Текст книги "Mir Cəlal xatirələrdə"

Bir dəfə şerlərindən birini çap etdirmək üçün Gəncə qəzetinin redaksiyasına getməyi məndən xahiş etdi. Redaksiyada “Şərq Ərəbi” təxəllüsü ilə çalışan, rəsmiyyətçi bir qəzetçi var idi. Şeri alıb oxudu və ehmalca Səmədə qaytardı ki, “Bizim qəzetdə çap oluna bilməz!” Vurğun vüqar və təmkinini pozmadan qəzet işçisinə kəskin cavab verdi:

– Nə oldu, mənim şerlərim mərkəzi mətbuatda çap olunmağa layiq oldu, amma sənin qəzetinə yaramadı?

Şərq Ərəbi (özü də qara, pırtdaşıq saçlı bir vücud idi) hirslə ayağa qalxıb, şairə ittiham verməyə başladı.

Səməd şeiri götürüb, cibinə qoydu, redaksiyadan çıxdı. Neçə gün sonra həmin şer mərkəzi mətbuatda, sonra da Moskva qəzetlərində nəşr olundu (gərək ki, şer “Mən də bir əsgər kimi” sərlöhvəli idi). Vurğunun şeri və şöhrəti yalnız Gəncədə yox, bütün respublikada və onun xaricində sürətlə yayılmağa başlayırdı.

Mərkəzi Komitənin “Ədəbi-bədii təşkilatların yenidən qurulması haqqında” məşhur qərarı nəşr olunanda (aprel, 1932) bizi Azərbaycan Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsinə, yazıçılarla partiya işçilərinin müşavirəsinə çağırdılar.

Yeni qərar münasibətilə keçirilən müzakirələrdə mən Səmədin Gəncə fəhlələri arasındakı şöhrət və hörmətindən, orada keçirilən ədəbi yığıncaqlardan danışdım. Sonra Vurğun özü alovlu bir çıxış elədi. Partiya işçilərinin diqqəti cəlb olundu. Həmin müşavirədən sonra, Mərkəzi Komitənin təbliğat şöbəsinin müdiri Mikayl Hüseynov Vurğunun çıxışının təsiri haqqında ağızdolusu danışdı.

Çox çəkmədi, Yazıçılar İttifaqı təşkil olunanda Səmədi ittifaqa məsul katib, eyni zamanda Zaqafqaziya Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinə üzv seçdilər. Bir il sonra isə respublikanın 15 illiyi ilə əlaqədar bayramda Səmədi də Moskvaya – Kremlə, partiya və hökümət rəhbərlərinin görüşünə apardılar.

Kremldəki görüşdə şair çıxışı və şerilə ümumi partiya-hökumət rəhbərlərinin diqqətini cəlb etmiş, xüsusi fərmanla Lenin ordeninə layiq görülmüşdü (1936). Ədəbi mühitin bütün ölkədə qaynayıb-daşdığı həmin illərdə “Qızıl qələmlər” ittifaqının Gəncə şöbəsi (filialı) təşəkkül tapmaqda, istedadlı cavanları ətrafına yığmaqda idi.

Gəncə şöbəsinin bir sıra üstünlüklərini – imkanlarını unutmaq olmaz: əvvəla, orada nəinki köklü kitabxana, mədəniyyət ocaqları, həm də əsrlik ədəbi ənənə, şairlər məclisi, Mirzə Şəfi kimi şairin otağı, başqa şəhərlərin heç birində olmayan güclü çap vasitəsinə sahib olan böyük mətbəə var idi. Həmin mətbəənin buraxdığı kitabça və jurnallar mərkəzdəki nəşrlərdən o qədər də fərqlənmirdi.

Gəncə seminariyasında tələbələrin gücü ilə təşkil olunan ədəbi müzakirə və mühakimələr, Cabbarlı və Cavid kimi dramaturqların əsərlərinin tamaşası indi də yadımızdadır. Hələ keçən əsrin axırlarında tikilən, indiyəcən şöhrətini saxlayan teatrda həmişə müasir, maraqlı tamaşalar verilirdi.

İyirminci illərin başlanğıcında, sovet ədəbiyyatının təşəkkül dövründə Gəncədə Səməd Vurğun, Həmid Araslı, Cahanbaxş və Fərəh Həstəli, Əli Razi, Əli Məhzun, bir az sonralar isə Möhsün Poladov, Əli Əkbərli, Məhəmməd Kazım, Mikayıl Rzaquluzadə və başqaları ədəbiyyat tədbirlərinin nəinki maraqlısı, hətta fəal təşkilatçıları idi.

Mərkəzdə, “Qızıl qələm” cəmiyyətində elə tədbir olmurdu ki, onun əks-sədası Gəncədə eşidilməsin, “Qızıl Gəncə” adı ilə xüsusi bir jurnal çap olunurdu və buradakı yazıların, demək olar ki, hamısı yerli qüvvələrin qələmindən çıxan əsərlər idi.

Gəncə seminariyasında özbək, türkmən, tatar, başqırd, acar və başqa millətlərdən olan, azərbaycanlı ləhcəsində sərbəst yazan və yazmaq istəyən canavarlar çox idi. Bəhram İbrahimi (“Yoxsul”) təxəllüslü şairin Daşkənddən gətirdiyi bir sıra şer, hekayələri köməkləşib tərcümə etdik. “İnqilab və mədəniyyət” jurnalında çıxdı. Həmin müəllifin köməyilə Bakıda gedən bir teatr tamaşası (“Hind ixtilalçıları”) haqqında kəskin resenziya yazıb, “Yeni fikir” qəzetində çap etdirdik.

Demək istəyirəm ki, o zaman ədəbi müzakirə, münaqişələrdə coşqun həvəslə iştirak edən cavanlardan başqa, mətbuat orqanlarında da açıq müzakirəyə bir meyil və rəğbət, yeni imzaların görünməsinə çalışmaq səyi çox güclü, təbii idi.

Mən “riyaziyyatçı olduğumu”, bu ixtisasa meylimi demişdim.

Mənim ilk hekayəm (“Müəllim”) “Qızıl Gəncə”nin ədəbiyyat səhifəsində nəşr olunmuşdu. Mərhum ədibimiz Seyid Hüseyninin bu hekayədən necə və haradan xəbər tutduğunu bilmirəm. İkinci və ilk qələm təcrübəmdən olan başqa hekayəmi (“Həkim Cinayətov”) Seyid Hüseyn təshih edib, “Ədəbiyyat cəhbəsi” jurnalında nəşr etmişdi. Bu jurnal otuzuncu illərin başlanğıcında “Hücum”dan əvvəl təşkil olunmuşdu. Orada bədii nəsr materiallarına Seyid Hüseyn baxırdı.

Həmin hekayədən söhbət açanda qeydlərini mənə dedi, mətnində satirik qəhrəmanın adını dəyişməyi məsləhət gördü. Doğurdan da, əsərdəki mənfi surətin adı o zaman çoxlarının tanıdığı həkimlərdən biri idi.

Seyid Hüseynlə söhbətimdə onun çox xoşladığım bir hekayəsinin (“Həzin bir xatirə”) adını çəkdim. Bir qədər sükutdan sonra dedi:

– Elə hekayələr həmişə olmur, həyatımızın bir parçası kimi qopub, vərəqələrə keçir.

Hörmətli ədibin yazılarındakı səmimiyyət və intim təsvir, özü dediyi kimi, həmişə qabarıq görünürdü. Üslub və ifadə cəhətindən mənim hekayələrin ona yox, Mirzə Cəlil Haqverdiyev nəsrinə daha yaxındır. Ancaq Seyid Hüseyninin hekayələrini mən həmişə sönməz bir maraq ilə oxuyub izləmişəm. Qocaman ədiblərdən nə Mirzə Cəlil, nə Haqverdiyev ilə şəxsi tanışlığım olmayıb. “Gənc işçi” qəzetində çalışdığım illərdə Süleyman Sani Axundovu bəzən müzakirə və yığıncaqlarda görürdüm. Qəzetdə komsomol və ədəbiyyat mülahizə və müzakirələrində ondan yazılar da tələb edirdim.

Otuzuncu illərin başlanğıcında dövlət nəşriyyatı mənə hörmətli ədibimiz Nəriman Nərimanovun küliyyatını hazırlamağı tapşırmışdı. Bu kitabı toplayıb çapa hazırlamaq üçün çox mənbələrə, simalara müraciət etdim. Onlardan biri də mərhum Süleyman Sani idi. Ancaq onda bildim ki, onun ailəsi, övladı yoxdur. Məktəblərin birində tənha bir otaqda yaşayır.

Mən ədibin otağına getdim. Nəriman Nərimanov haqqında söhbət edəcəyimizi eşidəndə çox maraqla qarşıladı. Ondan öyrəndim ki, “Şamdan bəy” komediyasının ilk adı “Dilin bəlası” imiş. Sonradan yoldaşların məsləhətilə əsər qəhrəmanların adı ilə adlandırılıb. Seyid Hüseyn də, Süleyman Sani də, Nəriman Nərimanov da müəllim-ədib, yaxud ədib-müəllim olmuşlar. Xüsusilə, məktəbi, tərbiyə və təlim işini çox sevmiş, ömürlərinin mühüm hissəsini buna həsr etmiş, bədii əsərlərində də bu aləmi məhəbbət, məharətlə təsvir etmişlər.

Süleyman Sani Nərimanovdan hörmət və hərarətlə danışır, onunla keçirdiyi məslək dostluğu, yoldaşlığını, maarif yolundakı əməkdaşlığı xüsusi eşqlə xatırlayırdı.

İnqilabın ilk illərində elan olunan bədii əsər müsabiqəsində “Laçın yuvası”nın yüksək qiymətləndirilməsini minnətdarlıqla qeyd edirdi.

Həmin illərdə Süleyman Sani bir müəllim, maarif xadimi, sovet quruluşunun təbliğatçısı kimi Qarabağın şəhər və kəndlərində şəxsən çox çalışmışdı. O günlərin təəssüratını qələmə almağı, bədii əsər, ya xatirə şəklində yadigar buraxmağı arzu edirdi.

Mənimlə görüş zamanında da möhtərəm ədibimiz səhhətindən çox şikayətlənirdi. Qıçlarını revmatizm tutmuş, ümumən əsəb xəstəliyindən əziyyət çəkir, sinəsi dolu xatirələri və ədibi niyyətlərini qələmə almaqda çətinlik çəkirdi. Masasının üzərindəki səhifələri göstərib gileylənirdi.

– Nə qədər yazmalı mətləblər, mövzular var. Ancaq nə edəsən ki, cansağlığı, vaxtında qədrini bilmədiyimiz gümrahlıq yoxdur. İki səhifə yazıram, qolum yorulur, taqətim tükənir…

Süleyman Sani ilə görüşlərdən sonra saatlarla kədərlənir, düşünür, təəssüflər edirdim.

      “Gənc işçi”də çalışdığım müddətdə çox ünsiyyət bağladığım, yaradıcılığına, söhbətinə maraq göstərdiyim ədiblərdən biri böyük şairimiz Hüseyn Cavid olmuşdur. Bu iddia zahirən qəribə görünə bilər. Çünki Cavid romantik şairdir. Mənim realistik zövqümdən, həyat və hadislərə münasibətimdən çox fərqli bir sənətkardır.

Əvvəla, onu deyim ki, 20-30-cu illərdə Hüseyn Cavid cavanlar arasında çox məşhur, çox sevimli sənətkarlardan idi. Seminariya təhsili müddətində biz onun əsərlərini tez-tez səhnədə görür, mətbuatda oxuyur, müəllimlərin alovlu mühazirələrində eşidir, hətta seminariyanın tələbə məclislərində, müzakirə və mübahizələrində maraqla izləyirdik. Bakıya gələndən sonra, mətbuatda çalışdığım, ilk yazılarımla görünməyə başladığım zamanlarda, deyəsən, böyük ədibin diqqətini cəlb etmiş, nə cəhətdənsə maraqlandırmışdım. Məlum olduğu üzrə, Cavid mənimlə bir küçədə yaşayırdı. Cavid bəzi axşamlar yazıdan, yaradıcılıq işlərindən yorulan saatlarda həm seyrə – havaya çıxır, həm də ünsiyyət üçün yoldaş axtarırdı.

Bir də görərdin əlindəki əsa ilə mənzilin qapısını döyür:

– Ağa Mir Cəlal!

(Seyid olduğum üçün qocaman ədiblərin hamısı adımın əvvəlinə “Ağa” sözünü əlavə edərdilər.)

Biz bütün ailəlikcə təşvişə düşər, Cavidi hörmətlə mənzilimizə qəbul edərdik.

Hüseyn Cavid müasir, mədəni libaslı, nüfuzedici, xoştəbiət, zahirən çox ciddi və ağır görünüşlü kişi idi. Gözündəki çeşmək, əlindəki əsa, başındakı qəhvəyi qara papaq, təmkinli yeriyişi ona xüsusi əzəmət verirdi.

İlk görüşlərdə mənim həyat yoldaşım, qaynanam tərəfindən həyəcan, təşviş, süfrə hazırlığını görəndə Cavid çox narahat olur, ata kimi hamımızı bir növ danlayırdı:

– Püstə xanım, – deyirdi, – mən axşamlar bir saat söhbətə gəlirəm. Belə narahatlığı görsəm, daha cəsarət edib, qapınızı döyməyəcəm!

Cavid qabağında çay nərd oynamağı da xoşlayardı.

Mənim yazı masama da diqqət yetirməyi unutmazdı. Bir dəfə qarşımdakı kağızlara diqqət edəndə gördü ki, cavan qadın şairlərin kitablarını vərəqləyib məqalə yazıram:

– Qələminə heyfin gəlmir?

– Bu yazılar haqqında mülahizələrimi söyləmək istəyirəm.

– Mülahizə deməli daha vacib əsərlər var, elə əsərləri təhlil elə ki, heç olmasa, mövzu sənin zəmanətini qoruyub saxlasın. Füzulidən yazanı, yazı özü saxlamasa da, Füzuli saxlayacaq!

Gördüm ki, böyük şairi böyük mətləblər daha çox düşündürür. O, düz deyir, mövzu seçmək yazan üçün yaradıcılığın ilk şərtidir.

Ondan sonra mən Füzuli şerinin poetikası ilə maraqlandım, ilk elmi əsərimi, namizədlik dissertasiyamı ondan yazıb çap etdirdim. Həmin kitabın ilk nüsxəsini də bir minnətdarlıq əlaməti olaraq, məhz Cavidə təqdim etdim.

Cavidin yaradıcılığı, yüksək sənəti, şeriyyəti və əsərlərinin şöhrətindən başqa, onu mənə sevdirən, xüsusilə, təmiz insanlığı, büllur xüsusiyyəti və səmimiyyəti idi. Kənardan baxanlar, onu ancaq əsərlərilə tanıyanlar hörmətli ədibin məhrəm, duzlu, mənalı yumorundan xəbərsiz idilər. Halbuki, onun söhbətləri bu cəhətdən çox mənalı, maraqlı, unudulmaz idi:

– Sən komsomolsan, qəzetində istədiklərini yazıb deyə bilərsən. Bizim də sözümüzü desən, nə olar ki?

– Cavid əfəndi, sizin sözlərinizə cavanlar dərin minnətdarlıq, məmnuniyyətlə səhifələrini açmışdır.

Cavid yaradıcılıq məsələlərində çox ciddi və tələbkar idi. Realistlərin, o cümlədən, Mirzə Cəlilin dili, sadə üslubu ilə razı deyildi. Hər yerdə “şeriyyət” axtarırdı. Sadə yazıb, danışmağı loru dil adlandırırdı.

Ancaq müsahibələrində sadə danışığı, zarafatı, hətta, lətifəni çox xoşlayardı. Klassiklərdən belə duzlu misallar gətirərdi.

PARİSDƏ GÖRÜŞ

Təyyarəmiz axşamüstü saat 5-də (yerli vaxtla 3-də) Parisdə Burje təyyarə meydanında yerə endi. Mayın on biri, ilin, həm də Fransanın yaxşı vaxtı idi. Xiyabanlar yaşıllaşmış, fransızların çox sevdikləri palıd ağacları çiçəklənmişdi. Soyuqdan ehtiyat edən yoldaşlarımız palto götürdüklərinə heyfislənirdilər.

Bizi Brevan mehmanxanasına aparan avtobusda bələdçimiz gödəkcəli, zirək bir qadın idi. O, keçdiyimiz yollar haqqında məlumat verirdi. Hələ Fransa mərkəzinin həvalisində, adətən, böyük şəhərlərin çoxunda olan kənar, dar, birmərtəbə evlər, seyrək ağaclarla əhatə olunmuş küçələrdən keçirdik. Deyilənlərə görə, Parisin iyirmi rayonu, altı “darvazası” (portu) var ki, müxtəlif cəhətlərdən gələn yolları birləşdirir. Ara-sıra qaranlıq, köhnə tunellərlə də gedirdik. Böyük, əzəmətli binalarla yanaşı, bu şəhərin adına yaraşmayan alçaq, köhnə, kiçik pəncərəli evləri hər addımda görmək olurdu. Geniş meydanlara çıxanda mənzərə dəyişirdi.

İlk baxışda şəhər nəhəng bir nəqliyyat məntəqəsinə oxşayırdı. Pasxa bayramı münasibətilə yarım milyon parislinin şəhəri tərk edib dincəlməyə getdiyini də bizə dedilər. Müxtəlif rəngli, markalı, biçimli maşınlar meydan və küçələri, hətta bəzi səkiləri də tutmuşdu. Piyadaların da hərəkəti çətinləşmişdi.

Kiçik Prisdə üç, böyük Parisdə (həvalisi ilə) altı milyon əhali var. Burada hər mürəbbe kilometrdə 27,2 min adam yaşayır.

Bir parisli köks ötürərək, mənim bu sıxlıq haqqındakı sualıma belə cavab verdi:

– Paris gözəl şəhərdir, ancaq biz boğuluruq. Burda hər şey, quş südü də var, ancaq quş qədər nəfəs almaq imkanımız yoxdur!

Doğrudan da, belə bir sıxlıq şəraitində yaşayanlara qibtə etməyə dəyməz.. Sürət, intizar, rəsmiyyət, ehtiyat…

Görünür, müasir elm, arxitektura plansız, stixiya ilə inkişaf edən bu şəhərlərin həyatını, quruluşunu lazımınca öyrənib nizama sala bilməmişdir. Elə bir vəziyyət əmələ gəlmişdir ki, hamı öz həyatını böyük şəhər, hətta mərkəzlə bağlamağa çalışır. Kənddə “süd gölündə” üzməkdənsə, mərkəzdə bir stəkan suyun növbəsində dayanmağı üstün tutanlar az deyil. Ancaq parislilər kənarda bir parça yer ələ keçirmək, əkmək, biçmək, əylənmək istəyirdilər. Bu səadət isə hər kəsə müyəssər olmur, yerin hər qarışı qızıl bahasınadır. Qəbir yerləri də ölçülüb satılır, ya icarəyə verilir.

Həyat, yaşayış, güzəran qeydi Parisdə daha güclü, daha əsəbi bir qayğı ilə çarpazlaşmışdır: “Qazanc ehtirası!”

Burada həmin ehtiras çox qüvvətlidir. Bu “altun dənizinə” düşüb ömür boyu çapalayan cılız, balaca adamlara yazığın gəlir. Dünyanın bütün nemətləri belə hərislərə nemət yox, Marks demişkən, əmtəə görünür. Hətta, əmək kimi müqəddəs, yaradıcı bir qüvvəyə sahibkarlar, tacirlər ancaq əmtəə, qazanc vasitəsi kimi baxır, başqa heç bir əlamətə diqqət yetirmək istəmirlər. Parisin və bütün Fransa şəhərinin zahirində ən güclü şey reklamdır. Bu, qadın zinəti kimi cazibəlidir. “Ticarətin nəbzi” adlandırdıqları reklama nə qədər rəng, rövnəq verirlər. İşıq, rəng, şəkil, söz, maşın, radio, televizya, kino… Vasitə yoxdur ki, buna xidmət etməsin. Kann şəhəri Aralıq dənizi sahillərində sıralanan gözəl villaları ilə məşhurdur. Ağ daşdan tikilmiş dəniz bulvarının döşəməsinə, bişmiş kərpic tozuna oxşayan təmiz qum tökülmüş, dincələnlər üçün yüzlərlə rəngli çətirlər açılmışdır. Hər otrumu pul ilə olan kürsülər qoyulmuşdur.

Buradaca yunanlının xaki eşşəyinə sığal verdiyini görmək təəcüblüdür. Ulağın ətirli bitkilərdən ibarət yüngülcə yükü var. Sahibi həmin bitkiləri nümayiş etdirmək üçün şüşədən eşşəyə ətir püskürür. Ötüb-keçənlər tamaşaya dururlar. Bu vasitədən öz məfəətləri üçün istifadə etməyə fürsət tapan tacirlər eşşəyin palanına balaca lövhələr –reklamlar taxmağı unutmurlar.

Bizim nəzərimizdə Paris mədəniyyət, həm də inqilabi ənənələr, Didroların, Hüqoların, Balzakların, Barbüslərin vətəni kimi böyükdür. Hüqo hələ keçən əsrdə bu böyük şəhər haqqında qeydlərində deyirdi:

“Paris səpəndir. Nə səpir? Qığılcım. Harda səpir? Qaranlıqda!”

Bəlkə, keçən əsrdə belə idi. Doğrudan da, XVIII-XIX əsrlərdə Fransanın mərkəzi müəyyən dərəcədə Avropanın mərkəzi idi.

İndi bu böyük aforizmin yalnız zahiri cəhəti gücündə qalmışdır. Doğrudur, Paris qığılcım səpir. Ancaq bunu müstəqim mənada götürmək daha düz olar. Bu qığılcımlar rəngbərəng reklam, cürbəcür gözqamaşdıran şəkillərdən ibarətdir. Bütün ölkə boyunca iri latın hərfləri ilə yazılmış, maraqlı şəkillərlə bəzənmiş sözləri təkrar-təkrar görürsən.

Yollara vurulmuş böyük reklamlarda sürətlə qaçmaqdan nazilib ilana dönən bir ov itinin şəklini çəkirlər. Yəni, “məndən benzin alsan, bu sürət və səlamətliklə gedərsən!”

Otel, kafe, restoran, kazino elanları, lap böyük kampaniyaların rəngli lövhələri səyyahları təngə gətirir. Neçə binada “Lion Kredit” yazılar, neçə şəhərdə “Andrey” müştərilərini çəkmə mağazasına çağırar, neçə yerdə yarımçılpaq oturan, uzanan qız şəkilləri adamlara müraciət edər, əyləncə yerlərinə çağırar? Neçə yerdə dərzi modaları, yaraşıqlı gənclərin əynində cürbəcür pozada nümayiş etdirilər?

Parisin dünyaya məşhur sənət abidələrinə (muzeylər, heykəllər, kilsələr, saraylar, meydanlar) söz yoxdur. Sena çayı ətrafında yerləşən, spiral və ya dairə şəklində böyüyən bu gözəl şəhərdə tamaşalı yerlər olduqca çoxdur. Ulduz meydanından, Zəfər tağının ətrafından müxtəlif istiqamətdə on iki böyük prospekt ayrılır. Bunların hər biri də gedib başqa məşhur meydanlara çıxır (Konkordiya, Hoqo, Diano…) ki, hər birini gəzib öyrənmək üçün çox vaxt lazımdır. Yelisey sahəsi, ya küçəsi şəhərin ən gözəl, ən səfalı yerlərindən biridir. Məlum olduğu üzrə, Elizium yunan mifalogiyasında “ölü ruhlarının” əbədi rahatlıq yeri sayılır. Məşhur şair Homer “Odisseya” əsərində bu “cənnət guşəsinin” təsvirini vermişdir. Fransanın paytaxtındakı küçənin adı da yəqin ki, həmin etiqad ilə bağlıdır.

Parıltılı mağazalar, ticarət kompaniyaları ilə zəngin olan bu xiyabanın bir başı gəlib Zəfər tağına, o biri başı da Konkordo meydanına çıxır. Hər tərəfi fəvvarə, abidə, heykəllərlə bəzənmiş xiyaban abad, cazibəlidir.

Yalnız Fransa xalqı üçün deyil, bütün dünya ədəbiyyatı və mədəniyyəti üçün əziz və qiymətli olan Viktor Hüqo, Balzak, Emil Zolya və sair simaların təkrar-təkrar rast gəldiyimiz hekayələri həyatını böyük amal uğrunda qurban verənlərə ləyaqətli xatirə olmaqdan başqa, həm də istedadlı sənət nümunələridir.

Sena lal, lam axan, sanki şəhərə yaraşıq, gəlib-gedənə zövq verən gözəl bir çaydır.

Site adası çayın ortasındadır, şəhərin ən abad, tamaşalı yerlərindən biridir. Səyyahların çox maraqlandığı Notr-Dam kilsəsidə buradadır.

Bu nəhəng şəhərdə qısa müddətdə müsafir olan bir adamın Paris haqqında dediklərini, əlbəttə ki, kamil və kifayət saymaq olmaz. Ancaq Parisin bütün gözəllikləri, dəbdəbə, parıltılarına rəğmən, mənə elə gəldi ki, indi bu, geriyə baxan, keçmişi ilə daha çox fəxr edən bir şəhərdir. Bütün gəzməli yerlərdə saray, muzey, parklarda bu gündən az şey görər, eşidərsiniz: “Napoleon filanıncı ildə belə əmr verdi. XVI Lüdovik belə dedi, Kralın ilk izdivacı burada olub, ordunun məşhur nümayişi bu meydanda keçib. Filan romanın qəhrəmanı bu yerdə yaşayıb, filan beynəlxalq müqavilə bu yerdə bağlanıb”.

Mən bu tarixi yerlərin heç birinin əhəmiyyətini azaltmaq fikrində deyiləm. Bunlar mütəxəsislər üçün tarixi fakt, əyani vasitədir, həm də gözəl sənət abidələridir. Qeyd etməliyəm ki, sənət abidələrinin saxlanması, qorunması, nəşri, təbliği işi şox zövqlə, mədəni bir üsulda təşkil olunmuşdur. Ancaq bizim kimi qələm sahiblərini, hər şeydən əvvəl, müasir Fransa, indiki həyat və cəmiyyət daha çox maraqlandırırdı. Bu mənada Parisdə yenilik, demək olar, çox azdır. Təzə tikinti Yunesko binasını, bir də böyük sərgi binasını çıxmaq şərtiylə başqa mühüm bir tikintiyə rast gəlmədik. Bu iki tikinti maraqlı idi.

Burada mənzil şəraitinin çox çətin olduğunu bizə dedilər. Şəhər kənarında çoxmərtəbəli, otaqlarının tavanı alçaq olan biçimsiz bir bina göstərdilər. Guya, şəhər idarəsi belə binaları tələsik tikib icarəyə verməyə çalışır. Qazanc ehtirası ilə yaşayan sahibkar, tacirlər müştəri cəlb etmək üçün qabıqdan çıxırlar. Rəssamların çoxu bu “təbliği” işə cəlb olunurlar. Bunları gördükcə kapitalizim dünyasında “pul kisəsindən aslı olan rəssam”, yazıçı haqqında V.İ.Leninin hələ yarım əsr bundan əvvəl dediklərini bir daha xatırlayıram. Əməyini bu cür məqsədlər üçün hərraca qoymağa məcbur olan sənətkarlara yazığım gəlir. Rəssamların az bir qismi müəyyən muzelərdən, ya xaricilərdən sifariş alıb klassik nümunələrin (Luvrda, Versalda) surətini çıxarırsa, çox qismi işsizlik ucundan bazar, meydançalarda kürsü qoyub pula gedən, yüngül mənzərələr çəkməyə məcbur olurlar. Avtobuslar, fotovitrinlər və mehmanxanalarda belə şəkillərə çox rast gəlmək olar. Qəribədir, burada reklamın nə dərəcədə həqiqətə uyğun olduğunu yoxlayan da olmur.

Altmış çin əhalisi olan, 1789-cu ildə Fransanın tərkibinə daxil edilən, uzun zaman “azad şəhər” kimi tanınan, Papa şəhəri deyilən Avinyonda bizi bir mehmanxanaya apardılar. “Eksesuar” deyilən bu mehmanxananın əla kağızda çap olunan, altı səhifəlik reklamını oxumaq mümkün deyil. Nömrə, restoran və sairənin rəngli şəklini elə gözəl çəkiblər ki, baxdıqca baxırsan.

Elə ki mehmanxananın içinə girdik, nömrələri gördük, köhnə şərq şəhərlərində olan karvansara otaqları yadımıza düşdü. Sən demə, buranı təzə varlanmaq həvəsinə düşən bir tacir düzəldib, müəyyən bir şəkilə salmaq istəyir. Bina, doğrudan da, yaşamağa münasib bir bina idi. Otaqlar dar və qaranlıq, döşəmə kərpic və fərşsiz, divarlar şit qırmızı rəngdə, sonradan əlavə olunmuş elektrik sobası səqfə yaxın bir yerdə, dərin süni vannalara baxmaq istəmirsən. Mehmanxana restoranı həyətdən kəsilmiş şüşəbənd idi. Ortalıqda soba qoyulsa da, binanı qızdırmırdı. Mehmanxana sahibi kiminsə bağışladığı mis qabları divardan asmışdı. Külqabıların içində də yekəxana “Salam!” sözü yazılmışdı. Bələdçimiz də, görünür, aldandığını hiss etmişdi. Biz burada yaxşı ki, bir gecədən artıq qalmadıq. Mehmanxananın ətrafındakı dar, qaranlıq, daş küçələrə cürbəcür mağaza pəncərələri korlar kimi baxırdı. Mağazalara ayaq basan adam görmədik. Fransada, demək olar ki, bütün magistral maşın yolları, şəhər və kəndlərin içindən keçir. Köhnə və kiçik şəhərlərin dar və izdihamlı küçələri maşın yoludur. Buna qarşı şoferlər dəfələrlə etiraz edib, yolu kənardan çəkməyi təklif etmişlər. Ancaq əhali, daha doğrusu, əhalinin tacir qismi buna mane olur. Onlar istəyirlər ki, minlərlə maşınlar məhz şəhərdən, baş küçələrdən keçsin, müsafirlər satıcıların mətahını tez görsün və alsın. Belə balaca şəhərdə mağaza sahibləri evinin, həyətinin qabağını vitrinə çevrirlər. Süd-qatıqdan, meyvədən, toyuq-cücədən tutmuş oyuncağa qədər hər şeyi piştaxtanın üstünə düzürlər. Demək olar ki, çoxu səyyahlardan ibarət olan sərnişinlər də buradan şey almağı unutmurlar. Qazanc ehtirası qanunlara istiqamət verir.

Öküz döyüşü deyilən vəhşi bir tamaşa mənzərəsinə həmin şəhərdə rast gəldik. Qədimdə Krit adasında, Yunanıstan və Romada, on birinci əsrdən sonra isə İspaniya və Meksikada dəb bu adətə indi mədəni öküzlərdə dözməzlər. Tamaşa meydançasına, öküzlə döyüşməyə çıxan pəhlavan (matador) nizə ilə heyvanı hirsləndirir, pərdə ilə gözünü örtüb ondan yayınır, tamaşaçılar isə onun cəldliyinə, cəsarətinə, vəhşi hərəkətinə “Afərin” deyir, əl çalırlar.

Aydın məsələdir ki, Fransa kimi mədəni bir ölkədə bu orta əsr vəhşətini görmək təəccüblü idi. Bələdçimizin dediyinə görə, ölkənin şimal şəhərlərində buna yol vermirlər. Ümumən bu tamaşanın qadağan edilməsi tələb olunurdu. Ancaq şəhər idarəsi və icarədarlar bundan gələn qazancı nəzərə alıb, icazə vermişdilər. Qumarxana, fisqüfücür yerlərinin rəvac tapması da məhz qazancla bağlıdır.

Fransa və İtaliya sərhədində Monako deyilən kiçik bir hökümət (krallıq) var. Guya, bu müstəqil ölkədir. 4500 nəfər yerli əhalisi, 180 nəfərlik qoşunu, on bir naziri, xüsusi sikkəsi (pulu) var. Kralın qapısında dörd-beş dənə təkərli top qoyulub, gəlib– gedən baxır. Bu ölkənin bütün gəliri kazino, qumarxanalarındandır. Monte-Karlo məşhur qumarxanadır ki, dünyanın hər yerindən pulu çox olanlar buraya qaçırlar. Onlar udanda şadyanalıq edir, var-yoxu uduzanda isə “intihar yeri” deyilən guşəyə çəkilib, qumarbazların gözü qarşısında özlərini vururlar. Qumar prosesinin özünü də bir növ “mexanikləşdiriblər”. Otağın hər küncündə su avtomatlarına oxşayan maşınlar qoyulub, bilet satılır, alınan bilet dərhal ordaca oynanır. Otağın mərkəz hissəsində kazino sahibi “ağayana” əyləşib, öz maşınını hərləyir, hərlədikcə atılan pul və ya markaları toplayır.

Kazino ətrafında isə cürbəcür otellər, restoran, tamaşaxana, rəqs salonları, ətriyyat, əntiqəfüruş mağazaları vardır. Burada diqqətəlayiq müəssisə okeanşünaslıq muzeyidir. Bu muzey məşhurdur. Dəniz və dənizçilk ilə (paraxod, balıq, vulkan, bitki, səyyah) əlaqədar nə varsa, həmin muzeydə nəzərə alınmışdır. Hər gün dəstə-dəstə gələn yüzlərlə səyyahlardan muzey xeyli qazanc götürür. Yoldaşlarımızdan professor Qasım Gül dənizçiliyə, Xəzər dənizinin tədqiqinə aid yazdığı yeni əsərini həmin muzeyə təqdim etdi. Monako krallığında başqa yerlərdən gələnlərlə hər cür münasibət aparırlar. Ancaq yerli təbəəliyə heç kimi qəbul etmirlər. Krallığın təbəəsi olmaq üçün ya orada doğulmalı, yaxud da orada doğulan qadınlarla evlənməlisən. Bu hökumətin sadəcə bir oyuncaq olduğunu hamı bilir. Ancaq ictmai təbəddülat aparmaq istəmirlər. Çünki vətəndaşlar burada dövlətə vergi vermir, heç bir ictimai məsuliyyət daşımırlar. Dövlət deyilən şey də, əslində, yoxdur, onlar Monakonun Fransa, ya İtaliya qanunları ilə idarə ediləcəyindən, təbəələr üzərinə cürbəcür vergilər qoyulacağından ehtiyat edərək “Cümhuriyyət yox, krallıqda qalmaq” istəyirlər. Təbəələr krala da, onun ailəsinə də itaət edirlər. Krallığın sərhədini hər dəqiqə müxtəlif ölkələrin müxtəlif markalı maşınları pozub keçir, qarovulları da dayanıb tamaşa edirlər “Qanun qanundur” adlı məşhur kinofilm burada, həmin dövlətin sərhədindəki körpü əhvalatı üzərində çəkilmiş bir komediyadır.

Monakonun təbiətinə, gözəl mənzərəsinə, yaylağına, bulvarına, bağ-bağatına söz ola bilməz. Sahibkarlar burada özlərini xüsusilə yaxşı hiss edirlər. Aralıq dənizinə baxan günəşli, meşəlik, abad yamaclarda villa ələ keçirmək hər kəsə müyəssər olmur.

Səyahətimizin heç də Parisdən az maraqlı olmayan istiqaməti ölkənin cənubuna, Aralıq dənizi sahillərinə olan səfər idi. Marseldən İtaliya sərhədinə qədər gözəl yollar mavi sahil boyu uzanırdı. Burada bir neçə boyük şəhər gördük – Tulon, Marsel, Kann, Nim, Nitsa. Aprelin ortalarında bu yerlər bizim may, hətta iyun günlərini xatırladırdı. Hava gözəl, günəşli, şəhər yaşıllıq içində, plyajlar camaat ilə dolu, bir-birinə söykənmiş nazik, əlvan çətirlər altında uşaq, böyük dincəlməkdə idi.

Tulon hərbi şəhər olduğundan, bizi oraya buraxmadılar. Çoxlu hərbi gəmilərin dayandığını gördük. 42-ci ildə Fransa dənizçiləri burada gəmiləri partlatmışdılar. 44-cü ildə ikinci cəbhə açılanda bu şəhərdə ciddi vuruşmalar olmuş, almanlara böyük təlafat vermişlər.

Marsel Fransanın Parisdən sonra ikinci böyük şəhəridir. Eramızdan altı əsr əvvəl salındığı məlumdur. Tarixi ənənələrilə məşhur olan bu şəhərdə yeddi yüz min adam yaşayır, şəhərin maşın, gəmi, təyyarə, kimya sənayesi, universiteti, sənət akademiyası var. Abadlıqda Marsel heç də mərkəzdən geri qalmır.

Mərkəz küçələrindən birində, Astoriya, mehmanxanasında mən xidmətçilərdən bir neçəsini danışdırdım. Bunların içərisində fransızdan çox yunan, asoru vardı. Türkcə sərbəst danışanlar da az deyildi. Eləsi var idi ki, təkcə özü yox, arvadı, uşağı da mehmanxanada xidmət edirdi. Burada otel, restoran sahiblərinin çoxu xidmətçi tutmur, öz ailələrini qohum-əqrabalarını işə cəlb edirlər. Bu tədbir həm ucuz başa gəlir, həm də sahibkarları çox vaxt həmkarlar rəqabəti, təkid, tələb qayğısından azad edir.

Deyilənə görə, İspaniyadan gələn qadınlar az maaşla işləməyə razı olurlar. Ehtiyac üzündən yaxın ölkələrə səpələnən İspaniya vətəndaşları məcburiyyət qarşısında hər cür işə gedirlər.

Marselin köhnə və təzə deyilən iki böyük portu var. Təzə porta çox diqqət yetirilir. Burada amerikan qoşun düşərigəsi də var. Hitlerçilərin qoşunundan ən çox zərər çəkən şəhərlərdən biri bu şəhərdir. Faşistlər burada 210 min gəmi batırıblar. Müharibə yaralarını şəhər son zamanlarda sağaltmaqdadır. Küçələrdən tramvay təzəcə götürülüb, bəzi yerlərdə reslər hələ də durur. Şəhərin ən uca bir yerində böyük kilsə var. “Nəzir” deyib buraya ibadətə gələnlər çox olur. İbadətgahın yollarında ibadətlə o qədər də uyuşmayan əyləncə, kef yerləri, cürbəcür mağazalar var.

Halay vurub dayananlar, oyunbaz, ya hipnozçuya baxırlar.

Fransa mehmanxanalarının çoxunda məxmər, qumaş yox, sadəcə çit çox işlədilir. Oturacaq, çarpayı örtükləri, süfrələr, pəncərə pərdələri də sadəcə çitdəndir. Qalın məxmər və ya naxışlı payəndazları otelin döşəməsinə mıxlayırlar.

Mən uca bir yerdə maşınlara benzin verən köşkün yanında dayanıb, Marsel şəhərinin ümumi mənzərəsini seyr edirdim. Sanki, göydən tökülmüş kimi, sıx, daş binaları görəndə köhnə Bakının mənzərəsi yadıma düşdü. Daş körfəzləri duru, təmiz dəniz suları yuyur və sularda dənizçilərdən tutmuş şəhər uşaqlarına qədər hamı çimirdi.

Marseldə qağayılar çoxdur və insandan qorxmurlar. Bizdə göyərçinlər əzizlənib qorunduğu kimi, orada da qağayılar əzizlənib qorunur. Sahilin ən yaxşı yerlərində varlıların yaraşıqlı malikanələri var ki, yalnız yay mövsümündə deyil, bütün ili orada məskən salırlar. Dənizçi, yoxsul fəhlə ailələrinin köhnə dəmiryol, trolleybus vaqonlarında yaşadıqlarını da görmək olurdu.

Bu şəhərdə çinar xiyabanları çox gözəl idi. Sovet ittifaqının bir çox yerlərində – Gəncədə, Göyçayda, Səmərqənddə, Daşkənddə, Soçidə olan xan çinarların həmcinsini uzaq bir ölkədə görmək çox fərəhli idi.

Prisdəki palıd xiyabanlarından sonra çinarlar daha əzəmətli, gözəl görünürdü. Çinarlara burda qayğı ilə yanaşırlar. Onların xiyaban tərəfini sərbəst buraxır, kənar tərəfini kəsib tökürlər. Bizim bəzi xiyabanları örtən meynələr kimi göyün bir qatında çinar budaqları qabaq-qabağa gəlib, tağ təşkil edirlər. Çinarın gövdəsini iki-üç metr ağardırlar ki, gecələr maşınlar toxunmasın. Nəqliyyatdan kənar bulvar, küçə, meydanlarda isə çinar kölgəsi ən gözəl istirahət yeri sayılır. Restoran, kafelərin qabağında, çinarın altında sıra ilə düzülən masalar ətrafında əyləşib dincələnləri tez-tez görmək olur.

Həmin çinar ağaclarının başında qarğa yuvaları görünürdü.

Marsel Aralıq dənizində çox böyük bir portdur. Burada hansı ölkənin desən, paraxodları var. Karter, yelkənli qayıqların çoxu o yan-bu yana səyyah daşıyır.

İf adasında işləyən karterlərin işi çox olur. Bu adada çoxlu tarixi abidələr gördük. “Dəmir maska” kinosunda göstərilən əhvalat, guya, burada baş vermişdir. Keçmiş Fransa krallarının amansız cəza tədbirlərini nümayiş etdirən çox ibrətli nümunələr var. Parisdə satılan malın müəyyən, qəti qiyməti yoxdur. Bu mağazadan on beş franka aldığın köynəyi o birisində iyirmi beş franka satırlar. Bunun səbəbini soruşanda belə deyirlər:

– Bəs bizim reklamımız, işıqlarımız, xidmətçilərimiz, şəhər mərkəzində olmağımz…

Buralarda oğurluq yoxdur. Küçədə, masa üstündə tökülən mallara heç kəs nəzarət etmir. Müştərilər, məsələn, köynəyi, ya cemperi götürüb, özü içəriyə satıcının yanına gedir və qimətini soruşur.