууттар, суора-турааҕа даҕаны суох, көтөрдөрө, кыыллара элбэх ини… Туоҕа Боотур даҕаны, тылын тамаҕыттан иһиттэххэ, сөбүлээбэт көтөрө быһыылаах, – Тарҕаан эриэн куорсуннаах оҕу сыыйа тардан таһааран, оҕун иҥэһэтин үрбэхтээн ыла лыабатыгар кэтэрпитэ.

– Сах сиэтин… Этиэх эттэҕинэ оннук курдук. Бэлэс Боотур миҥэтин Хаан Илбис ойуун күрэтэн барбыта… Чэ, тылламмыт киһи бастаан ыт. Сыыстаххына ытан көрүөм. Ол эрээри олорору табар судургу буолуо, көтүтэн, халбыйан ытыах.

– Сөпкө эттиҥ… Туйах, аттар туруохтара. Ох сааҥ тэбиитэ тиийэр ини, суор олорор маһын үрдүнэн соҕус көрөн охто ыыт эрэ. Уонна үчүгэйдик көрөн тур, – Тарҕаан охтоох кирсин тардыалаан көрө, туора тахсыбыта. Бэдэр ох саатын бэлэм тутан, кэккэлэһэ соҕус турбута. Туйах куонньалыгыттан ох саатын хостуу иһирдьэ киирбитэ. Ох саатын өрө тутан, охтоох кирсин кулгааҕын иэмэҕэр диэри тардан иһэн, ыытан кэбиспитэ. Ох хотоҕойо эриллэ-эһирдэнэ түспүтэ. Ону даҕаспытынан, соһуйбут суор аллара ыһыктынан иһэн, араастаан хаймаҥныы өрө даллаахтаммыта. Тарҕаан лыабата дапсыга охсуллан дарылаатын, ох сурулуу көппүтэ. Ээйи кыйа собурҕаччы дайбанан испит суор, өрө сахсас гынаат, аҥаар кынатынан сапсыммахтыы аллара сарыкынайан эрдэҕинэ, Бэдэр дапсыта суостаахтык дарылаатын, суор түүтэ бурҕайа түспүтэ. Мэктиэтигэр өрө көппөйө эһиллэ, аллара сурулаабыта. Бэдэрдээх Тарҕаан ох сааларын үөһэ анньан, алыкылаан хаһыытаспыттара.

– Тууй-сиэ! Дубук тутуннахпын… – Тарҕаан кыыһырбыттыы силбиэтэнэ, кураанаҕынан силлээн ылбыта.

– Дьэ, сүрдээх… Охторгут иккиэн хатаннылар. Баран, көрдөөн булан аҕалабын дуо?

– Кэбис! Суол таһаарыма. Оннооҕор буолуох ох, оноҕос халлааҥҥа көтөр, сүтэр. Куһаҕан көтөр сыттын, – диэбитинэн Бэдэр ох саатын куонньулугар симэ, Тарҕааҥҥа эргиллибитэ.

– Күрэспитин тохтотуох. Эн ытыыларыҥ туһунан дьоҥҥо бэйэм кэпсиир буолуом, – диэбитинэн Тарҕаан харытын харбаан ылбыта. – Астынным ээ. Оҕум булдун тобулу түһэрин көрбөтөҕүм ырааппыт эбит.

– Чахчы даҕаны эрчимнээх тарбахтаах, кыраҕы харахтаах эр бэрдэ эбиккин. Аатырыаххын аатырбыккын. Маҕалайым туолла… Чэ, бара охсуоҕуҥ. Күн аллара түһүүтэ халтаамаҕа тиийиэхпит. Тордох туруорарга бэлэм дьылҕан мастаах, араан оннулаах буолуо. Онно хонуохпут, – Тарҕаан Туйах сиэтэн аҕалбыт атыгар олоро түһээт, инникилээн, сиэллэрэн сикситэ турбута.

Кинилэр ааспыттара балачча буолбутун кэннэ, ээй уҥуоргу өттүнэн түһэр кыараҕас үрүйэнэн үс табалаах дьон субуруһан тахсан кэлбиттэрэ. Инники киһи уучаҕын тохтотон, хаҥас атаҕын табатын үрдүнэн күөрэччи соҕус быраҕаат, хаарга тура түспүтэ. Дьоно кинини үтүктэрдии атахтара күөрэҥнээт, табаларын сиэтэн, киһилэригэр кэлбиттэрэ.

– Суол хайытааччылар аастахтара. Халтаамалаах сиргэ тохтоору тиэтэйэн истэхтэрэ. Хайыыбыт, кэнникилэри ол тумуска кирийэн, тэһитэ ытыалыырбыт дуу, түүн хоно сыттахтарына кыргабыт дуу? – бэргэһэтин иннэ төгүрүччү түү ньуолахтаах эдэр киһи саҥаран добдугураабыта.

– Ойуун үүс бэргэһэлээҕи кыанаарыҥ диэбитэ дии… Ити тумустан ол киһини сууһарыахха уонна сүтүөххэ… Халтаамалаах сиргэ, түүн даҕаны буолбутун иһин, кыайтарыахтара суоҕа. Бэйэбитин сиэхтэрэ… – дабака куйахтаах киһи дьиксиммиттии тула мэлээриҥнии, илиилэрин хоннохторун анныгар укта тэпсэҥэлээбитэ. Үһүс киһи куттаммыттыы кумуччу туттан, уучаҕын кэннигэр сыҕарыҥнаабыта.

– Куттастар… Түүн, туох даҕаны эрэйэ суох, тордоҕу уоттаах охторунан тэһитэ ытыалаан баран, ордубуттарын үҥүүнэн үөлүтэлиэ этибит буоллаҕа. Кинилэрдээҕэр буолуохтары буор сирэйдээбиппит… Ойуун: «Суор буоламмын эһигини көрө сылдьыам. Ыытар охторун туора хаһыйтыам, эһигини өлбөт үөстээтим, көмөлөһүөм…» – диэбитэ дии. Кини киһи бэйэтэ даҕаны дьаһайталыаҕын, биһигини тургутар. Үүс бэргэһэлээҕи хараҕалаатахпытына, урааҥхайдар түөлбэлэрин биһиги бас билиэхпит. Баай-дуол, дьахталлар, тимир тэриллэр барыта биһиэнэ буолуо, – Хучана бэргэһэтин кэннигэр сиэлийэ, тииһин быыһынан сыыйан саҥара, хабырынан ылбыта. – Чэ, буоллун даҕаны… Бачча чугаһатан баран дьаһайталыаҕыҥ! Ойуун биэрбит тимир төбөлөөх охторгутун түһэрбэтигит ини? Ытаргыт эрэ бэрт этэ дии, уолуктарын көрөн ытаарыҥ. Бу охтор түөстэрин куйаҕын суптурута сүүрүөхтэрэ. Мин бастаан иһээччини, Амыкча иккиһи, Куодай кэнникини… Онтон көрүөхпүт, үчүгэйдэттэхпитинэ, тутатына суол хайааччылары эккирэтиэхпит, – диэт, уучаҕа ньахчас гына түһүөр диэри олоро түһээт, атахтарын тиҥилэҕинэн тэбиэлээн күрдүргэппитэ.

Ээй кытыытынан, намыһах сэппэрээктэри тоҕута кэстэрэн, хороҕолдьутан испиттэрэ. Эмискэччи инникилээн испит киһи уучаҕа, этин таттара дьигиҥнии, тохтуу түспүтэ. Дьирэччи тэбинэн, адаар муоһунан хаары сүргэйэрдии төбөтүн хамсата, турунан кэбиспитэ. Киһи тула эргичиҥнии, үҥүүтүнэн уучаҕын үлүбээй сабырҕаппыта. Уучаҕа бүлтэччи көрө, тылын былас ыйаан, тыынан күрдүргүү, кэннинэн тэпсэҥэлээбитэ. Киһи ойон түһэн, инниттэн тардаары хааман иһэн, маҥан хаарга кыа хаан ортотугар икки оҕунан тобулута ытыллыбыт суор сахсайа сытарын көрө биэрбитэ. «Суор буоламмын, эһигини батыһа сылдьыам…» – диэн дьүккэтэ кытарбыт ойуун хараҕа көстөргө дылы гыммыта. Хучана куттанан, кэннинэн хааман иһэн, хаарга олоро түспүтэ. Кэнниттэн испиттэр таба кэннигэр анньылла сыһа, туора ойутан тахсыбыттара. Атахтара күөрэҥнээт, көстүбэт өстөөхтөрүттэн хаххаланардыы, табаларын кэннигэр сөрүөстүбүттэрэ.

– А-аа, сорбуун! – диэн киһилэрэ хаһыытаан энэлийэ, икки лабааларынан хаары таптайа иэҕэҥнээбитэ. – Өлбөт үөһэ… Ойуун өлбүт! Хаан Илбис өлбүт! Ким аны биһигини көмүскүүр…

Туох буолбутун ситэ өйдөөбөтөх дьоно өҥөҥнөспүттэрэ, алаҥааларын бэлэм тутан, тула мэлээриҥнии, киһилэригэр сыҕарыҥнаабыттара.

Тобулута ытыллыбыт суортан улаханнык саллыбыттара. Хантан ыппыттарын быһаара сатаан, улаханнык мунаарбыттара.

– Хучана, – диэбитэ Амыкча. – Көр, бэл, хаарга суол таһаара сорумматахтар… Туох үлүгэрдээх боотурдарай?! Кэбис, мин төннөбүн…

– Мин эмиэ… – диэбитинэн Куодай умса туттубута.

– Өлбөт үөһэ өлбүт буоллаҕына, Хаан Илбис бырамаҥҥа көттөҕө… Мин даҕаны бэйэбэр өһүм суох… Барыаҕыҥ. Мин тордоҕор бара сырыттахпына сатанар. Төгүрүк иһитин уонна тимир быһаҕын, ох саатын, батаһын ылыам… Уоттуом! Түөлбэ хоһуунугар этээриҥ, саҥа ойуун төрөөтө диэн… Элбэх күнү-ыйы өлөрө көрдүм-иһиттим, син билбэхтэстим. Аны мин түөлбэ саҥа ойууна буолабын, – диэбитинэн Хучана ойон турбута. Үргүлдьү бэргэһэтин кэннигэр сиэлийэн, баһын быһа илгистэ, турулус-ирилис көрө, үөрбүттүү бэдьэйэн ылбыта.

Борук-сорук буолуута Туоҕа Боотурдаах халтаамаҕа тиийэн кэлбиттэрэ. Бэдэр Боотурдаах дьонноро кэлбиттэриттэн үөрэн, кулуһуннарын сөргүтэн, күөстэрин иһирдьэ анньа, үөлүллүбүт ыалыкыларын эргитэлээбиттэрэ.

– Хайа, тоҕо хойутаатыгыт, ытырыктата саныы олоробут, – диэбитинэн Бэдэр Боотур утары хааман кэлбитэ.

– Ээ, дойдубут Улуу кыылын көрөн, кулуһун оттон, сиэр-туом оҥорон тардылынныбыт. Эһиги кэлбиккит ырааппыт дуу, тугу биллигит, көрдүгүт? – Туоҕа Боотур атыттан ыстанан түһэн, көһүйбүт этин-сиинин хамсатан биилинэн имиллээмэхтээн, чохчоохойдоон ылла.

– Бай, ол сүдү кыыл номнуо кэлбит дуо, тоҕо эрдэтэй? Суох, тугу даҕаны көрбөтүбүт. Халтааманы ырааҕынан соҕус суол хайдым. Кыыл, көтөр суолуттан ураты киһи дьиксиниэҕэ суох, – Бэдэр Туоҕа Боотур атын муннун сууралаамахтыы тэһииниттэн ылла.

– Хата, сылаас аска кэллибит буолбаат! Тугу бултаан үөллүгүт? – диэбитинэн Лэбиэрийэ Бөҕө атыттан түспэккэ кулуһуҥҥа ыксары астаран тиийэн өҥөҥнөөтө. – Оо, ыалыкылар дуу…

– Туйах күннээтэ. Атаҕынан ыалыкылары эккирэтэ сылдьан, үөрү-үөрүнэн ылла. Уолбут Барылаҕын маанылаах олбоҕор олорор буоллубут, – Бэдэр Боотур Туоҕа Боотур атын тииккэ эрийэ тарта. – Туйах, кэл, тордох тириилэрин ыл эрэ. Бэлэм дьылҕан мастарга сабыта уурталыахпыт.

Бу кэмҥэ Хучана Хаан Илбис ураһатын таһыгар өрө мэҥитэн тиийбитэ. Уучаҕыттан түспэккэ, барыара сөҥмүт ураһаны кыҥастаһа, суол-иис хайан, төттөрү-таары хаамтаран хоочугураабыта. Табатыттан түһэн, салларын дьарҕарда сатыырдыы тэбэммитэ буола тэпсэҥэлии, үөмэр-чүөмэр үктэнэн, ураһаҕа чугаһаабыта. Дьиэли өтөрү түһүөхтүү үҥүүтүн уһуктаах төбөтүнэн тирии, тыас иһиллээн иһийэ сөҥмүтэ. Сэрэхэчийиэх тыаһы-ууһу истибэккэ, үҥүүтүнэн дьиэли силэйэ, иһирдьэ көтөн түспүтэ. Эмискэ: «Хо-оох», – диэн хаахынас хаһыыны даҕаспытынан үҥүү сирилээн кэлэн, төбөтүн үрдүнэн батары сааллыбыта. Хучана таһырдьа ойбута. Кэнниттэн батаһын күөрэччи туппутунан Хаан Илбис арбаллан, баар буолбута.

– Баҕайы! Эн эбиккин дуу… Тугу үөмэн, өргөстөнөн киирдиҥ… Мин тыыммын иһиллии кэллиҥ дуо? – диэбитинэн Хаан Илбис аҕылаан мэҥийэ, батаһынан далбаатанна.

– Хаан Илбис, Хаан Илбис, уҕарый… Иэдээн, иэдээн! Өлбөт үөс… Һуу… Хата, тыыннаах эбиккин… – диэбитинэн Хучана титирэстээбитинэн тобуктуу түспүтэ. – Үөрүҥ суор, суор өлбүт…