Текст книги "Abbas Mirzə Şərifzadə haqqında xatirələr "

ABBAS MİRZƏ ŞƏRİFZADƏ

HAQQINDA XATİRƏLƏR

“Xatirə Ədəbiyyatı” silsiləsindən 42-ci kitab

1

MÜQƏDDİMƏ ƏVƏZİNƏ

Mən həmişə 20-ci illər teatrından danışanda bəzi aktyorlar təəccüblə: “Sənin məgər neçə yaşın var?

– deyə soruşurlar. Əlbəttə, onlar haqlıdırlar, çünki mənim xatırladığım şeylər, necə deyərlər yaşıma görə deyildir. Ancaq bu bir həqiqətdir ki, 8-9 yaşlarından mən teatra getməyə başlamış və teatrın ömürlük “xəstəsi” olmuşam. Bunun sirri isə çox sadədir, o zaman mənim yaxın qohumlarımdan biri teatrda texniki işlərdə çalışır, məni də özü ilə teatra aparırdı, mən həm ona kömək edir, həm də

tamaşalara baxırdım. Təxminən 30-cu ilə qədər belə oldu, sonra mən məktəbi bitirib kəndə müəllimliyə

getdim.

İlk dəfə hansı tamaşaya baxdığım yadıma gəlmir. Ancaq bir tamaşa vardır ki, o mənim teatrla tanışlığımın vaxtını dürüstləşdirməyə kömək edə bilər. 1923-cü ildə “Bakı qoçularının toy məclisi” adlı yığma bir tamaşa göstərilirdi. Mən bu tamaşanı görmüşəm. İki hissəsi yaxşı yadımdadır. Bunlardan birincisi Məmməd Əli şahın və Nikolayın taxtdan salınmasından, digəri isə məşhur Bakı qoçuları Teymurbəy və Nəcəfqulunun sovet dövründə büsbütün iflas olub həbsxanada həyət süpürmək və sairə

fiziki işlərlə məşğul olmasından bəhs edirdi. Ancaq, “Bakı qoçularının toy məclisi” mənim teatrda gördüyüm ilk tamaşa deyildi. Bu zaman artıq mən teatra çoxdan alışmışdım, bir çox aktyorları səhnədən tanıyırdım. Demək, mənim teatra getməyə başladığım vaxt bir az da əvvəldir, təxminən 1922-ci ildir.

Bu zamandan da mən Abbas Mirzə Şərifzadəni tanımağa başlamışdım. Doğrudur, ilk dəfə onu hansı tamaşada gördüyüm xatirimə gəlmir. Ancaq o illər Abbas Mirzə, demək olar ki, hər gecə

oynayırdı, hətta onun üçün səciyyəvi olmayan tamaşalarda belə bəzən, çoxlu tamaşaçı toplamaq bəhanəsilə çıxış edirdi. Yadımdadır “Qanlı qələ” tamaşasında əksərən Sidqi Ruhullanın oynadığı Buridən rolunu bir gecə Abbas Mirzə oynadı və özü də, deyəsən, yaxşı oynamadı. Abbas Mirzəni o illər ən çox Aydın, Şeyx Sənan, İblis, Karl Moor, Ağa Məhəmməd şah Qacar, Otello və sairə rollarda görmüşəm. Ancaq onun yaradıcılığında mənim üçün ən şöhrətli dövr, “Hamlet”i oynadığı 1926-cı il idi. Bu zaman artıq teatr aləmində mən özümü xeyli “təcrübəli” hesab edə bilərdim, nəinki tamaşalar, hətta teatrın daxili işləri, planları, məşğələləri ilə tanış idim və öz məktəb yoldaşlarım içərisində ən görkəmli teatr “mütəxəssisi” sayılırdım. Yadımdadır, həmişə başıma toplaşar, teatr haqqında söhbətlərimə maraqla qulaq asardılar. Mən artıq bilirdim ki, teatr “Hamlet”i hazırlayır. Hamleti isə

Abbas Mirzə oynayır, ümumiyyətlə teatr aləmində böyük bir hadisə gözlənilirdi. Bu belə də oldu.

“Şərq üslubunda oynanan “Hamlet” fövqəladə bir müvəffəqiyyət qazandı. Tamaşaçı “Hamlet”ə axına gəlirdi, çox maraqlıdır ki, bu mürəkkəb əsəri hamı asanlıqla başa düşür, onun dərin məzmununu, fəlsəfi mahiyyətini dərk edirdi. Olsun ki, burada “Şərq” üslubunun da müəyyən rolu olmuşdur. Ancaq mənə qalarsa, tamaşanın müvəffəqiyyəti başlıca olaraq Şərifzadənin məharətinə bağlı idi. Məsələ

burasındadır ki, Şərifzadəyə alışmış tamaşaçı artıq bilirdi ki, onun oynadığı hər bir rol məna etibarilə

həmişə çox mürəkkəb, dərin və cazibəlidir; onun qəhrəmanları bir insan olaraq nə qədər sadə olsalar da, heç bir zaman səthi və dayaz adamlar deyildir, onun hətta mənfi qəhrəmanları belə həmişə

ağıllıdırlar, istedadlıdırlar, cəmiyyətdə mühüm bir qüvvəni – ya mənfi, ya müsbət – təmsil edirlər, onların hərəkətləri, rəftarı, sözü, mübarizəsi və idealı böyük ictimai mənaya malikdir: Qəhrəmanların taleyində həmişə ümumbəşəri problemlər, faciəli tarixlər, inqilabi hadisələr öz əksini və ifadəsini tapır; bu və ya digər qəhrəmanın dililə bəzən böyük bir xalq, bütün bəşəriyyət danışır; onun görüşlərində

fəlsəfələrin mübarizəsi, dinlərin münaqişəsi, siniflərin çarpışması öz ifadəsini tapır; Abbas Mirzənin qəhrəmanları ədalətsiz cəmiyyətlə, mürtəce mühitlə, şahlarla, xaqanlarla, din naşirlərilə, hətta “allahın”

özü ilə üz-üzə gəlir, vuruşur, öz mənliyini, öz idealını müdafiə edir və bununla da geniş kütlələrin, demokratik təbəqələrin mənafeyini qoruyur, onların arzu və istəklərinə tərcüman olaraq bütün bir nəslin havadarına və bayraqdarına çevrilir.

“Hamleti” də hamı üçün anlaşıqlı edən məncə bu keyfiyyətlərdir. Abbas Mirzə öz tamaşaçılarını

“Hamletə” hazırlayırdı.

2

“Hamlet” göstərilən illərdə mən çox gənc idim və bu yazdıqlarım əlbəttə, sonrakı idrakın məhsuludur. Ancaq mən qəti deyə bilərəm ki, o zaman biz uşaqlar belə, Abbas Mirzə qəhrəmanının romantik cazibəsi dairəsində idik, bir qəhrəman olmaq, ictimai adam olmaq, xalqın, cəmiyyətin, bəşəriyyətin taleyilə vuruşmaq istəyirdik. Bu halda olsun ki, çoxumuz gülünc görünürdük, qabağımızdan yemədiyimiz üçün qəribə vəziyyətə düşürdük. Lakin bunu da inkar etmək olmaz ki, qəhrəmanlıq, mübarizlik, odlu, alovlu ehtirası əməlpərvərlik yeni həyat quran sovet adamı üçün tanamilə qanuni idi, Abbas Mirzənin də aşıladığı ruh bizim həyat təcrübəmiz, tərbiyəmiz və idealımız üçün səciyyəvi idi və bizə təsirsiz qala bilməzdi. İllər keçdikcə Abbas Mirzəyə məftunluğumuz daha da artır və möhkəmlənirdi, onun tamaşaçı üzərində hökmü, təzyiqi daha da qüvvətlənirdi, “Hamlet” öz humanist fəlsəfəsi, ümumbəşəri mühakimələri, öz kəc taleyilə bizi cəlb edirdisə, Elxan artıq bilavasitə

bizim həyatımıza müdaxilə edir, ictimai ideallarımıza, azadlıq və səadət haqqındakı təsəvvürlərimizə, nəhayət dinə qarşı münasibətlərimizə toxunur, bir çoxlarını açıq döyüşə təhrik edir, qəti bir sual qarşısında qoyurdu: hər kəs deməlidir, Allah vardırmı, o dinə inanırmı, peyğəmbərlərin müqəddəsliyini qəbul edirmi? Bu böyük və əlamətdar bir hadisə deyildirmi ki, aramızda dindarlar hələ

çox olduğu halda mühitdə qaranlıqlar hələ büsbütün çəkilmədiyi bir zamanda sinfi, dini, mövhumi təsəvvürlər hələ xeyli güclü olduğu bir dövrdə Allahı inkar edən, dinlərin heçliyini göstərən, peyğəmbərlərin yalançılığını sübut edən bir qəhrəman ən geniş tamaşaçı kütləsinin dərin məhəbbətini qazanmışdır?! Təsadüfi deyildi ki, “Od gəlini” tamaşasının müəllifləri C. Cabbarlı və rejissor A. A.

Tuqanov çox ehtiyat edirdilər; onlar qorxurdular ki, tamaşaçı, daha doğrusu, dindar camaat, avamlar, mövhumatçılar Elxanı bəyənməsin, ona nifrət eləsin.

Mən məşqlər zamanı “Od gəlini” tamaşasının ayrı-ayrı səhnələrinə baxmışdım, yadımdadır, bir növbəti tamaşanın başlanmasına bir-iki saat qalmış, Tuqanov, Sidqi, Yeva Olenskaya səhnəyə gəldilər və “Od gəlini”ndən bir parça yarım səslə məşq etməyə başladılar. Görünür, onlar nəyi isə yoxlayır, dürüstləşdirmək istəyirdilər. Bu çox mümkün idi, çünki “Od gəlini” üzərində teatr olduqca ciddi işləyirdi, əsəri yığcamlaşdırır, ayrı-ayrı səhnələrini təkrar-təkrar yoxlayırdılar. O da yadımdadır ki, bir gecə Rza Əfqanlı teatrın aşağı sağ foyesində paltarasanın qabağında durub texniki işçilərə “Od gəlini”ndən danışır, Rəbi rolundan razılığını bildirir və hətta bir az qürurlanırdı ki, tamaşada onun rolunun mövqeyi çox əlverişlidir: Rəbi hamıya hökm edir, hətta Abbas da, – diqqət edin: O, Elxan demir, Abbas deyirdi,-onun əlindədir, ona tabedir.

Mən bir az kənarda durub Əfqanlının sözlərinə qulaq asırdım və artıq başa düşürdüm ki, “Od gəlini” nə isə başqa bir aləm olacaqdır. Tamaşanın nə qədər böyük ehtiyatla hazırlandığı bir də ondan məlum oldu ki, baxış tamaşası gecəsi heç kəsi salona buraxmadılar. Mən teatrda işləyən iki qardaşımla birlikdə oğrun-oğrun dördüncü yarusa qalxıb bolkonun lap axırıncı sırasında yerdə gizləndik. Parterdə

ilk cərgədə cəmisi üçmü, ya dördmü adam oturmuşdu, məsul yoldaşlar idi. M. Quliyev də, deyəsən, onların içərisində idi. Tuqanov özü amfiteatrda tək oturmuşdu, çox həyəcanlı idi, boynundan bir parça kəndir asılmışdı, – indi də anlaya bilmirəm ki, o kəndir nə üçün idi və hansı bir təsadüf nəticəsində

Tuqanovun boynundan asılmışdı.

Qərəz, baxış tamaşası başlandı, heç bir təntənə hiss olunmurdu, əksinə çox böyük bir gərginlik duyulurdu. Hətta bir süstlük, soyuqluq da hiss etmək olardı; rəssamın, bəstəkarın, tamaşanı idarə edən mərhum Ə.R.Rzayevin işindəki nöqsanlar nəticəsində tamaşa ləng gedirdi. Yadımdadır, axırıncı pərdədə bəstəkar və dirijor Əfrasiyab musiqini vaxtında başlamamışdı, Tuqanov amfiteatrdan gur bir səslə: “Muzıka!” – deyə çığırdı. Tamaşa çox gec qurtardı, səhv etmirəmsə, saat üçə yaxın idi.

Etiraf etməliyəm ki, böyük həsrətlə gözlədiyimiz tamaşa bizə o qədər güclü təsir bağışlamadı, yalnız evə gəldikdən sonra tamaşanın Oddamdı ilə bağlı səhnələrini xatırlayıb xeyli gülüşdük. Biz tamaşanı həzm edə bilməmişdik, camaat isə tamaşanı çox yaxşı qarşıladı. Premyeradan başlamış iki-üç il müddətində “Od gəlini”nə axının arası kəsilmirdi. Ərəb istilasına, islam dininə, zülmkarlığa və

ədalətsizliyə qarşı çevrilən azadlıq və səadətə çağıran “Od gəlini” şüurlara hakim oldu, hamını öz təsiri altına aldı, öz bədii cazibəsilə ən dindar tamaşaçını da məğlub etdi. Mən belə güman edirəm ki, burada əsərin öz məsuliyyəti ilə yanaşı ifanın qüdrəti böyük rol oynayırdı. Elxanı başqa bir aktyor oynasaydı, 3

tamaşanın təsiri bəlkə də bu qədər güclü olmazdı. Məsələ burasındadır ki, tamaşaçı Abbas Mirzəyə

inanırdı, ona böyük rəğbət bəsləyirdi, o bilirdi ki, Abbas Mirzənin müsbət qəhrəmanı həmişə haqlıdır, o, ən böyük doğruçudur, o yalan deməz, kimsəni aldatmaz, o ən təmiz, ən ləyaqətli, namuslu və

vicdanlı məxluqdur. Abbas Mirzənin Elxanına şübhə etmək mümkün deyildi, öz ideyası uğrunda bu qədər səmimiyyət və fədakarlıqla vuruşan, döyülən, təqib olunan, həbsxanalara düşən, istəkli qardaşına düşmən kəsilən, sevimli Solmazı əli Quranlı gördükdə rədd edən bu qədər faciəli bir təbiətə

“böyük insan dostuna” inanmamaq mümkün deyildi. Abbas Mirzəni xatırlayan qocaman neftçi Gülbala Əliyev yaxşı deyir ki, Abbas Mirzə ən böyük bir təbliğatçı idi. Bədii bir dillə, böyük bir istedadın ağzı ilə deyilən söz düz hədəfə dəyir və adamın necə deyərlər yeddi qatından keçirdi.

“Od gəlini” oynayan ildə mən Abbas Mirzəni artıq çox yaxşı tanıyırdım, onu nəinki səhnədə, hətta həyatda da tez-tez görürdüm, küçədə rast gəlirdim. O, Çadrovaya küçəsində yaşayırdı, teatra gedəndə

nədənsə həmişə Persidskaya (Poluxin) küçəsində deyil, Spaskaya (Qasım İsmayılov) küçəsilə gedərdi, mən onu bu küçədə görmüşəm.

Bir müddət sonra mən onunla şəxsən də tanış oldum. Bu belə oldu. 1928-ci ildə Mərziyə Davudova Tiflisdən Bakıya köçdü, bizim yaşadığımız evdə bir otaq tutdu, nəticədə ailəmizlə çox yaxınlaşdı və

mənim teatr eşqimin güclənməsinə xeyli təsir göstərdi. Abbas Mirzənin Mərziyə xanımla münasibətləri məlumdur, ona görə də mən onu tez-tez ailə mühitində, hətta öz evimizdə görərdim. Axşamlar teatrdan qayıdarkən evə Abbas Mirzə və Mərziyə xanımla birlikdə gələrdim. Abbas Mirzə faytonda getməyi sevərdi. Tamaşadan yorğun çıxdığı üçün yol boyu çox az danışar, ya da heç danışmazdı, ancaq faytonçuya “Sağa! Sola!” deyə amiranə bir şəkildə yol göstərərdi. Bir gün yolumuz teatrdan piyada düşdü, xeyli adam var idi, Sona xanım da bizimlə idi. Söhbət əsasən onun gələcək səhnə taleyindən gedirdi. Oxucuların yəqin çoxusu bilmir ki, Sona xanım bir neçə il operada Əsli, Sənəm, Leyli rolları oynamışdır, balaca, lakin şirin bir səsi var idi. Abbas Mirzə çox böyük bir qayğıkeşliklə məsləhət görürdü ki, Sona xanım öz yolunu qəti müəyyən etsin. Və o, o fikirdədir ki, Sona xanım operanı atıb dramanı tutmalıdır. Bu belə də oldu, Sona xanım opera səhnəsini ömürlük tərk etdi. Bütün bu yol söhbətlərindən, eləcə də evimizdə olarkən rəftarından, danışığından, adamlara münasibətindən mənim üçün aydın olurdu ki, Abbas Mirzə ancaq böyük bir sənətkar deyil, eyni zamanda çox yaxşı, çox mehriban, çox sadə bir insandır. Əlbəttə, onun öz zəiflikləri var idi, lakin buna baxmayaraq o, çox xoş

təsir bağışlayırdı, heç kəs onda qüsur görmək istəmirdi, əksinə hamı, xüsusən gənclər, onun dəlisi idi, ona bənzəməyə, onu təqlid etməyə can atırdı. Etiraf etməliyəm ki, mən də onun dəlilərindən birisi idim. Mənim öz “ev teatrım” var idi, özüm pyes yazar, məhəllə uşaqları ilə tamaşa hazırlayırdım;

“səhnədə” Abbas Mirzə kimi danışmağa çalışardım. Bir gün Abbas Mirzə evə gəlib Mərziyənin otağını bağlı görür və açarın bizdə olduğunu güman edərək həyətdən qalxıb pəncərəmizi döymək istədikdə əl saxlayır: mən içəridə Abbas Mirzənin səsilə hansı bir monoloqu isə söyləyirdim, – o, səsimi eşidib bir qədər qulaq asmış və məni öz “aləmimdən” ayırmamaq üçün açarsız qayıdıb getmişdi. Bu əhvalatın təfsilatını sonra mənə Mərziyə xanım danışmışdı.

Bütün bunları mən yalnız ona görə xatırlayıram ki, Abbas Mirzənin gəncliyə nə qədər böyük təsir göstərdiyi nümunələrlə, canlı dililə aydın olsun. Həm də mən onu da dərk edirəm ki, nağıl etdiyim səhnələr bu təsirin ən cüzi və ən zəif bir əlaməti kimidir, əslində isə bu təsir ölçüyəsığmaz dərəcədə

güclü və geniş idi. Aktyor öz zamanının, öz nəslinin sərkərdəsinə çevrilə bilər və Abbas Mirzə, doğrudan da, belə aktyorlardan biri idi. Bunun səbəbi, bir tərəfdən istedadın fitri qüdrəti, xarakteri, digər tərəfdən aktyorun humanist dünyagörüşü, demokratik ruhu, dərin xəlqiliyidir. Böyük idealar aktyoru Abbas Mirzə yeni həyat quran, inkişafın zirvələrinə qalxan bir xalqın ürəyindən xəbər verirdi.

Abbas Mirzə klassik repertuarda parlamış, Cavid və Cabbarlı dramaturgiyasından qidalanmış, zamanın qabaqcıl ideyalarından ruhlanmış bir sənətkar olduğundan onun səhnə fəaliyyəti böyük ictimai əhəmiyyət kəsb edir, tamaşaçıları həyəcana gətirir, ruhlandırır, öz arxasınca aparırdı.

Buna görədir ki, xalq Abbas Mirzəni sonsuz bir məhəbbətlə sevirdi, ona dərin bir ehtiram bəsləyirdi. Mən burada onun 1928-ci ildə keçirilən səhnə fəaliyyətinin 20 illik yubileyini xatırlatmaq istəyirəm. Yubileyin təfsilatı mətbuatda vardır və təkrar etməyə ehtiyac qalmır. Mən ancaq bir cəhəti 4

qeyd edəcəm. Bunu yalnız teatrda işləyənlər bilə bilərlər. Yubiley gecəsi mən vaxtından xeyli qabaq özümü teatra salmışdım. Saat 7 olardı. Qulağıma çatdı ki, bu saat Abbas Mirzəni gətirəcəklər. Onun dalınca Mirzəağa və bir neçə yoldaş avtomobil aparmışlar. O zaman avtomobil nadir bir şey idi. Bu, Abbas Mirzəyə məhəbbət və hörmətin nişanələrindən biri idi. Teatr köhnə binasının aşağı sol foyesi izdihamla dolu idi. Foyenin küçəyə açılan qapısının qabağında “hərbi” bir nizam var idi, daha doğrusu, təntənəli bir sükut, bir intizar hakim idi. Nəhayət, avtomobil qapıya yan aldı. Abbas Mirzə və

onu müşayiət edənlər qapıdan keçdilər. Elə bu an camaat Abbas Mirzəni çiyninə qaldırıb xatırlayan bir dəstgah başlandı. Aktyorlar, texniki işçilər dövr vurub oynamağa başladılar, teatrda bayram havası hiss olunurdu, bütün üzlər, bütün şeylər, dindarlar belə gülür, sevinir, fərəhlənirdi. Yubiley gecəsi başlandı. “Oktayın” ilk səhnəsində Abbas Mirzənin arxadan “Yox, yox, yox”-deyə səsi eşidildikdə

salon ayağa qalxdı, gurultu aləmi bürüdü. Abbas Mirzə səhnəyə girib baş əydikdə isə yaxın lojalardan üzərində təbrik sözləri yazılmış rəngbərəng kağızla səhnəyə yağmağa başladı. Səhnədəki aktyorlar Abbas Mirzənin çiyinlərinə alıb bir neçə dəqiqə alqış və təbrik tufanı içində saxladılar.

Oxucular inanmalıdırlar ki, bu adi bir yubiley, bir bayram deyildi, bu ümumxalq təntənəsi idi, böyük bir etibarın, dərin bir məhəbbətin, sonsuz bir iftixarın təntənəsi idi; hamı özünü ülviyyət aləmində hiss edirdi. Halbuki Abbas Mirzə bir həqiqət idi.

Biz onu sevirdik, biz ona məftun idik və çox hayıf ki, şəxsiyyətə pərəstiş dövrünün ağır günlərində

Abbas Mirzə bizim əlimizdən getdi.

Lakin Abbas Mirzə sənəti həmişə nikbin bir ruha malik idi. O, bizi daim həyata, mübarizliyə, gələcəyə çağırmış, parlaq əməllərə sövq etmişdir. Bu ruh bu gün də yaşayır. O, indi daha qüvvəlidir, çünki Abbas Mirzənin vətəni, onun xalqı div addımları ilə irəliləyərək kommunizmə doğru gedir. Bu isə Abbas Mirzənin ən böyük arzusu idi.

Biz Abbas Mirzəni itirdik, lakin onu unutmadıq, o bizim ürəyimizdədir. Bu kitabçada toplanan xatirələr, onun dostlarının yoldaşlarının, tamaşaçıların Abbas Mirzəni unutmadıqlarını, onunla bağlı kiçik bir hadisəni, sevilməz bir epizodu belə əziz tutduqlarını göstərir. Bu xatirələr hələ ilk xatirələrdir.

Onlar Abbas Mirzə haqqında deyiləcək sözün, yazılacaq kitabın bəlkə də bir başlanğıcıdır. Lakin bu xatirələri böyük bir təşəkkür hissilə nəşr edərkən biz inanırıq ki, yaxın gələcəkdə bu xatirələr daha da genişləndiriləcək, Abbas Mirzə haqqında təsəvvürün zənginləşməsinə kömək edəcəkdir.

Cəfər Cəfərov

5

Süleyman Rüstəm

Abbas Mirzə üçün

Ey səhnəmizin şöhrəti, ey sevgili ustad,

Hörmətlə, məhəbbətlə səni eyləyirik yad.

Qəlbində vətən sevgisi, el sevgisi vardı,

Ustad kimi şöhrət sənə, hörmət sənə yardı.

Sən səhnəmizin ülkəri, dan ulduzu oldun,

Çiynində ağır yük… nə bəzikdin, nə yoruldun.

Sən səhnədə tapdın özünü, səhnə sevindi,

Yoxsan demək olmaz sənə, varsan, yenə varsan,

Sənətdə xəzansız, əbədi canlı baharsan,

Ən sevgili övladlarımızdan birisən sən,

Torpaqların altında da sağsan, dirisən, sən!

Sentyabr. 1963.

6

Cəfər Cabbarlı

… Bəzən elə adamlar olur ki, onların yaşayış tarixini yazmaq üçün bütün bir xalqın, bir ölkənin və

ya xalq həyatında müəyyən bir məntəqənin tarixini yazmaq lazım gəlir. Yaşadıqları mühit, cəmiyyət və

məntəqənin irəliyə doğru yürüməsində addım başı onların adı görünə bilər. Onların şəxsi həyatından ümumi həyatı ayırmaq istədikdə isə yerdə heç bir şey qalmır. Belə adamlardan biri də Abbas Mirzə

Şərifzadədir.

Biz hələ dünən Azərbaycan dram teatrının 50 illiyini bayram etdik. O (səhnəmiz) bütün ömrünün tən yarısını kimsəsiz bir cocuq kimi iməkləmişdir. Ona əl verən, kömək edən çox azdı və yox kimi idi.

O, əsrlərdən bəri yatmış və yenicə göz açmağa başlamış bir xalqın mühitində qanunsuz doğulmuş bir cocuq kimi idi. Kimsə ona baxmaq, əl yetirmək istəmirdi. Bütün əski mühit ona qarşı silahlanmış, onu əzmək, yox etmək istəyirdi. Çünki o, bütün əski qanun və qaydaların xilafinə olaraq doğulmuşdu.

Onun başına nə qədər daşlar, təpiklər yağdırılırdı! Bu zavallı cocuq ölümcül bir halda sürünür, iməkləyirdi. Bu gün yaşayırdısa, sabahına ümid yoxdu.

Qarşıdakı yol yoxuş, sərt, ağır idi. İrəlidən ağır məşəqqət daşları yağırdı. Tam bu aralıq ortaya bir-birinin ardınca iki mübariz çıxdı. Onlar bu ayaqlara dolaşan, yerdə iməkləyən, sürüklənən və

tanınmayan kimsəsiz cocuğa yanaşdılar, iki qüvvətli əl onun əllərindən tutdu, cocuq bir körpə sevinci ilə gülümsəyib ayağa qalxdı. Bu iki qüvvətli əli uzadanların biri Hüseyn Ərəblinski, o biri isə Abbas Mirzə Şərifzadə idi. Cocuq bu iki qüvvətli ələ söykənmiş olaraq artıq öz mini-mini ayaqları ilə

yürüyürdü.

Yol yoxş və ağır idi. İrəlidən üst-üstünə daşlar yağırdı. Bunları atanlar kimlərdi? Məhəmmədin şəriətini qoruyan mollalar, əsrlərdən bəri yuxuya qalıb namazdan başqa bir şey bilməyən hacılar, məşədilər və onların ardında duran avamlar, cahillər və bütün əski çürümüş şəriət mühiti idi. Onlar bu cocuğu məhv etmək istəyirlərdi. Çünki bu çocuq Məhəmmədin şəriətinə xilaf olmaq üçün doğulmuşdu…Bicdi. Onun atası mühitimizdə xoruz banı eşidib birinci baş qaldıran tək-tək ziyalılar –

Mirzə Fətəlilər, Nəcəf bəylər, Haqverdiyevlər, anası isə kəbinsiz, nikahsız evə soxulan Avropa mədəniyyətli idi. Odur ki, bütün bu donmuş, kiflənmiş əski şəriət dünyası bu cocuğu daşqalaq edirdi.

Lakin bu iki əl onu buraxmayır, atılan daşlara qarşı öz kökslərini gərir, ağır yoxuş yolu addım-addım irəliləyir və cocuğu yüksəldirdilər.

Mənzil başına hələ çox qalmışdı. Qarşıdan bir cəlladın sapandından atılan amansız bir daş

Ərəblinskini bu cocuqdan ayırdı. Cocuq bir an üçün ayaqdan-ayağa səndələdi, bu gözəl yavrunun yürüşünə baxanlar onu sevən, onun yüksəlməsinə sevinənlər birdən-birə çaşdılar, qorxdular və

cocuğun bütün ağırlığı ilə yerə çevrilib parçalanacağını gözlədilər. Elə də olacaqdı. Bir əldən səs çıxmazdı. Tam bu aralıq əllər yenə də ikiləndi. Yandan baxanlar yenə də cocuğun iki tərəfindən tutan iki kamil əl gördülər. Bu əllərin hər ikisi Abbas Mirzə Şərifzadənin idi. O, cocuğu götürüb ağırlığna baxaraq qoynuna qoydu və qüvvətli addımlarla irəli atıldı.

Abbas Mirzəni şəxsən tanıyanlar onun bədəncə nə qədər zəif olduğunu bilirlər. Hamı elə bilirdi ki, bu gücsüz umuzlar bu ağırlığa dözməyəcək, bu incə ayaqlar bu sərt yoxuşu, bu daşlı, kəsəkli yolu çıxa bilməyəcəkdir. Lakin umuzlar saxlayır, yürüyürdü. Hamı heyrət edirdi. Heyrət ediləcək bir şey isə yox idi. Onlar Abbas Mirzənin yalnız zahiri görünüşünə baxır, onun içərisində çırpınan, coşan mənəvi qüvvət və qüdrəti görməyirdilər. Halbuki onu yürüdən ancaq bu coşqun mənəvi qüvvət, qüdrət və

temperament idi. Bəzən umuzlər əyilir və umuzdakı yükün ağırlğı altında kəmiklər belə yerindən oynayırdı. Lakin içəridə qaynaşan, coşan sənət sevgisi, mənəvi qüvvət və qüdrət onu yenə də dikəldir, yenə də irəliyə doğru itələyirdi. Ətrafı bürüyən qaranlıq içərisində tam mənası ilə tək bir qəhrəman yol açır, sarsılmaz addımlarla öz gözəl yavrusunu irəli aparırdı. Yavaş-yavaş bu cocuğun gözəlliyini sevənlər onun başına toplaşırdı. Abbas Mirzə Şərifzadə bütün teatr həyatının bir məhvəri idi. Özü-özlüyündə həm rejissor, həm aktyor, həm də təşkilatçı idi. O, səhnənin həm oğlu, həm də atası idi. O

zaman artistə “arsız” deyirlərdi. Arsızı isə evdən qovur, qız verməyir, çörək satmayırdılar. Artist nişanlısının, yalnız artist olduğu üçün gözüyaşlı özgəyə verildiyini kim görməmişdir? Teatr tamaşına 7

gedənlərin belə üzünə qapılar bağladığını kim görməmişdir? Ac və muzdsuz çalışan səhnə işçisinin başına söyüşlər, töhmətlər, yağdırıldığını kim görməmişdir? Lakin bunların heç biri Abbas Mirzəni qorxutmamışdır. Qara qüvvələrin quduzlanmasına qarşı sustalıb çəkilmək istəyənlər, qarşıda Abbas Mirzənin enməz bir dağ, sarsılmaz bir qala kimi durduğunu görüncə ruhlanır və onun mətanətindən qüvvə alır, yenidən mübarizəyə atılırdılar. Abbas Mirzə məktəb görməmiş, sənəti və onun üsullarını öyrənməmişdir. Lakin o, bir talantdır. O, öz-özünə doğulmuş bir sənətkardır. Sənət onunla bərabər doğulmuşdur. Sənət onun qanında, iliyindədir.

Zatən məktəb sənətkar yetişdirməyir. O, sənətkara öz təbii istedadını genişləndirmək və əlverişli işlətməyi öyrədə bilir. Abbas Mirzədə isə həmişə ona kömək edən, onu öyrədən və doğru yola yönəldən bədii bir zövq vardır. O, bir sənətkar, yaradıcı bir talantdır. Lakin o, yalnız sənətkar olmaqla qalmayır. O, eyni zamanda bir təşkilatçı bir mübarizçidir. O, sahənin künclərdə, bucaqlarda sürüklənən ayrı-ayrı qüvvələrini min yerdən toplamış, bir yerə quraşdırmış, bu dağınıq, sökük parçalardan güclü mədəni bir maşın yaratmışdır. Abbas Mirzənin bu gözəllik və sənət yavrusuna uzatdığı iki əldən biri yüksək qüvvətli bir sənətkar, biri isə qorxmaz bir mübarizəçi, yorulmaz bir təşkilatçı əli idi.

Bu uzun mübarizə yollarında Abbas Mirzə Şərifzadə nə qədər əzablar, faciələr, ağırlıqlar keçirmişdir! Yoxu var etmək, yoxdan bir səhnə yaratmaq! Abbas Mirzənin getdiyi yol belə olmuşdur.

Səhnəmizin bu mübarizə yolu xalqımızın ümumi mübarizə cəbhəsinin bir qazmasıdır.

Bu qazmada başçı və komandan Abbas Mirzə Şərifzadə olmuşdur. Bu cəbhə başında uyumadan vuruşmuş, çarpışmış və 20 illik bu şanlı mübarizə yolunu qəhrəmanlara layiq bir şərəflə keçmişdir.

Sovet hakimiyyəti qurulandan bəri artıq səhnəmiz körpəlikdən, cocuqluqdan çıxmış və inqilabın sürətli addımları ilə mədəni inqilab uğrunda çarpışmaqdadır. O, artıq bir körpə deyildir. O, indi sağlam ruhlu, gülər üzlü, şən baxışlı, oynaq təbiətli bir gəncdir. O, indi bütün qonşudakı sənət yurdları ilə qardaşlıq yarışı aparan bir idmançı, bütün Şərq teatr sənətinin avanqardında gedən bir başçıdır.

Mədəniyyət dünyasında addımlayan bir gənc bu gün də öz arxasında və öz başı üzərində Abbas Mirzənin bu sevimli, bu mehriban atanın möhkəm iradəsini və güclü qolunu hiss etməkdədir.

Lakin Abbas Mirzə bu yolda tək deyildir. İndi onun ardınca böyük bir sənət ordusu, onun köməyində böyük bir əməkçi xalq durmuşdur. Bu gəncin yürüşünə toxunmaq üçün uzadılacaq qara bir ələ minlərlə əməkçilərin birləşmiş ağır yumruğu cavab verə bilir.

Bu gənc Azərbaycan dram teatr səhnəsidir. İndi onun oynaqlığına yalnız Abbas Mirzə deyil, bütün xalqımız sevinir, ona görə də Abbas Mirzənin bu günkü 20 illik şanlı mübarizə və qələbə bayramı yalnız onun deyil, bütün Azərbaycan səhnəsinin bayramıdır.

Yol hələ bitməmişdir və çətini irəlidədir. Abbas Mirzə Şərifzadə də vəzifə başındadır.

“Səmimi, sevimli sənətkarımıza alqışlar!

1928

8

Mustafa Quliyev

… Şura hökuməti bir neçə il içərisində Türk (Azərbaycan) Akademik teatrosu yaratmışdır. Hazırda bu teatro bədii əhəmiyyət cəhətcə bütün yaxın Şərqdə yeganə teatrdır. Aprel inqilabına qədər Azərbaycanın dövlət teatrosu yox idi, ayrı-ayrı həvəskarlar dərnəkləri var idi. Bu dərnəklər öz gücləri ilə işləyir və heç bir yardım görmürdülər. Bu dərnəklər dayanılmaz bir şərait içərisində işləyirdi.

Müsəlman ruhaniləri və “ali cəmiyyət” teatro fəaliyyətini təqib edir, ona nifrətlə baxır, bekar adamların bir əyləncəsi hesab edirdilər. Türk mədəniyyəti qurmaq istəyən müsavat “quruluşçuları” dəxi teatro və

sənətə heç bir əhəmiyyət vermirdilər. Bu ağalar türk səhnəsini bircə addım belə irəlilətmək üçün heç bir iş görməmiş və əllərini əllərinə vurmamışdılar.

Azərbaycan şuralaşdıqdan sonra türk teatrosu işçi kəndli kütlələrinin yardımı ilə misli görünməmiş qədər yüksəlmişdir.

Bu müddət içərisində möhkəm aktyorlar kollektivi düzəlmiş və bu heyət içərisində istedadlı sənətkar aktyorlar yetişmişdir.

Türk səhnəsi – Şekspir, Şiller, Qoqol, Molyer və Qorki kimi dünya miqyasında məşhur olan klassiklərin əsərlərini oynamaqla, ümumi mədəniyyətə qovuşmuşdur. Hazırda türk səhnəsində bu günün mühüm məsələləri həll olunmaqdadır. Türk teatrosu, din, mövhumat, köhnə yaşayış və mənfur çadra ilə aktiv mübarizə aparır. Türk səhnəsi müasir pyeslərinin quruluşu ilə kütlələrimizi yeni mədəniyyət nailiyyətləri ilə tanış edir və kütlələri bu mədəniyyətə doğru aparır. Doğrudan da, türk teatrosu kütlələri tərbiyə edən, yeni məfkurə uğrunda təşviqat aparan, yeni mədəniyyət saçan böyük bir məktəb halını alır. Türk teatrosunun bu müvəffəqiyyətlərinin böyük səbəblərindən biri də bütün varlığı ilə teatro və sənəti uğrunda çalışan ayrı-ayrı istedadlı aktyorlardır.

Hazırda türk teatrosu tərəfindən 20 illik yubileyi keçirilən Abbas Mirzə Şərifzadə öz həyatını türk səhnəsi ilə əlaqədar edən istedadlı aktyorlardan biridir.

Hələ məktəbli ikən Abbas Mirzə həvəskar tamaşalarında iştirak etmişdir. Abbas Mirzə bütün varlığı ilə teatro işinə atılmış, türk səhnəsini sevən, köhnə alətlər ilə amansız mübarizə aparan bir aktyor olaraq bütün ömrünü teatroya sərf etmiş və teatronun qarşısında duran maneələri aradan qaldırmağa çalışmışdır.

10-cu ildə Şərifzadə teatro işi təşkilinə başlamış və “Səfa” cəmiyyətindəki teatro dərnəyinə

rəhbərlik etmişdir. O, “Səfa” cəmiyyətində birinci dəfə olaraq sənətkar türk aktyorları truppası təşkil etmişdir. 16-cı ildə Şərifzadə türk aktyorları kollektivinə rəhbərlik və rejissorluq etmişdir. O, qəzalara qastrola getmiş və teatro sənətinin türk kütlələri içərisində iştirak etməsinə çalışmışdır.

Şərifzadənin Şura hökuməti zamanındakı fəaliyyəti daha böyük və daha səmərəli olmuşdur. Yeni yaradıcılıq vəziyyəti, şura cəmiyyətinin teatroya xüsusi diqqət verməsi teatro həvəskarı olan Abbas Mirzəyə böyük artist, sənətkar və rəssam olmaq imkanı vermişdir.

Hazırda Şərifzadə “Otello”, “Hamlet”, “Qaçaqlar”, “Yurdsuz insanlar”, “Aydın”, “Oktay”, “Od gəlini”, “Şeyx Sənan” kimi pyeslərə böyük müvəffəqiyyətlə iştirak edir.

Şərifzadə öz məharətini “Hamlet”də xüsusilə göstərdi. O, böyük istedada malik bir aktyor olduğunu isbat etdi.

Xalq Maarif Komissarlığı kollegiyası Şərifzadə yoldaşın türk teatrosu qarşısındakı böyük xidmətlərini nəzərdə tutaraq son iclasında Abbas Mirzə Şərifzadəyə cümhuriyyətin əməkdar aktyoru adını verməyə qərara almışdır.

A. M. Şərifzadə hələ cavandır, gələcək fəaliyyəti və öz üzərində çalışması ilə daha da yüksələcəkdir. Biz onun istedadının daha da parlayacağına inanırıq.

Ona gələcək müvəffəqiyyətlər arzu edirik.

1928

9

Hörmətli Abbas Mirzə Şərifzadə yoldaş!

Sənə çox nadir bir xoşbəxtlik üz vermişdir. Sən Şura hakimiyyətinin Azərbaycanda yaratmış

olduğu birinci Azərbaycan Dövlət Akademik Teatrosunun səhnəsində 20 illik yubileyini bayram edirsən.

Sənin keçirmiş olduğun yol çox ağır və tikanlı idi.

Köhnə Azərbaycan yaşayış və dini mövhumatları tərəfindən təqib edildiyinə baxmayaraq, sən bütün maneələri qaldırıb bu mübarizəyə qalib gəlməyə müvəffəq oldun.

Teatroya qarşı səndə olan məhəbbət, təbii istedad və möhkəm iradə səni bu tikanlı yoldan çıxarıb qalibiyyət yoluna saldı. Bu yol isə səni böyük oktyabrın parlaq işığı ilə işıqlanmış olan gənc şura teatrosunun səhnəsinə gətirib çıxardı. Öz rəğbətini gizlində saxlamağa məcbur edilmiş kiçik səhnə

həvəskarı olduğu halda sən qabiliyyət və istedadın nəticəsində böyük bir sənətkar, bir artist yerinə

çatıb türk teatrosu səhnəsində Şekspir, Şiller, Qorki, Qoqol kimi cahan klassiklərinin verdiyi simaları yaratmağa müvəffəq oldun.

Xalq maarif komissarlığı türk teatrosu yolundakı əmək xidmətlərinə qarşı sənə ASŞÇ əməkdar artisti namını verməyi qərar almışdır.

Sənə belə yüksək nam verərək xalq maarif komissarlığı ümid bəsləyir ki, sən gələcək fəaliyyətində

öz sənət istedadını daha da yüksəldib uzun illər gənc akademik teatromuzu zinətləndirib onun iftixarına səbəb olacaqsan.

10

Hüseyn Cavid

… Abbas Mirzə Şərifzadə sadə… pək sadə bir insandır. Fəqət o, sadəlikdə bir böyüklük var ki, sənət feyzindən məhrum olanlar onu idrakdan acizdir. Abbas Mirzənin özünəməxsus pək mümtaz bir zəkası və kəskin bir istedadı var. O istedad yalnız səhnə üfüqlərində parlar.

Abbas Mirzə səhnə tarixində unudulmaz qəhrəmanlıq göstərdi. O, bir heçdir ki, böyük varlıqlara səbəb oldu. O, xaraba bir şəhərin1 övladıdır ki, sənət dünyasına möhtəşəm qazanalar yapdı. Sənətkarın böyüklüyü yaşadığı mühitin mədəniyyəti ilə ölçülür.

Mən sənətdən aldığım zövqü heç bir şeydən almam.

Buna görə də o atəşin zəkaya qarşı pək dərin və səmimi hörmətlər bəslərəm.

1928

1 Şamaxıya işarədir

11

M.A.Əliyev

SSRİ xalq artisti

… Abbas Mirzə Şərifzadəni cocuqluq vaxtından tanıyıram. O, ta cocuqkən “Nadir şah” və “Otello”

pyeslərini elə əzbərləmişdi ki, hər ikisinin baş rollarını mahir bir artist kimi söyləyirdi. Teatra gəlib

“Həmiyyət” truppasının və rus aktyorlarının məşqinə tamaşa edərdi. Qardaşı bundan çox narazı idi.

Narazılığı aktyor olduğuna görə deyil, oxuyub elmli olmadığı üçün idi.