Текст книги "Səməd Vurğun xatirələrdə"

Səməd Vurğun Moskvada təhsilini sona qədər davam etdirə bilmədi… Canlı həyat, yaşamaq-yaratmaq eşqi onu 1931-ci ilin yazında çəkib “çıxdığı yurd”a, Azərbaycana, Bakıya gətirdi. Bundan sonra onun həyatı və yaradıcılığı “elinə, gününə, obasına” daha yaxından bağlandı.

Səməd Vurğun Bakıya qayıtdıqdan sonra, fitri istedadı və müəyyən hazırlığına görə, V. İ. Lenin adına Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun aspiranturasına, bir qədər sonra isə Azərbaycan Dövlət Elmi-Tədqiqat İnstitutunun aspiranturasına qəbul edildi. Lakin Səməd Vurğun hər iki aspiranturanı da tərk etdi. Şair akademik mühazirələr çərçivəsinə sığmayırdı…

Səməd öz sənət dostları və ideya silahdaşlarilə fəxr edərdi. Bəzən, yaradıcılıq məsələləri ətrafında apardıqları mübahisə və polemika zamanı, dostlar bir-birindən inciyir, küsür və tez də barışırdılar. Onları aralarındakı səmimiyyət, ideya birliyi yenidən bir cərgəyə düzür və ədəbi döyüşlərin aparıcı və hərəkətverici qüvvəsinə çevirirdi…

Səməd Vurğun Hüseyn Cavidi çox sevirdi, onun poeziyasını, həqiqi şair təbiətini və şeir rübabını yüksək qiymətləndirirdi. Səməd həmişə Hüseyn Cavidin:

Hər qulun cahanda bir pənahı var,

Hər əhli-halın bir qibləgahı var.

Hər kəsin bir eşqi, bir allahı var,

Mənim tanrım gözəllikdir, sevgidir –

misralarını böyük vəcdlə təkrar edərdi. Səməd gözəllik və məhəbbət haqqında bu qədər ülvi, şairanə və romantik nəğmədən, sanki, mənəvi qida alırdı…

Səməd Vurğun Hüseyn Cavid haqqında şəxsi söhbətlər zamanında, həmişə yüksək fikirlər söylərdi. Bir epizodu indi də yaxşı xatırlayıram.

1936-cı ilin yaz ayları idi. Səməd Vurğun Lenin ordeni alması və oğlu Yusifin anadan olması münasibətilə evində bir qonaqlıq düzəltmişdi (Lermontov küçəsindəki mənzilində). Orada köhnə inqilabçılardan Həmid Sultanov, İsrafil İbrahimov, Abbas Sultanov, şair və yazıçılardan A.Şaiq, H.Cavid, B.A.Talıblı, T.Şahbazi(Simurq), H.Mehdi, Ə.Cavad, M.Müşfiq, S.Şamilov, S.Hüseyn, M.K.Ələkbərli, O.Sarıvəlli, H.Əlizadə və başqaları iştirak edirdilər. Məclisdə Səməd “Cavid Əfəndi bizim iftixarımızdır”, deyə onun sağlığına olduqca səmimi sözlər söylədi. O, Hüseyn Cavidin sonrakı taleyinə də ürəkdən acıyırdı…

Məlum olduğu kimi, Səməd Vurğunun ilk dram əsəri “Vaqif”dir. Bu əsər, 1937-ci ilin axırlarında heyrətamiz bir sürətlə, 3-4 həftə ərzində yazıldı. Belə böyük bir əsərin az müddətdə yazılması ona görə mümkün oldu ki, Səməd Vurğun illər uzunu Vaqifin həyatı və yaradıcılığı üzərində düşünmüşdü. O, yazacağı əsərin mövzusunu, süjet xəttini xəyalında çoxdan işləyib hazırlamışdı. Səmədin dodaqları daim-oturanda da, gəzəndə də, məclislərdə də, hətta çörək yeyəndə də tərpənirdi. O, şəxsi söhbətlər zamanı da bəzən özünü dinləyirmiş kimi göstərir, sadəcə müsahibinin üzünə baxır, fikrən, xəyalən başqa yerdə, öz aləmində olurdu. Ona görə də birdən, yuxudan oyanırmış kimi “hə” dedikdə müsahibi təəccüb içində qalırdı. Səməd Vurğun “Vaqif” dramının bütöv bir şəklini aşıq havası üstündə əzbərində bişirirdi və ona görə də bir oturuma (səhərə qədər) böyük bir səhnə yazılırdı. Bəli, Vaqifin taleyi üzərində dramaturq uzun müddət düşünmüşdür. O, XVIII əsr Azərbaycan tarixinə, xüsusən Qarabağ xanlığına dair ədəbiyyatı böyük maraqla oxuyurdu. Səməd Vurğunun “Qarabağnamə”ni tapdırıb ona göndərməyi Heydər Hüseynovdan xahiş etdiyi və 1936-cı ildə Vaqifin dövrünə, həyatına, bütünlükdə Qarabağ xanlığı tarixinə dair Yusif Vəzirlə saatlarla söhbəti yaxşı yadımdadır. Oxuyurdu, öyrənirdi, Səməd Vurğun əvvəlcə “Şairin ölümü” şeirini yazmışdı, hətta pyesin özünü də ilk variantda “Şairin ölümü” adlandırmışdı.

Səməd Vurğun sonralar, “Vaqif” pyesinin müzakirəsi zamanı məsələnin bu cəhətindən bəhs edərkən deyirdi: “Azərbaycan poeziyasının bu böyük siması, xalqımızın doğma oğlu Vaqifin taleyi məni uzun müddət düşündürmüşdür. Bu temada bir poema yazdım. Lakin o məni təmin etmədi və düşündüyümdən zəif çıxdı. Bu zaman mən bu temada dram yazmağı qərara aldım ki, indi oynanılan bu əsər də onun nəticəsidir”.

“Vaqif” dramının yazıldığı dövrə aid bəzi mülahizələrimi də bildirmək istəyirəm.

“Vaqif” pyesi yazılan ili Səməd Vurğun Xaqani küçəsindəki 19 nömrəli binada yaşayırdı. Onun dörd otaqdan ibarət mənzili vardı. Elə bu münasibətlə də yazmışdı:

Atam öldü torpaq damda,

Özümsə dörd otaqdayam!

Bu, Səməd Vurğunun Xavər xanım Mirzəbəyova ilə evlənməsinin dördüncü ili idi. İlk övladı Yusifin üç yaşı vardı. Gənc və xoşbəxt bir ailə qurmuşdu. Onda artıq şan-şöhrətli şair idi, ilham dəryası aşıb-daşırdı. Səməd gecə-gündüz “Vaqif”i yazırdı. Yorulduğu zaman saz çalırdı, oxuyurdu. Bəzən də məni çağırıb keçmişlərdən və uşaqlıq, gənclik günlərimizdən söhbət açardı. O günlər, o illər əsəbi və həyəcanlı günlər, illər idi…

Azərbaycan xalqının namuslu oğulları – inqilabçılar, dövlət xadimləri, ədib və şairlər ağır həyat imtahanından keçirdilər… Nümayişlərdə, bayram təntənələrində, iclaslarda bəzi “şeytan balaları” Azərbaycan xalqının vicdan səsi olan yazıçıları, həm də kommunist və komsomolçu yazıçıları siyasi şübhə altına almağa çalışırdılar. Belə halları xatırlayarkən Səməd Vurğunun qaşları çatılar və dərin düşüncəyə dalardı.

Səməd Vurğunun yüksələn sənət qüdrəti, nüfuzu və ona qarşı olan xalq məhəbbətinə qısqanan “şeytan balaları” şairi yalançı millətçilik böhtanları ilə ləkələmək və cərgədən çıxarmaq istəyirdilər. Mənəvi iztirab keçirən Səməd Vurğun əyilmək bilməyən iradə və xariqüladə bir cürətlə, məntiqi və təsirli danışıqları ilə əleyhdarlarının planlarını pozurdu. Bir dəfə onu hansı idarəyəsə çağırmışdılar. Deyəsən, 1937-ci– ilin payızı idi. Biz vəziyyəti götür-qoy etdikdən sonra indiki Nizami muzeyinin qarşısında ayrıldıq. Ayrılarkən Səməd məndən soruşdu. “A Qara, papiros pulum yoxdur, səndə pul varmı?”. Mən əlimi cibimə saldım və axırıncı üç manatı ona uzatdım. Səməd pula baxaraq:

–  Ayə, bu pul elə bil atamın üçlüyüdür, onun da cibində üç manatdan artıq pulu olmazdı, bu üçlük mənə düşəcəkdir, darıxma – dedi. Səməd Vurğun bir növ fatalizmə uydu, o üç manatlığa (guya atamızın üçlüyü kimi) özünün tilsimi kimi etiqad bağladı. İnsan dara düşdüyü zaman bəzən belə də olur.

Mən yatmayıb səhərə qədər Səmədi gözlədim. Nəhayət, səhər çay vaxtı Səməd gəlib çıxdı, işin gedişini müfəssəl surətdə danışdı və əlavə etdi ki, “onlar” mənim “Azərbaycan” şeirimdən bərk yapışıblar. Başa düşə bilmirlər ki, bu şeir mənim həyatımın və bütün yaradıcılığımın mənasıdır, rəmzidir. Yadında saxla! Mən kommunistəm, ona görə də mən özümü ən böyük internasionalist hesab edirəm. Mən bütün insanlara, bütün xalqlara və millətlərə səadət arzulayıram və bu yolda çalışıram.

Lakin bununla bərabər, məndən ötrü ən müqəddəs torpaq Azərbaycandır, ən doğma xalq isə Azərbaycan xalqıdır, onun dili və şeiri mənim vicdan səsimdir, o mənim doğma anamdır. Əgər buna görə məni millətçi etmək istəyirlərsə qoy etsinlər. Bir gün gələr, tarix həqiqəti açar!

Sonralar Səmədi heç bir yerə sorğu-suala çağırmadılar. Lakin qələm dostlarının taleyi onu narahat edirdi. Səməd Vurğun ziddiyyətli düşüncələr içində hər gün, hər gecə qocalırdı. Məhz belə bir zamanda, od kimi yandıran iztirablar, daxili ürək çırpıntıları və tərəddüdlər içində o, “Vaqif”i yazdı. Səməd Vurğun öz taleyinə əvvəlcədən acıyaraq Vidadinin dili ilə deyirdi:

Şairdir, qəlbi var, şirin sözü var,

Böyük bir ölkənin onda gözü var.

O ölsə, dağlar da dil deyib ağlar

Əfv edin.. yaxşılıq qalır yadigar!

Səməd Vurun “Vaqif”i yazıb qurtardıqdan sonra bir müddət əsəri gizli saxladı. Bir dəfə dərdləşən zaman (bulvarda) mənə dedi: “Əgər məni aparsalar, sən tez mənim əsərimi götür və etibarlı bir yerdə gizlət. Əsərin yerini Xavər bilir. İşdi görsən ki, sən də şübhə altındasan, onda Ruqiyyəyə (mənim həyat yoldaşımdır) tapşır ki, əsəri etibarlı bir yerdə gizlətsin”. Sonra Səməd şair xəyallı gözlərini Xəzərin üfüqlərinə zilləyərək nə isə düşündü və mənalı bir tərzdə əlavə etdi ki, “Mənim qələmimi Yuskaya (oğlu Yusif) ver, kim bilir, mənim tamamlamadığım işi bəlkə o tamamladı”.

Belə ağır günlərdə Səməd Vurğun ən çox Hüseyn Cavidin və Mikayıl Müşfiqin taleyinə acıyırdı. O, Müşfiqi çox sevirdi, şairin istedadını və poeziyasını yüksək qiymətləndirirdi.

Mənim yaxşı yadımdadır, bir dəfə Azərbaycan Dövlət Universitetinin Kommunist küçəsindəki binasında şairlərlə görüş gecəsi keçirilirdi. Gecədə Səməd Vurğun və Müşfiq şeirlərini oxuduqları zaman, ağzına qədər dolu olan salon (o zamanlar şeir gecələri izdihama çevrilirdi) onları sürəkli alqışlarla qarşıladı. Müşfiq yəqin ki, öz taleyini qabaqcadan duyurmuş kimi – “Yazmaram, a dostlar, sizdən olmasam!” – deyə (şeirin ancaq bu misrası yadımda qalıb) atəşin bir şeir oxudu. Bu şeir daxili bir sədaqətin, saf vicdanın səsi idi. Ona görə Müşfiq xitabət kürsüsündən düşərək həyəcan içərisində Səmədə yanaşdı və onu qucaqladı. Onlar qardaş kimi öpüşdülər. M.Müşfiq qazandığı müvəffəqiyyətin təsiri altında “Səməd! Gərək ya mən yaranaydım, ya sən!” – deyə bir növ zarafat etdi. Səməd isə cavabında, “hər ikimizin yaranmamız daha gözəldir!” – dedi və onu yenidən qucaqladı.

Bir neçə gündən sonra M.Müşfiqin faciəsini eşitdik… Bu xəbər Səməd Vurğunu sarsıtmışdı. Həmin gün biz Kommunist küçəsilə aşağı enirdik, Səməd dərin düşüncələr içərisində idi, o ətraf aləmi tamamilə unutmuşdu, dinməz söyləməz addımlayırdı. Biz Sabir bağına çatdıqda Səməd Vurğun dayandı və mənim daha yaxşı eşidən sol qulağıma əyilərək rusca “Poqib velikiy talant!” – dedi. Səməd Vurğun ömrünün axırına qədər Müşfiqi unuda bilmirdi.

1938-ci ilin yazında və yayında Səməd Vurğun haqqında söz-söhbət yayılır və adamlar pıçıldaşırdılar. Belə dedi-qodular duyan və düşünən dostları dəhşətə gətirirdi. Səməd Vurğun isə qətiyyən sarsılmırdı, ədalətin təntənəsinə inanırdı. 1938-ci ilin avqust ayının ortalarında mən Kislovodskdan qayıtmışdım. Səməd Vurğun öz ailəsi ilə birlikdə orada qalmışdı. O yay Cəfər Xəndan da Səmədlə qonşuluqda olurdu. Mən Kislovodskdan qayıdan günün səhəri işə (V.İ.Lenin adına Pedaqoji İnstitut) gedən zaman İyirmialtılar bağının qarşısında böyük sənətkar H.Sarabski ilə rastlaşdıq. O, oynaq gözlərilə ətrafı yoxlaya-yoxlaya xəlvəti “nə xəbər var” – deyə soruşdu. Mən dedim ki sağlıq salamatlıqdır. Sarabski həyəcan içində “Məndən gizlətmə, Səməd hardadır?” – deyə təkidlə soruşdu. Mən onu inandırdım ki, Səmədi üç gün bundan qabaq Kislovodskda qoyub gəlmişəm. O, çox sevindi, gözlərinə sanki işıq gəldi, sifəti alışıb yanmağa başladı və pəsdən incə, məlahətli, ancaq ikimizin eşidə biləcəyimiz bir səslə Səmədin “Macəra” poemasından bir parça oxudu:

Yaxşı yadımdadır on beş il əvvəl

Özgə qundağında layla çaldığın.

Uzun saçlarını yolduqca hər əl

Qul kimi qolları bağlı qaldığın.

Yaxşı yadımdadır hər səhər erkən

Nehrə çalxadığın, qaymaq tutduğun…

H.Sarabski şadlığından ağladı.

Səməd Vurğunu o dövrün, keçici də olsa, xoşagəlməz çarpaşıqlarından xilas edən xalq nəfəsi, el məhəbbəti, bir də özünün səmimiliyi, mərdanəliyi, iradəsi və gələcəyə inamı oldu…

M.Vəkilov.Ömür dedikləri bir karvan yolu.

B., “Yazıçı”, 1986, s.43-137.

Xavər Vəkilova

Mənim üçün çox böyük itki oldu, amma…

Yeznəm Abdulla Şaiq oğulluğa götürdüyü folklorçu Hümmət Əlizadəyə öz evində toy eləyirdi. Anam onlara köməyə getmiş və mənə də tapşırmışdı ki, dərsdən çıxıb ora gəlim, əl-ayağa dolaşmasınlar deyə uşaqlara baxım. Dərsdən çıxıb bacımgilə gəldim. Çoxlu qonaqları vardı. Məktəbli formamı əynimdən çıxarmamış səsli-küylü uşaqları öz otaqlarına apardım. Ara qapını örtərkən Səməd məni görüb, Abdulla Şaiqdən soruşur: Şaiq əfəndi, bu qız kimdi? – Baldızımdır, Xavər, övladımız kimidir. Gəlini gətirmək məqamı çatanda evdən yalnız böyüklərin çıxdığını görən Səməd deyir ki, Şaiq əfəndi, nə olar, qoy Xavər də bizimlə getsin.

O vaxtkı qanunlara görə azyaşlılar böyüklərin icazəsi olmadan onlarla birlikdə əyləşməz, toy və nişan məclislərinə getməzdi. Buna baxmayaraq, bacım yuxarı qalxıb, mənim də gəlin dalınca gedəcəyimi bildirdi. Gözlənilməz xəbərdən özümü itirib nə edəcəyimi bilmirdim. Maşına əyləşdim və gedib gəlini gətirdik.

Yenə qonşu otağa keçmək istəyirdim ki, Səmədin səsi gəldi:

– Şaiq əfəndi, bəs Xavər bizimlə əyləşməyəcək?

Onda hiss etdim ki, Şaiq əfəndinin Səmədə hörməti hədsiz olduğundan istəklərinə qarşı çıxa bilmir. Odur ki, bir söz demədən əlimdən tutub məni masa arxasında Səmədlə üzbəüz əyləşdirdi. Özümü necə aparacağımı bilmədiyimdən və utandığımdan qıpqırmızı qızarıb süfrənin saçaqlarını hörürdüm. Səməd isə gözünü üzümdən çəkmirdi.

Ertəsi gün bacım bizə gəlib dedi ki, Səməd Xavərlə evlənmək istəyir. Atam razılıq vermir, deyirdi ki, Xavər uşaqdır, hələ heç yeddiillik məktəbi bitirməyib!

Elə həmin gün Səməd bacımın böyük oğlu, sonralar tanınmış elm xadimi olan Kamal Talıbzadəni dilə tutub onun vasitəsilə mənə məktub göndərmişdi. O, mənimlə görüşmək istəyirdi. Səmədin fikrindən dönmədiyini görüb qərara aldılar ki, son söz mənim olsun. Çünki Səməd inad edirmiş ki, əgər mənimlə şəxsən görüşsə, onunla evlənməyə razılıq verəcəm. Nəhayət, görüşümüz Şaiq əfəndigildə təşkil olundu. Otaqda ikimiz oturmuşduq, Səməd indiyədək keçirdiyi çətin və əzablı həyat yolundan danışıb, kasıb olduğuna görə qızların onunla ailə qurmaqdan imtina etdikləri haqqında danışdı…

Böyüklər razılıq verdikdən sonra nişanlandıq və iki il nişanlı qaldıq. Toy günümüz indiyədək yadımdadır – 1934-cü ildə 16 yaşım tamam olan kimi bizə məclis qurdular. Toyumuzda şair və yazıçılardan Mikayıl Müşfiq, Hüseyn Cavid, Mirzə İbrahimov, Sabit Rəhmangil, Mehdi Hüseyn, Cəfər Xəndan, Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Yazıçılar İttifaqının sədri Məmməd Kazım Ələkbərli və digər tanınmış şəxslər – ailəli olanlar ailəsi ilə, olmayanlar özləri iştirak edirdilər. Rəhmətlik Əhməd Cavad məclisdə tamadalıq edir, xanəndə Hüseynağa Hacıbababəyov oxuyur, Qurban Pirimov isə tarda onu müşayiət edirdi.

Biz məclisə daxil olan kimi Müşfiq ayağa qalxıb bu şeiri dedi:

Gecəyə aydımı, bəy gəlib çıxdı,

Günəşmi, yanında gəlinə bir bax?!

Taledəndimi bu, qənirsizdiər,

Çəmənmi, əlində gülünə bir bax?!

Bu el, bu obanın əziz Xavəri,

Olmaz gözəllikdə tay bərabəri.

Çağırın, kimlərin yoxdu xəbəri,

Səmədə saldığı meylinə bir bax!

Şairlər yığnağı qan qardaşıdı,

Səməd bəy bu gülün sarmaşığıdı,

Xavər məclislərin yaraşığıdı,

Sünbülmü, süsənmi, telinə bir bax?!

Bu yerdə süfrəyə plov gətirdilər, Müşfiq dayandı, plov dolu buludlara baxdı, güldü, gülüşü indi də qulaqlarımdadı, elə gülə-gülə də şeirin ardını tamamladı:

Plov gəldi, Müşfiq, təbin dayandı,

Boşqablar səsləndi, məclis oyandı,

Alın çəngəlləri, o yan-bu yandı,

Boşqabın içinə, çölünə bir bax!

Yer-yerdən gülüşdülər, əl çaldılar, keçib başda əyləşdik. Birdən hamı dönüb, Səmədə baxdı – şeir istəyirdilər. Səməd ayağa durub bu şeiri dedi:

Sevgilim, Xavərim, son bahar çağı,

Uçub tökülürdü ömrümün bağı,

Həyata küsmüşdüm sözümün sağı,

Üzümə ilk dəfə gülən sən oldun,

Şairin qədrini bilən sən oldun.

Qaşların sürməsiz, üzün boyasız,

Budur xəyalımda aradığım qız,

Deyərək, nə qədər sevindim, yalnız –

Qızların vəfası olmayır deyə,

Düşdüm əvvəlləri ümidsizliyə…

Rəng alıb, rəng verən ismətinlə sən,

Həyata qaytardın məni yenidən.

O ilk təsadüfün xəyalıyla mən,

Həftələr yaşadım, aylar yaşadım–

Bir gün evinizdə çəkildi adım.

Sən ey bağçaların, bağların barı!

Könlümün sultanı, qəlbimin yarı!

O gün qapınıza gəldi çoxları,

Fəqət, sən dedin ki, ölməz sənətkar,

Mənim ölməzlərə məhəbbətim var.

… Başıma xırda pullar səpə-səpə məni Səmədin bir otaqlı mənzilinə apardılar.

Yeni evə ayağım düşərli olmuşdu. Təkgözlü otağımız sevinclə, məhəbbətlə çağlayırdı. Ölən günədək də Səmədlə “can” deyib, “can” eşitdik.

Böyük oğlum Yusifə hamilə qalmışdım. Səməd çox sevinirdi. Məni xəstəxanaya aparanda o, evdə yox idi, xəbəri eşidib dərhal özünü oraya catdırmışdı. Doğum evinə axşam aparılsam da, Yusif dünyaya ertəsi günü – səhər saat 9-da gəlmişdi. Yanıma gəlib dedi ki, sən məni həm ata etdin, həm də mənə atamı bağışladın. Uşağa atasının adını – Yusif qoydu.

Repressiyalar başlayanda həyəcanlı günlərimiz çoxaldı. Onda Aybənizə hamilə olduğumdan Səməd çox şeyi mənə demirdi. Həmin günlərdə eşitmişdim ki, Yazıçılar İttifaqının sədrini həbs ediblər. Səməd İttifaqın katibi vəzifəsini daşıdığından daha çox həyəcan keçirirdik. Həbs ediləcəyindən ehtiyatlanan Səməd bizi anamgilə apardı. Ancaq orada da sakit ola bilmədik. Gecələr qonşu qapılar döyülər, kimlərisə camaatın “qara qarğa” adlandırdıqları qara maşınlara basıb aparırdılar. Sentyabrın 9-da Aybəniz dünyaya gəldi. Ancaq həmin il Səmədin əsərləri çap edilmədiyindən imkanımız aşağı idi. Mehdi Hüseynlə birlikdə məni doğum evindən çıxarmağa gələndə ikisinin cibində bircə manat tapılmadı…

Bir neçə il çox kasıb yaşadıq. Bir gün dərsdən evə gələndə Səmədin yolumu gözlədiyini gördüm. Evə girəndə gözlərimi yummağı tapşırdı. Bir az sonra gözlərimi açdım. Əvvəlcə elə bildim ki, gördüklərim yuxudur. Mənzilimizin döşəməsinə 30 manatlıq əsginaslardan sanki xalça salınmışdı. Səməd çaşqınlığımı görüb, əlimdən tutdu və pulların üstü ilə yeriməyimi israr etdi. Məlum oldu ki, döşəməyə səpilən pullar “Yevgeni Onegin”in tərcüməsinə verilmiş qonorardır…

Qucağımda körpə uşaq olmasına baxmayaraq, Səməd axşamlar məni tək qoyub, harasa gedir, bir də səhər açılanda qayıdırdı. Harada olması barədə bir kəlmə də danışmır, xəyallara dalırdı. Məndə qısqanclıq hisləri baş qaldırmağa başladı. Bir həftəni bu minvalla yaşadıqdan sonra əşyalarımı toplayıb, uşaqlarla birlikdə valideynlərimin yanına getmək istəyirdim ki, Səməd içəri girdi… Məlum oldu ki, hər gecə onu istintaqa aparırlarmış.

Mir Cəfər Bağırovun Səmədə münasibəti çox mürəkkəb, anlaşılmaz idi. Yazığa göz verib, işıq vermirdi. Onu deyim ki, mən Dərbəndin imkanlı ziyalı nəslindənəm. Babam Əlibəy Qırxlarqulubəyov general olub. Atam Peterburqda ali təhsil alıb, bank müdiri işləyib. Əmim Hacıağa bəy Mirzəbəyov xəzinədar olub. Qardaşım M.C.Bağırovu vətəndaş müharibəsi dövründə ağqvardiyaçıların əlindən qurtarmış, ölümdən xilas etmişdi. Buna görə də o, bizim ailəni yaxşı tanıyırdı. Səmədlə münasibəti yaxşı olanda bizi digər sənətkarlarla birlikdə ailəvi Zuğulbadakı məkanına qonaq da çağırırdı. Amma, çox incidirdi də. İlin iki ayını başını tumarlayır, on ayını zülm edirdi ona. Ora-bura çox çağırıblar, incidiblər onu. Səmədi vaxtsız qocaltdılar. Əlli yaşında o yazıq getdi, otuz səkkiz yaşımda mən bədbəxt oldum…

Səməd 1938-də “Vaqif”i yazmağa başladı və on səkkiz günə bitirdi. Ələsgər Ələkbərov, Sidqi Ruhulla, bəzən bizə də gəlir, Səmədlə məsləhətləşirdilər. Əsərin premyerası gurultulu alqışlarla keçdi, dəfələrlə Səmədi səhnəyə çıxarıb, alqışladılar.

1941-də Nizaminin yubileyi ilə əlaqədar “Xosrov və Şirin”i tərcümə etdi. Həmin il “Fərhad və Şirin”i yazdı. Əsər əvvəlcə Bakıda, sonra isə Moskvada Stanislavski adına teatrda tamaşaya qoyuldu. Moskvaya bizi də aparmışdı. Özümüzlə pul götürmüşdük ki, evin çatmayan şeylərini alaq. Səməd o pula teatrın artistlərinə böyük bir banket verdi…

Biz ailədə çox mehriban olmuşuq: mən ona “şairlər şahı”, o isə mənə “cananım” deyirdi. Moskvada Kreml xəstəxanasında yatarkən Yusifdən bir portaxal göndərmiş(elə bil uşağam) və məktubda yazmışdı ki, “Yaman günün ömrü az olar. Sənə bir portaxal göndərirəm:

Vurğunun cananı ləzzətlə yesin,

Şairlər şahına çox sağ ol desin.

Sənin qara Səmədin”.

Mən də, uşaqlar da çoxlu kitablar oxumuşuq. Bizim evə “aspirantura” deyirdilər. Mən Səmədin də ilk oxucusu idim. Gənc yaşlarımda gənclik və qadın mövzusunda yazdığı əsərləri ilk dəfə mənə oxuyur, həm bir qadın, həm də bir gənc kimi fikrimi öyrənirdi. Bəzən, onunla razılaşmadığım məqamlar da olur və o, bunları nəzərə alırdı. Qələbə mövzusunda yazdığı şeirə:

Yazılsın tarixə bir qızıl xətlə,

Qırx beşinci ilin 9 May günü – misralarını mənim tövsiyəmlə əlavə etmişdi.

Qəribə yazı tərzi vardı. Yazı stolunun arxasına, hansısa bir rəsmi tədbirə gedirmiş kimi – ayaqqabısını, kostyumunu geyinib, qalstukunu bağlayıb keçirdi. O, bunu yazı masasına ehtiramı ilə izah edirdi.

Səməd çox əliaçıq adam idi. O, “Vaqif”ə və “Fərhad və Şirin”ə görə Stalin mükafatları almışdı. Aldığı böyük məbləğdə pulları “Müharibə Fondu”na keçirdi. Səmədin Akademiyanın vitse prezidenti kimi məvacibi 15 000 manat idi. Bu, çox böyük pul idi. Ondan evə cəmi 2000-2500 verir, qalanını imkansızlara paylayırdı.

Müharibə vaxtı mənə evdə yeməklər bişirtdirir, xəstəxanaya yaralılara aparırdı.

Evimiz çox qonaq-qaralı olub, tanınmış və tanınmayan, gənc və yaşlı, o dövrün, demək olar ki, əksər ziyalıları bizdə olmuşdu: O.Şmidt, Ü.Hacıbəyov, Q.Qarayev, F.Əmirov, Ə.Bədəlbəyli, hətta, İrandan, Rusiyadan da qonaqlarımız olardı.

Səməd böyük nüfuza malik idi. O, nüfuzundan istifadə edərək, vəzifəli şəxslərə müraciət edər, kəndlərə yol çəkilməsinə, bağçalar tikilməsinə, yetimxanalar açılmasına nail olardı. Yetimxanalara, pioner düşərgələrinə cibindən də yardım edərdi.

İmkansız adamlara əl tutmaqdan daxilən rahatlıq duyar, zövq alardı. Bəzən xörəyini çəkirdim, amma masaya yaxınlaşmaz, telefonla hansı mənsəb sahibiləsə danışıb, bir imkansızın ehtiyacını həll edərdi. Adətən, şad xəbəri o imkansıza çatdırıb, onu sevindirdikdən sonra masaya oturardı. Onda yediyim mənə halal olur – deyirdi. Öz ətrafımızda da kasıb adamlar az deyildi. Bayramlarda onlara da, hökmən yardım edərdik.

Vyetnama gedəcəkdi, təyyarə uçmamış, evə dönmüşdü. Səhərisi gün uçdu. Yolda xəstələnib, Pekində xəstəxanaya qoymuşdular. Evə qayıdandan sonra, əvvəlcə “epidemiyadır” demişdilər. Sonra Mustafa bəy Topçubaşov xərçəng diaqnozu qoydu. Səmədi Moskvaya yola salanda o da gəlmişdi. Yazıq əllərini göyə qaldırıb, yalvarırdı ki, “Ay Allah, razıyam, qoy mən rüsvay olum, amma qoyduğum diaqnoz yalan çıxsın”. Təəssüf ki, yalan çıxmadı. Çox pis oldu. Bir şeirində deyir e:

Sən də de, yarıyaq, qarıyaq qoşa – nə yarıdıq, nə də birgə qarıdıq.

Ölənəcən özüm, sonra da torpağım “Səməd” deyib ağlayacaq.

Xəstə vaxtı bilirdim ağırdı, xoşladığı paltarlarımı geyib, çətin də olsa, üzümə təbəssüm qondurub, ona qulluq eləyirdim ki, öləcəyini ağlına gətirməsin. O isə Mirzə İbrahimova deyibmiş ki, mən dünya görmüş adamam, bilirəm vəziyyətim pisdi, günü-gündən geri gedirəm. Bu biçarə, yəni mən – bilmir, vəziyyəti ona deməyin.

Son məqamında dedi ki, məni öz yatağına keçir, keçirdim. Bir az sonra dedi ki, Xavər, deyəsən, mən gedirəm. Dedim, qoymaram gedəsən, qucaqladım onu – elə qucağımda da keçindi…Qonaq otağındakı saatın əqrəblərini dayandırdım. Əqrəblər o andan 7.30-un üstündə dayanıb. Əlbəəl qohumlar, dostları (çoxları elə bizdəydi), Az.dramanın aktyorları, rəsmilər gəldilər…

Mənimçün çox böyük bir itki oldu – evim yıxıldı, qapım bağlandı… Amma, onu da deyim ki, Səməd kimi nüfuzlu bir kişinin, çox istedadlı bir şairin – şairlər şahının həyat yoldaşı olmağımla özümü dünyanın ən xoşbəxt qadını saymışam, elə indi də sayıram. Onun adı və kölgəsi üstümdədi və nə qədər yaşayıram üstümdə də olacaq…

“Vurğun ocağı” sənədli filmində Xavər xanımın çıxışından

Götürülüb (S.Vurğun ev-muzeyinin videotekası).

Yusif Səmədoğlu

ATAM HAQQINDA XATİRӘ

Bizim       evdә bir otaq var. Әvvәllәr bu otağın axşam sәkkizdәn yanan işığı bәzәn sәһәrә qәdәr sönmürdü. İndi isә artıq bir ilә yaxındır ki, bu otağın pәncәrәlәrindәn işıq gәlmir.

Bu otaq – atamın kabinetidir.

Burada һәr şey – uzun vә enli yazı stolu, stolun üstündәki qәlәm vә kağızlar: divar boyu qoyulmuş şkafların rәflәrindәki kitablar, һәr şey, һәr şey bizә son dәrəcә әzizdir.

Atamın kitabxanası çox zәngindir. Marks, Lenin, Nizami, Puşkin, Sabir, Petefi, Vaqif, Bayron, Tolstoy, Axundov, Çexov, Molla Nәsrәddin, Turgenev vә vә s. və s. Onlarla müәlliflәr, onlarla cildlәr… Bu cildlәrin һәr birini atam dәfәlәrlә vərəqləmiş, һәr birindә atamın qeydlәri var. Budur, A. S. Puşkinin 1907 – ci ildә Sankt – Peterburqda nәşr edilmiş on iki cildliyi. “Yevgeni Onegin” çap olunmuş cildi rәfdәn götürüb vərəqləyirəm. Sәһifәlәr atamın qeydlәrilә doludur. Poemanın qurtaracağında, sәһifәnin tәmiz һissәsindә isә atam bu sözlәri yazmışdır: “Eşq olsun belә sәnәtkara!” …Yaxud başqa bir kitab: Sabirin “Hopһopnamә”si. Kitabın sonuna atam bu sözlәri yazmışdır: “Sәnә min rәһmәt!” …Bu misalların sayını istənilən qәdәr artırmaq mümkündür…

Atam çox oxuyurdu. Әlbәttә ki, onun әn çox sevdiyi şeir kitabları idi. O özü son vaxtlar tez – tez etiraf edirdi ki, onun yaradıcılıqda kamillәşmәsindә kitabların, mәһz bәdii әdәbiyyatın olduqca böyük rolu olmuşdur.

Yaxşı yadımdadır. Mәn Moskvada tәlәbә ikәn atam Moskvaya gәlmişdi. Mәnim yaşadığım otaqda oturub çay içirdik. Birdәn o, mәndәn soruşdu:

– Son vaxtlar bәdii әdәbiyyatdan tәzә nә oxumusan?

Mən cavab verdim ki, başım imtaһanlara yaman qarışıb, tәzә әsәrlәri oxumağa vaxtım yoxdur. Atam nəlbəkini stolun üstünә qoydu, külqabıdan sönmüş papirosunu götürüb yandırdı, dәrindәn bir neçә dәfә sümürdü. O, gözlәrini qıydı. Mәn başa düşdüm ki, atam əsәbilәşmişdir. Çünki o, һәmişә әsәbilәşәndә gözlərini qıyırdı. Atam başını buladı.

– İyirmi yaşında bir cavan deyәndә ki, tәzә әsәrləri oxumağa vaxtım yoxdur, tüklәrim ürpәşir, – dedi. A bala, necә yanı vaxtım yoxdur?! İnsanda arzu olsa, һәmişә vaxt tapa bilәr. Mәn sәnin yaşında olanda əlimә nә keçirdisә oxuyurdum. Bәzәn sәһәrә qәdәr yuxusuz qalırdım… Qәribә sözdür, vaxtım yoxdur…

Mən üzr istәyib söz verdim ki, bir dә belә sözlәri deməyəcəyəm.

Sonralar atam һәr dәfә Moskvaya gәlәndә mәn ona, necə deyәrlәr, oxuduğum әsәrlәr һaqqında һesabat verirdim…

Bir dәfә, yenә dә Moskvada, meһmanxanada әdәbiyyatdan, kitablardan söһbәt edirdik. Atam söһbәtin sonunda dedi:

– Eh, deyirәm ki, adamın imkanı ola, ucqar bir yerә çәkilib sәһәrdәn axşama qәdәr oxuya. Ömür keçir, amma cild – cild kitablardan insanın xәbәri olmur…

İndi mәn һәr dәfә atamın kabinetinә ayaq basanda onun kitablar vә bәdii әdәbiyyat һaqqında dediyi sözlәr qulaqlarımda sәslәnir: “Oxu, bacardıqca oxu oxumaqdan һәlә һeç kәs zәrәr çәkmәyib…”. “Mәn dünya әdәbiyyatını vərəqləmişəm, amma yadıma düşәndә bir kitab var, onu oxuya bilmәmişәm, min dәfә heyfsilәnirәm…”. “Bu kitablar olmasaydı, mәn indiyəcən yazdıqlarımın һeç yarısını da yaza bilmәzdim…”.

Bir һadisә ömrüm boyu yadımdan çıxmayacaqdır. Bakıya, yay tәtillәrinә gәlmişdim. Axşam saat on bir radәlәrindә bilmirәm, nә iş üçünsә atamın yanına – kabinetә girdim. Mәnim ayaq sәslәrimi eşidib başını qaldırdı. Mәn onun yaşarmış gözlәrini gördüm. Sözün düzü, özümü itirdim. Hәlә indiyә kimi heç bir vaxt atamı gözüyaşlı görmәmişdim. O, mәni yanına çağırıb, әlindә tutduğu “Hopһopnamә”ni stolun üstünә qoydu vә kövrәlmiş bir sәslә dedi:

– Deyirәm, görәsәn Sabir yüz il yaşasaydı, dünyanın beli qırılardı?! Eh, namәrd dünya!.. Sәn Sabiri oxumusanmı?

Cavab verdim ki, oxumuşam.

– Oxu, һәmişә oxu. Yoldaşlarına da de ki, oxusunlar, – deyә atam bir an susdu, sonra әlilә kitab şkaflarını göstәrdi.

– Bax, mәn dünyanı tutub durmayacağam… Bu kitabların һamısı sәnin olacaq. Әgәr bir gün sәn bu otağa girib kitablardan birini varaqlamasan, onu bil ki, mәn qәbrdә dә bundan xәbәr tutacağam…

Qalacaqdır dünyada…(S.Vurğun haqqında xatirələr). (Tərtib edəni: Cavid Məmmədbəyov; Redaktoru: prof. Kamal Talıbzadə). B.,“Azərnəşr”, 1973, s.48-50.

Yusif Səmədoğlu

Bağımızın qonşuluğunda, hasarın o üzündə yetimxana vardı…

Müharibә vaxtı biz uşaq idik. Yemәk-içmәkdәn korluq çәkirdik. Atam buna dözmәdi. Bir gün Şüvәlandakı bağbanımızı çağırıb, ona pul verdi vә dedi ki, “Get bir inәk al, saxla bağda. Çalış südlü inәk olsun. Hәm sәnin balalarının qarnı doysun, hәm dә bizә bir şey qalsın”. İnәk alındı vә biz hәftәdә bir-iki dәfә tәzә süd içmәyә başladıq. Yayda bağa köçәndә isә düz iki ay kef elәdik. Amma bir gün anam inәyi sağmağa gedәndә gördü ki, inәyin yelini boşdur. Әliboş geri qayıtdı vә dedi ki, “Ay Sәmәd, bu gün uşaqlar südsüz qalacaqlar, inәyi sağıblar”. Atam tәәccüblә anamın üzünә baxdı, o isә çiyinlәrini çәkdi. Ertәsi günü dә südsüz qaldıq. Üçüncü günü dә bizdәn qabaq gәlib inәyi sağdılar. Başladıq ondan-bundan şübhәlәnmәyә. Malı itәnin imanı itir deyiblәr, gümanımız bağbana gәldi, amma kişiyә heç bir söz demәdik. Dördüncü günü yuxudan duranda gördük ki, atam lap tezdәn oyanıb bağda gәzinir. Anam vedrәni götürüb inәyi sağmağa getmәk istәyәndә atam qoymadı. “A Xavәr, getmә, uşaqlar bu gün dә südsüz qalacaqlar” – dedi. Dönüb tәәccüblә üzünә baxdıq. Onun gözlәri hәm nәmlәnmişdi, hәm dә gülürdü. Heç nә başa düşmәdik. Hәm inәyimiz sağılmışdı, hәm dә atamın kefi kök idi. Sәn demә atam tezdәn oyanıb bağa çıxır. Bir dә görür ki, bir uşaq hasardan aşıb bağa gәldi vә sinә-sinә inәyin yanına getdi. Onu tumarladı, әmcәyini sığalladı, buzovu altına salıb әmizdirdi vә özü dә buzovla bәrabәr inәyin әmcәyini sormağa başladı. Aradan bir az keçәndәn sonra hasardan başqa bir uşaq atıldı. O da gәlib inәyi әmdi. Bunlar gedәndәn sonra başqaları gәldi. Atam gülә-gülә dedi: “Saydım, düz sәkkiz uşaq hasardan aşıb gәldi vә inәyi növbә ilә әmdi”.

Bağımızın qonşuluğunda, hasarın o üzündә, yetimxana vardı. Başa düşdük ki, inәyimizi әmәnlәr vә bizi südsüz qoyanlar yetimxananın uşaqlarıdır. Arxayınlaşdıq. Yәqin etdik ki, atamız yetimxanaya gedәcәk, direktoru çağırtdıracaq, әhvalatı ona danışacaq vә biz dә bundan sonra inәyimizin südünü özümüz içәcәyik.

Sәhәr çörәyimizi yeyәndәn sonra atam bağbanımızı çağırtdırdı. Özü inәyin çatısını açdı:

– Apar bu inәyi yetimxanaya ver. De ki, Sәmәd Vurğun göndәrib. Qoy südünü sağıb uşaqlara versinlәr.

İnәk getdi, biz dә südsüz qaldıq…

Hәmişә olduğu kimi, bir yay Kislovodskiyә, istirahәtә getmişdik. Yenicә kişilәşәn vaxtım idi. Evdә-eşikdә tapılmırdım. Şәhәrin ayağından vurub, başından çıxırdım. Atam nә qәdәr danlasa da, gecәlәr evә gec gәlirdim. Bir gün yenә evә gecәdәn xeyli keçmiş qayıtdım. Atam yatmamışdı. Amma bu dәfә acıqlı deyildi, gözlәri gülürdü. İstәdim yanından keçib yatmağa gedәm. Sözün düzü, yaman yorulmuşdum. Qolumdan tutub saxladı:

– Ayә, a Yoska, getmә. Tәzә bir şeir yazmışam, onu sәnә oxuyacam. Qxudu. Hәm yuxum gәlirdi, hәm dә kefim bir az yuxarı idi. Heç nә başa düşmәdim. Amma bircә kәlmә dedim:

– Pis şeirdir.

Tәәccüblәnsә dә, bir söz demәdi. Getdim yatmağa.

Sәhәri xeyli gec oyandım. Әl-üzümü yuyub gәlәndә gördüm ki, hamı çay-çörәyini çoxdan yeyib. Mәn dә özümә çay süzdüm. Atam fit çala-çala eyvanda gәzinirdi. Gördüm sözlü adama oxşayır, çörәyimi yeyәndәn sonra mәnә nәsә deyәcәk. Elә dә oldu:

– Ayә, a Yoska, bütün gecәni yatmamışam, şeiri tәzәdәn işlәmişәm. Çox yaxşı şeirdir, oxuyum, bir dә qulaq as.

Yerimi rahatladım:

– Oxu.

Özünә mәxsus ahәnglә oxudu vә gözünü üzümә zillәdi. Onun adәti idi: tәzә şeir yazan kimi mütlәq bizә oxuyar vә fikir soruşardı. İndi də mənim fikrimi bilmək istəyirdi. Tərəddüdsüz sözə başladım: