Текст книги "Sonuncu dərviş"

İlıq bir avqust axşamı idi, həyətdə sıx ağacların altında qoyulmuş masanın arxasında ancaq ikimiz idik. Rəhimağa müəllim mənə çox oxumağı tövsiyyə edirdi, daim öz üzərimdə işləməyi tapşırırdı, Ensiklopediyada çalışdığı illərdən, jurnalist həyatının maraqlı məqamlarından danışırdı. Jurnalistin həyatında ekstremal vəziyyətlər çox olur, belə hallara hər zaman hazır olmaq üçün peşəkarlığı artırmaq lazımdır. Bu peşə yarımçıqlığı, ortabablığı sevmir, fədakarlığı xoşlayır. O, danışdıqca danışırdı. Olduqca enerjili adamdı və ikinci mərtəbədəki otağının işığı gecə yarıdan keçənədək yanılı olurdu. Fasiləsiz olaraq on səkkiz saat yazı masasının arxasında oturan Rəhimağa müəllimə ancaq iki şey lazımdı – tünd çay, bir də siqaret.

O, mənə yaradıcılığın şirin əzablarından danışırdı, yuxusuz gecələrindən söz açırdı. Jurnalistikanın yol işarələrini öyrədirdi. Bir vaxt ayıldım ki, gecə yarıdan keçib. Konyak şüşəsi isə boşalmışdı”. (“Yaddaş kartı”, 2013, “Hədəf” nəşriyyatı, səh – 126-131)

Hər dəfə qəzetdə yazım çıxanda gətirib ona göstərirdim. Sevinirdi, tövsiyyələrini, iradlarını bildirirdi. Dəyişməyən bir tövsiyyəsi vardı: “Özündə mütaliə vərdişi yarat, çoxlu kitablar oxu, dünya klassiklərini dönə-dönə oxu”. Rəhimağa müəllimin olduqca zəngin kitabxanası vardı. O kitabların üstündə necə əsirdi, İlahi! Mən ondan həm də kitaba münasibəti öyrəndim. Kitabın vərəqlərini qatlamaq olmaz, onunla səliqəsizcəsinə davranmaq olmaz. Çünki kitab insana münasibəti öyrədir, insanlarla ünsiyyət qurmağı öyrədir, insanı kamilləşdirir, onu şəxsiyyət olaraq formalaşdırır. İnsanlar kitablar vasitəsilə öz sirrini oxucuya aşkar edir. Hər bir yazar öncə yaxşı oxucu olmağı bacarmalıdır. Yaxşı oxucu həm də kitabla insan kimi rəftar edəndir. Dünyasını çoxdan dəyişmiş yazıçılar kitab rəflərində bir-birinin yanında bir sıraya düzülüblər. Onlar hələ də yaşayır və bizimlə birlikdə nəfəs alırlar. İstədiyimiz zamanda onlarla –ayrılmaz dostlarla həmsöhbət ola bilirik, onlardan dəyərli məsləhətlər ala bilirik.

Rəhimağa müəllim mənə əsl dostun kim olduğunu göstərdi. O, böyük müəllim idi. Mən zəhmətin nə demək olduğunu onun timsalında öyrəndim. Çox vaxt evə gec qayıdırdım. Gecənin bir yarısı onların qapısı önündən keçəndə baxırdım ki, hələ də pəncərəsində işıq yanır. Gecədən sübh açılıncaya qədər işləyirdi, tərcümələr edir, redaktəylə məşğul olur, mütaliə edirdi. Bir dəfə redaksiyadan rus dilində irihəcmli bir mətni (təxminən 50-60 səhifəlik) bizim dilə çevirmək üçün mənə verdilər və tapşırdılar ki, mətn sabaha hazır olmalıdır. Gərgin iş rejimində çalışırdım, mətbuat konfrasından çıxıb müsahibəyə qaçırdım, ordan reportaj hazırlamaq üçün başqa bir yerə gedirdim. Yorulsam da gördüyüm işdən zövq alırdım. Redaktor mətni mənə verəndə imtina edə bilmədim. Yolda mətni nəzərdən keçirdim və gördüm ki, yazı başdan-başa fəlsəfi terminlərlə yüklənib və çox qəliz dildə yazılıb. İşin öhdəsindən gələ bilməyəcəyimi düşünəndə təşviş hissi məni bürüdü. Səhər redaktora nə cavab verəcəyəm?

Kəndə çatanda hava qaralmışdı. Rəhimağa müəllimgilin qapısından keçəndə bir anlıq ayaq saxladım, həmişə olduğu kimi pəncərəsində işıq yanırdı. Düşdüyüm vəziyyətdən məni çıxara biləcək yeganə insan o idi. Gəlişimə sevindi. Üzbəüz oturub çay içirdik. Tərəddüd içindəydim, bilmirdim vəziyyəti ona necə izah edim. Sövq-təbii narahatlığımı hiss elədi.

– Niyə belə narahatsan? Nəsə bir problem-zad yaranmayıb ki?

Çəkinə-çəkinə rus dilindəki mətni ona göstərdim və dedim ki, bu mətni təcili bizim dilə çevirməliyəm, redaksiyanın tapşırığıdır. Əvvəl elə bildim yüngül mətndir, amma indi baxıram ki, çevirməyə çətinlik çəkəcəyəm, elmi məqalədir. Yazını alıb eynəyini taxdı, xeyli vərəqlədi. Uzun sükutdan sonra dedi:

– Çayını iç, keçək mənim otağıma.

Sanki çiynimdən ağır bir yük götürüldü, həm də xəcalət hissi keçirirdim, gecə vaxtı onun rahatlığını pozduğum üçün özümü lənətləyirdim ki, axı bacarmadığın işi niyə boynuna götürürsən, ay səfeh?

Rəhimağa müəllimin iş otağına keçdik. Qarşıma bir qom kağız qoydu və o, rus dilində olan mətni ürəyində oxuyub bizim dildə mənə diktə etməyə başladı. İş bitəndə gecə yarıdan keçmişdi, qələm tutmaqdan barmaqlarım ağrıyırdı. Eynəyinin altından baxım gülümsədi:

– Yorulmusan deyəsən.

Özümü sındırmadım:

– Yox, Rəhimağa müəllim. Amma sizdən dönə-dönə üzr istəyirəm. Çox böyük əziyyət verdim sizə.

Tövrünü pozmadan ayağa qalxdı.

– Gəl indi xoruzquyruğu bir çay içək. Yadında saxla, bizim işimiz əziyyətli işdir. Ömrümüz belə əziyyətlər içində keçir. Gördüyün işdən zövq ala bilmirsənsə, onda bu əziyyət on qat ağırlaşır.

Mənim heyrətimə səbəb olan başqa məqam idi. Rəhimağa müəllim mətnin tərcüməsində bir dəfə də “ilişmədi”, səlis, rəvan şəkildə cümlələri bizim dildə diktə edirdi. O, cümlələri beynində redaktə edə-edə deyirdi və mətni yenidən oxuyanda heç bir düzəlişə ehtiyac qalmadı. Bu, əsl Sizif əməyi idi.

Klassik şairlərin əsərlərini çapa hazırlayanda mətnləri dönə-dönə oxuyurduq, kitabda bircə səhv belə getməməliydi. Bəzən mən hədsiz dərəcədə mürəkkəb dildə yazılmış qəzəllərin, qəsidələrin oxunuşunda çətinlik çəkirdim. Qumrinin, Azərin, Asinin qəliz ərəb-fars izafətləriylə dolu qəzəllərinin, poemalarının korrektəsi belə korrektordan zəngin bilik tələb edir. Rəhimağa müəllim hər sözün mənasını səbrlə izah edirdi. Zəhmət üstəgəl hövsələ, səbr. Qələm adamı üçün ən vacib olan bu iki şərti özündə tərbiyə etmədən hansısa uğura nail olmaq mümkünsüzdür. Bu həqiqətlərə onun sayəsində yetişdim.

Rəsul Rza haqqında həmişə böyük ehtiramla danışırdı. Deyirdi “o, kişi adam idi”. Uzun illər Azərbaycan Ensiklopediyasında çalışmışdı. Onu ensiklopediyaya Rəsul Rza gətirmişdi. Zəngin eridusiyasını, iti zəkasını, intellektini görmüşdü və onu özünə çiyindaş seçmişvi və yanılmamışdı. Ora ilə bağlı zəngin xatirələri vardı. Bəzilərini mənə danışmışdı. Zənnimcə, xatirələrini də yazırdı. Rəhimağa müəllimin vəfalı ömür-gün yoldaşı Validə xanım da Ensiklopediya məktəbi keçib. Bu gün də həmin məbəddə çalışır. O, Rəhimağa müəllimin həm ömür yoldaşı idi, həm iş yoldaşı, həmkarı idi, həm də məsləkdaşı idi. Bu gün də onun zəngin irsini məhz Validə xanım qoruyur.

Rəhimağa müəllimlə son görüşümüzü xatırlayıram. İnsult keçirmişdi, yazan əli, sağ əli tutulmuşdu. Onun ziyarətinə getdim, yataqda idi. Məni görüb doluxsundu. Rəhimağa müəllim, yataq sizə heç yaraşmır, tezliklə sağalın, dedim. Gözlərinin dərinliyində ona xas olmayan bir kədər gördüm. Həmişəki şövq, entuziazm onu tərk etmişdi, çarəsizliyin bir parçası kimi yatağa uzanmışdı. Sol əliylə yorğanın üzərində hərəkətsiz qalmış sağ əlini qaldırıb buraxdı, əl sinəsinə düşdü. Zəif səslə “görürsən də” dedi. İçimdən bir gizilti keçdi, qəhər boğazıma dirəndi, bunu qətiyyən ona hiss etdirməməliydim. Özümü ələ almağa çalışdım. Amma əbəs yerə. İti baxışlarından heç nə yayınmırdı. “Yaxşı ki, gəldin. Səni görməyimə şad oldum” dedi. “Borcumuzdur, Rəhimağa müəllim, siz mənim ustadımsınız. Amma özünüzü üzməyin, tezliklə sağalacaqsınız. Buna əminəm” dedim. Xəfifcə gülümsədi.

Ağlıma gəlməzdi ki, bu görüş onunla sonuncu görüşümüzdür. Sağalacağına bütün varlığımla inanırdım. Həyat eşqiylə dolu ürək belə asanlıqla ölümə təslim ola bilməzdi.

Qısa müddətdən sonra hərbi xidmətə yollandım. Naxçıvanda xidmət edirdim və hər həftə anamdan məktublar alırdım. Bir gün bir məktub aldım. Anam yazırdı ki, oğlum, Rəhimağa müəllim dünyasını dəyişdi. Bu qara xəbərin məni uzaq bir yerdə haqlayacağına hazır deyildim. Xəstə olduğunu bildiyimdən səksəkə içində idim. Amma heç cür o məşum fikri özümə, şüuruma yaxın buraxmırdım, amma sən demə, qorxu hissi altşüurda özünə yer edibmiş. Bakıya gəlməyim mümkünsüz idi. Anama yazdığım məktubdan bu cümlələr xatirimdədir: “Mən elə bilirdim Rəhimağa müəllim kimi insanlar heç vaxt ölməz. Axı mən niyə onun son günündə yanında ola bilmədim, onun tabutuna çiyin verə bilmədim?! Ruhumu parçalayan tənhalıq içində bir az da tənha qaldım”. Ən böyük dostumu, müəllimimi itirmişdim. Tale onunla vidalaşmaq haqqımı əlimdən almışdı… Taleyimə qarşı çox qəzəbliydim.

Hərbi xidmətdən qayıdan günün səhəri onun məzarını ziyarət etdim. Mənə mənəvi atalıq etmiş bu böyük insanın ruhuyla həmsöhbət oldum. Xeyli yüngülləşdim.

Bu gün ölkədə müxtəlif nəşriyyatlar fəaliyyət göstərir. Çoxlu kitablar nəşr olunur. Amma ötən əsrin 90-cı illərində özəl nəşriyyat yaratmaq, unudulmuş klassiklərin əsərlərini, ensiklopedik kitablar nəşr etmək böyük fədakarlıq, əzm, iradə tələb edirdi. “Boz Oğuz” nəşriyyatı bir çox ilklərə imza atdı. Bu kitablar Azərbaycan mədəniyyəti, ədəbiyyatı, elmi üçün son dərəcə faydalı kitablar idi. Zaman ötdükcə həmin kitabların bizim üçün əhəmiyyəti daha da artmış olur. Ən dəhşətlisi odur ki, google axtarış sistemində Azərbaycan mətbuatı, kitabşünaslığı, mədəniyyəti və ədəbiyyatı üçün bu qədər dəyərli işlər görmüş bir alim, qələm adamı haqqında heç bir məlumat yoxdur. Biz niyə bu qədər unutqanıq? Rəhimağa İmaməliyevin həyatı və fəaliyyəti, yaradıcılığı geniş bir tədqiqat mövzusudur. O, publisistikaya bir kübarlıq gətirmişdi, zənginlik gətirmişdi. Axıcı, rəvan yazı tərzi vardı. Rəhimağa müəllimin xəttini yüz yazının içindən seçmək olurdu. Son dərəcə gözəl xətti vardı, yazı yazmaqdan da, hərflərin bir-birinin yanında düzülməsindən də estetik zövq alırdı. Həmişə deyirdi ki, qələm adamının xətti gözəl olmalıdır. O, Azərbaycanda naşirlik sənətinin öncüllərindən idi, kitabçılıq sahəsinin yaradıcılarından idi. Azərbaycan Ensiklopediyasının yaranmasında, inkişafında ölçüyəgəlməz xidmətləri olan bir ziyalı idi. Gördüyü işlərin müqabilində heç kəsdən heç nə ummayan bir insan idi. Validə xanım danışır ki, bir gün onun arxivini araşdıranda qarşıma bir qovluq çıxdı, qovluğun üstünə yazılmışdı ki, “Özüm üçün yazdığım qəzəllər”. Xeyli sayda qəzəlləri, şeirləri varmış.

Bu yazını müəllimimə vəfa borcu kimi yazdım. Könül istərdi ki, onun yarımçıq qalan işləri tamamlansın, fəaliyyətini əhatəli şəkildə əks etdirən bir kitab çap olunsun. Paradoksa baxın: Həyatını kitaba həsr etmiş bir insan haqda əlimizdə bircə kitab belə yoxdur. Sözsüz, onun müəllifi olduğu kitablar var. Hərçənd o kitablar da çox çətinliklə tapılır. Amma onun xatirəsini yaşatmaq üçün bir kitab yazılmalıdır. Hələ ki, onu tanıyan insanlar, onunla əməkdaşlıq etmiş, dostluq etmiş insanların çoxu həyatdadır. Onların hər birinin yaddaşında Rəhimağa müəllimlə bağlı xeyli xatirələr var. O xatirələri xilas etmək lazımdır.

Hər dəfə yeni kitabım çıxanda, yeni uğurlara imza atanda onun məmnun təbəssümü gözlərim önündə canlanır. Hər təzə yazıya başlayanda xeyir-duamı ondan alıram. Mənim yaddaşımda o, həmişə diridir və bütün uğurlarımda onun danılmaz payı var.

Səsin səfiri

Təbiət hələ ki, mürgü döyürdü… Seyidin yuxusu ərşə çəkilmişdi, sübh alaçatıdan qalxıb eyvana çıxmışdı və fikirli-fikirli qəlyanını tüstülədirdi. Axşamkı ifanın sədası hələ də qulaqlarında gümüldənirdi. Bu səs onu öz gəncliyinə qaytarmışdı, xəyalın iti qanadları onu Cıdır düzünə, bülbüllərin cəh-cəhiylə süslənmiş İsa bulağına aparıb çıxarmışdı; şaqraq zəngulələrdən bihuş olmuş bülbüllər özlərini Seyidin qavalına çırpırdılar…

– Ağa, deyəsən, gecəni narahat yatmısan. – Mövsüm kişinin səsi onu xəyaldan ayırdı. Köksünü ötürüb əlini qocanın çiyninə qoydu:

– Mənim yuxumu qaçıran sənin oğlundu, Mövsüm kişi!

Mövsüm kişi əvvəlcə heç nə başa düşmədi, – Nəriman neyniyib ki, ay Ağa? – deyə narahatlıqla soruşdu.

Seyid gülümsündü:

– Daha neyləyəcək? Axşam bir oxumaq oxudu, yoxumdan var oldum. Öz cavanlığımı xatırladım…

* * *

Nərimanın bəxti onda gətirdi ki, ömrünün həlledici məqamında başını qaldırıb Seyid Şuşinski kimi nəhəng bir dağla rastlaşdı, bu dağın ucalığından, əzəmətindən bir anlıq başı gicəllənsə də, özünü toparlayıb o dağdan qopan ilahi səsləri içinə hopdurmağa başladı; xoşbəxtlikdən o dağ da öz sirlərini ondan əsirgəmədi, çünki bu çəlimsiz oğlanda öz keçmişini görmüşdü və istəyirdi ki, gələcəyini də ona etibar etsin.

Atası Nərimanı özüylə birlikdə kolxoza aparır, bəzi yüngül işləri ona tapşırırdı ki, uşaq erkən yaşlarından zəhmətə alışsın. Sonra fikirləşdi ki, onu sənət məktəbinə qoysa yaxşıdır. Nəriman xarratlıq sinfini bitirib Dəmir yolu deposunda işləməyə başlayır. Sən demə, tale ona başqa bir sürpriz hazırlayırmış, onun həyatının axarı muğam ladı üstündə köklənmişdi. Özü isə bütün bunlardan xəbərsizdi.

Nəriman uşaq yaşlarından muğamın sehrinə düşmüşdü, Seyidin, Zülfünün, Xanın vallarını alıb saatlarla qulaq asır, bu xalları, zəngulələri yaddaşına yazırdı, xəlvətə düşəndə özü də zümzümə edir, öz səsi özünə xoş gəlirdi. Bilirdi ki, oxumaq üçün səsi var, intəhası bu səsi aşkara çıxarmaq üçün yüngülcə təkana ehtiyac vardı, bu təkan olmasaydı, onun səsi bulaq kimi soğulacaq, axırda quruyacaqdı.

Bir gün Mövsüm kişinin dostlarından biri Nərimana deyir ki, ay oğul, sənin ki, belə səsin var, niyə bu səsin nazını çəkmirsən? Seyid Şuşinski var ha, bax, o mənim dostumdur, kişiylə salaməleykümüz var, gəl, səni onunla tanış edim, bir səsinə qulaq assın.

Nəriman sevincdən uçundu, həyəcan içndə Ağayla, gələcək ustadıyla görüşü xəyalında təsəvvür elədi. Tezliklə bu görüş reallaşdı və Seyid Şuşinski Nərimanın səsində istedad işartısı görüb onu Asəf Zeynallı adına Musiqi texnikumuna dəvət etdi.

Həmin vaxtdan Nəriman müntəzəm olaraq Seyidin dərslərində iştirak etməyə başlayır. Muğamın gizlinclərini öyrənməklə yanaşı muğamı tədris etmə metodlarını da mənimsəyir ki, bu da gələcəkdə onun müəllimlik fəaliyyətində çox əhəmiyyətli rol oynayır.

Həmin illərdə Ağa ilə Mövsüm kişinin də dostluğu möhkəmlənir. Ustad xanəndə tez-tez şəhərdən Buzovnaya, Mövsüm kişigilə qonaq gəlir. Bu dostluq o qədər dərinləşir ki, Mövsüm kişi öz həyətində onun üçün xüsusi olaraq iki otaqlı ev tikdirir.

Yeri gəlmişkən, bu günlərdə gözəl yazıçımız Seyran Səxavətin xanəndə Süleyman Abdulayev haqqında yazdığı “Bəhanə” romanını oxuyurdum, orada Seyid Şuşinskinin obrazı yüksək sənətkarlıqla işlənib, bu əsər son yüz ilin muğam mənzərəsini bütün təfərrüatları, ayrıntıları ilə oxucunun gözü önündə canlandırır.

O vaxtlar Seyid Basin küçəsində yaşayırmış. Həmin əsərdə belə bir məqam var ki, gənc Süleyman Seyidi əlimyandıda axtarırmış, axırda üz tutur xanəndənin evinə, qapını Qulam açır (Qulam Ağanın xidmətçisi idi.– K. H) və Seyidin evdə olmadığını deyir. Süleyman soruşur ki, səncə o, hara getmiş olar? Qulam deyir: “Nəriman gəlmişdi, onnan getdi… Gəlsə nə deyim?”

Çox istərdim ki, muğam sənətilə məşğul olanlar – gənc xanəndələr, musiqiçilər bu romanı oxusunlar. Əsəri oxuyub başa çatdırandan sonra ürəyimdə belə bir hiss baş qaldırdı ki, kaş Nəriman müəllim haqqında belə bir bədii əsər yazmaq mənə qismət olaydı. Hələ ki, bu fikir arzu olaraq qalır.

Nəriman Seyidin sinfində təhsil almaqla yanaşı dövlət konsertlərində də iştirak edir, el məclislərində oxuyurdu. Onu da qeyd edək ki, o vaxtlar toylarda mikrofon olmurdu, Nərimanın zil səsi ona toylarda oxumağa böyük imkanlar verirdi.

Nəriman Əliyev 1960-cı ildə texnikumu bitirir və onu təyinatla Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasına göndərirlər. 1963-cü ildə xanəndə Zülfü Adıgözəlov dünyasını dəyişir və bu vaxt Əhməd Bakıxanov Nərimanı 12 saylı musiqi məktəbinin axşam şöbəsindəki muğam sinfinə, Zülfünün yerinə dərs deməyə dəvət edir. Seyiddən öyrəndikləri bu dəfə onun karına gəlir, tələbələrə muğam, xalq mahnı və təsniflərini məhz onun kimi öyrətməyə başlayır.

Seyid Şuşinski ömrünün son illərinə qədər Mövsüm kişinin evində qonaq olub. 1965-ci ilin qorabişirən avqust ayında Seyidin ürəyi birdən-birə doğulub boya-başa çatdığı Ağdam torpağı üçün möhkəm darıxmağa başlayır. Bəlkə, də ömürdən çox az möhlət qaldığını sövq-təbii hiss etdiyindən doğulduğu torpağa qayıdır və cəmi ikicə aydan sonra cismini bu torpağa əmanət edir…

Amma getməmişdən əvvəl bir axşam Mövsüm kişiylə halallaşmağı qərara alır. Bu iki dostun arasında dünyanın ən məhrəm, ən səmimi, ən isti söhbəti başlayır və bu söhbət əsnasında Seyid dostunu Nəriman sarıdan da arxayın edir: “Günü sabah gedib Azər müəllimə (o zaman A.Zeynallı adına texnikumun direktoru idi, – K.H) deyəcəyəm, mənim sinfimə dərs deməyə Nərimanı götürsün. Bu, həm də mənim vəsiyyətimdir. Ondan yaxşı müəllim olacaq.”

Zaman Ustadın dediklərini təsdiqlədi. Bu gün Azərbaycan muğamının aparıcı simaları olan Canəli Əkbərov, Ağaxan Abdullayev, Səkinə İsmayılova, Alim Qasımov, Mələkxanım Əyyubova, Nəzakət Teymurova, Teyyub Aslanov,Gülyaz, Gülyanaq Məmmədova bacıları və onlarla muğam ifaçıları muğamın əlifbasını məhz ondan öyrəniblər.

Nəriman Əliyev pedaqoji işlə yanaşı ifaçılıq fəaliyyətini də davam etdirirdi. Onun muğam, təsnif və xalq mahnılarından ibarət 7 valı: – “Bayatı-Şiraz”, “Çahargah”, “Rahab”, “Şur”, “Rast”, “Bayatı-kürd”, “Humayun” valları buraxılıb. Televiziyanın qızıl fondunda onun ifasında “Mahur-hindi” muğamı və 6 təsnif yazılmış lenti qorunub saxlanılır.

Bu yazının ərsəyə gəlməsində mərhum xanəndənin bacısı oğlu, tanınmış tarzən Murtuz Əsədullayevin çox böyük köməyi oldu. Çoxdandı ki, Nəriman müəllim haqqında nəsə yazmaq istəsəm də, müxtəlif səbəblərdən yazı alınmırdı. Bu günlərdə istəyimi Murtuz müəllimə bildirəndə və ondan Nəriman müəllimlə bağlı faktların toplanmasında mənə kömək etməsini xahiş edəndə həvəslə razılaşdı.

Murtuz müəllim dayısı