Текст книги "Таптыыбын… Шёпот сердца…"

Е.С. Иринцеева-Огдо
Таптыыбын… Шёпот сердца…

«Айар ыллыкпыт» ыыра кэҥээтин!

Күндү ааҕааччы, Эн илиигэр ураты кинигэни туттуҥ. Соҕотох киһи айан таһаарбыт айымньыта буолбакка, араас саастаах, эгэлгэ дьарыктаах дьон улаатан эрэр оҕо ааҕарыгар сөптөөх диэн анаан суруйбута тустаах куонкуруска кыайан, талыллан, биһирэнэн бу манна тиһилиннэ.

Саха норуодунай суруйааччыта Н.Е. Мординов-Амма Аччыгыйа аатынан Саха Өрөспүүбүлүкэтин «Кэскил» оҕо бэчээтин кыһата 2015 сылга, Литература сылын бэлиэтээн туран, итиэннэ 2016 сыл тохсунньу 6 күнүгэр норуоппут сүдү киһитэ, өркөн өйдөөҕө, улуу Амма Аччыгыйа төрөөбүтэ 110 сылын көрсө «Айар ыллык» диэн оҕоҕо аналлаах айымньыны суруйууга сабыылаах улахан күрэҕи тэрийэн ыытта.

Оҕоҕо аналлаах хаһыат-сурунаал тахсар кыһатын бу өрөспүүбүлүкэтээҕи куонкуруска СӨ Бэчээккэ департамена өйөөтө, «Биир ньыгыл Россия» Бүтүн Россиятааҕы политическай партия Саха сиринээҕи салаата үбүнэн-харчынан бириэмийэҕэ көмөлөстө. Оттон «Бичик» национальнай кинигэ кыґата бу кинигэни таһаарарга төһүү күүс буолбутугар махталбыт муҥура биллибэт.

«Айар ыллык» сабыылаах куонкурус нууччалыы, сахалыы тылларынан, сэһэн, кэпсээн, остуоруйа көрүҥнэрин тус-туспа тутан, ыытылынна. Онно өрөспүүбүлүкэ 24 улууһуттан, нэһилиэгиттэн 94 ааптар кытынна. Итинтэн сахалыы тылынан күрэххэ 75, нууччалыытыгар 19 үлэ киирдэ.

Куонкурус быйылгы уратыта диэн уран тыл умсулҕаныгар балачча элбэх оҕо кыттыбыта үөрдэр. Остуоруйа, кэпсээн курдук дьоһун жанрдарга ылсан, 9-тан 16-гар диэри саастаах 10 оҕо кытынна. Өссө соһуччута баар, кинилэртэн алтата Дьокуускай куорат оскуолаларын үөрэнээччилэрэ.

Айар кут эмискэ уһугуннаҕына чахчы соһутар. Онон бу кинигэҕэ киирбит ааптардарбыт үгүстэрэ урут хаһан даҕаны сурукка-бичиккэ холоммотох эрээрилэр, чахчы үчүгэй таһымнаах айымньылары оҕо аймахха бэлэхтээбиттэригэр махтанабыт. Сырдыкка угуйар ыраас тыыннаах, олоххо тиксэр араас күчүмэҕэйтэн чаҕыйбакка, сөптөөх суолу ыччат сатаан тобулар буола иитиллэригэр бу айымньылар ис хоһоонноро уот харахха сөп түбэһэр. Олор аахпыты анааран, ылыммыты ырытан, ырааҕы кыраҕыттан кыраҕытык көрөргө үөрэтэллэр.

Күргүөмүнэн, кылааһынан, түөлбэнэн, аймаҕынан мустан бииргэ ааҕан баран, табыгастаах өттүн көрөн, туһаныахтара, саҥаттан саҥа санаалары саҕыахтара диэн эрэнэбит!

Анатолий Гоголев,

СӨ «Амма Аччыгыйа аатынан

«Кэскил» оҕо бэчээтин кыһата» ГАТ дириэктэрэ

Оксана Гаврильева-Айсана (I миэстэ)
Олох оонньуута

Үүт тураан сайыҥҥы нусхал киэhэ. Киирэн эрэр күн саhарҕата, бүгүҥҥү күннээҕи үлэбин барытын дьэ бүтэрдим диэбиттии, уоскуйан, дуоhуйан, налыччы халлаан арҕаа өттүгэр тилийэ кыыhар.

Түптэ күөх буруотугар бигэнэн, ыаммыт ынахтар, көхсүлэрин иhигэр «пуус» гынан тыынан кэбиhэ-кэбиhэ, кэбинэн кирдиргэтэллэр.

Дэриэбинэҕэ саҥа-иҥэ аҕыйаабыт, кэлии-барыы тохтообут, тыас-уус намыраабыт. Арай ханна эрэ оройуон кииниттэн кэлэр оптуобус бүтэhик сырыыта буолан, төттөрү төннөрүгэр тиэтэйэн, тиҥкир-таҥкыр айаннатан иһэрэ иhиллэн ааhар.

Дьон күннээҕи түбүктэн босхолонон, киэhээҥҥи аhылыктарын тото-хана аhаан, утуйуох иннинэ суунар-тараанар, тыын ылар, ааспыт күнү ырытыhар, кэлэр күнү былаанныыр кэмнэрэ.

Уурбут-туппут курдук дьып-дьап тупсаҕай оҥоhуулаах Баhылайаптар тиэргэннэригэр эмиэ уу чуумпу. Дьиэ кирилиэhигэр күнү быhа күн уотугар сыламнаабыт куоска киэhээҥҥи өлүү үүтүн иhэн, иһэ тотон, илиилэрин-атахтарын саланан, ыраастана олорор. Тэйиччи илин атахтарыгар төбөтүн кыҥначчы уурунан, дьиэ харабыла, Баатыр сүрэҕэлдьээбиттии, ситэ кириллэ илик уҥуоҕун тиниктиэх ба±айы дуу, суох дуу диэбиттии, оҥой-соҥой көрө сытар.

Хаhаайыннар, Кэтириинэлээх Бүөтүр, утуйуох иннинэ, сөрүүкүү таарыйа, дьиэлэрин иннигэр баар ыскамыайкаҕа буолары-буолбаты кэпсэтэ олороллор. Киэhэ аайы итинник олороллорун астыналлар аҕай. Дэриэбинэ иhинээҕи сонуну түөрэ тэбээн, сарсыҥҥы күҥҥэ туох «тоҕута көтүллүөхтээҕин» быhааран тириилэрин тэниттиэхтэрэ, онтон, күн мыраан кэннигэр саhыыта, «уу, бириэмэ ырааппыт, утуйа охсуох» диэн буолуо, иккиэн эйэ дэмнээхтик ороннорун булан, утуйан бырылатыахтара.

Бүгүн да ол үгэс кэhиллибэтэ. Киэhээҥҥи астарын иҥэринэ түһээт, били олбохторугар тахсан олордулар. Кыыстара Вера верандаҕа аhаабыт иhити хомуйан тилигириир-талыгырыыр. Дьүөгэлэрин кытта хаамса бараары ыксал бөҕө. Эбэлэрэ сыппыта ыраатта, кини эрдэ сытар, эрдэ турар үгэстээх.

– Хатыай, аргыый тилигирээ эрэ! Биир да иhити ордорумаары гынна! – Кэтириис, мөҕүттүбүтэ буола-буола, былаатынан көлөhүнүн соттор. Киирэн эрэр күн саhарҕатын одуулуу олорон эригэр эргиллэр:

– Доҕоор, отуҥ үлэтэ улахана бүттэ дии. Сарсын Вера биhиккини Балаҕаннаах өтөҕөр быраҕан биэрбэккин ээ? Дьэдьэннээн көрүллүө этэ. Дьахталлар күн аайы суксуруhуу бөҕө. Дьэдьэни кыайдылар быhыылаах. Уйбаан Огдоото бэҕэhээ туох баар дьонун хомуйан, аҕыйах кэм иһигэр биир биэдэрэлээх киирбит диэтилэр…

– Оо, барахсаттар! Ол 3 киилэлээх оҕо биэдэрэтин 10-наах биэдэрэ курдук кэпсээтэхтэрэ ээ. Ол ыы-кырбас биэстээх-алталаах уу ньыдьыраан аармыйата хомуйбута диэхтээн, – Бүөтүр мас сыыhынан тииhин быыhын анньына-анньына күлэн күһүгүрэтэр.

– Ити кэннэ кэпсээн абыран! Эйиэнэ барыта киhиттэн таhынан… Уонна кыhын барыанньа сиэн дэлбэрийэргэр атын буолуоІ!

– Сөп, сөп! Быраҕыллыа, тугу гынаргыт баарай? Таарыйа Хомустааҕым күрүөтүн тутан кэбиhиэм этэ, сылгы үөрэ була илигинэ.

– Хата, инньэ диэ.

Өссө тугу быhаарсабыт диэбиттии саҥата суох өр олорбохтоотулар.

Ити кэмҥэ тиэргэҥҥэ киирэр олбуор аана кыыкынаан аhыллара иhилиннэ. Чуумпура сыппыт Баатыр ойон тураат, үрэн баргыйа-баргыйа, аан диэки ыстанна.

– Чот! Бу ыт киhини сиэри гынна?! Киэр буол!.. Бачча хойут киммитин аҕалла? – Кэтириинэ чарапчылана-чарапчылана аан диэки кыҥастаста.

Аан айаҕар уhун курбуу уҥуохтаах, аҥаар санныгар үрүсээк сүгэhэрдээх эдэр уол киириэхчэ буола-буола, ыттан куттанан, аантан тутуhан турар.

– Васильевтар манна олороллор дуо? – диэн хаhыытаан ыйытта.

– Манна, манна! Киир, киир! Ити ыт ытырбат, хаhаайымсыйбыта буолар! – Бүөтүр туран, ытын дьарыйа-дьарыйа, уолга утары барда, Кэтириис, билиэн-көрүөн баҕата баппакка, сыыhа-халты үктэнэн кэнниттэн түhүстэ.

– Дорооболоруҥ! – уол иhирдьэ атыллаата, Бүөтүргэ илиитин уунна. Эр дьон кытаанахтык илии тутустулар. Уол тургутардыы Кэтириистээх Бүөтүрү хардары-таары көрдө уонна:

– Мин Дьулус Баhылайап диэммин, – диэтэ.

– Хайаларын оҕото эбитиҥ буолла? Хараҕым сөбүлүү көрөр да билимээри турабын, – диэн Кэтириис саарбахтаабыттыы унаарытта.

Уол дириҥник үөhэ тыынна уонна, аны истиэхтэрэ суоҕа диэбиттии, өрүсүһэн биир тыынынан кутан кэбистэ:

– Мин Пётр Игнатьевич оҕото үһүбүн. Миигин ийэм аҕаҕын булаар диэбитэ, ол иhин кэллим!

– Туох даа?.. – Кэтириис истибитин итэҕэйбэккэ саҥа аллайда. Кэргэнин диэки саҥардыы көрбүттүү чыпчылыҥнаата, харда эрэйэрдии эргичиҥнээтэ.

Бүөтүр соhуйан кэтэҕин тарбанна, кэлиэх-барыах сирин билбэтэхтии, биир сиргэ тэпсэҥнээтэ, тоҕо эрэ нэлэккэйдэммит ырбаахытын кичэллээхтик үөһэттэн аллаарааҥҥа диэки тимэхтэнэн кэбистэ, тылыттан матта…

Төhө өр маннык даллаhан туруохтара эбитэ буолла, верандаттан Вера кыыс өрө умайыктаммыт саҥата табыгаhа суох чуумпуну аймаата:

– Маама, тоҕо тураҕыт?! Крыловтар козалара хаппыыстаны сиэн эрэр!

Саҥата суох, кылгас кэм иһигэр биир сиргэ дөйөн турбут дьон, чиҥ хамаанданы истибиттии, аны оҕуруот диэки ыстаннылар.

Эдэр-эдэр курдук, Дьулус уол күрүө үрдүнэн көтөн, коза аттыгар биирдэ баар буола түстэ. Тугу гыныан билбэккэ, козаны икки аҥыы муоhуттан харбаан аан диэки соһооччу буолла. Коза соhуйан, бээҕиниии түhээт, хара күүһүнэн уолу муоhунан силэйэн олордьу анньан кэбистэ. Тилэх баттаhа сүүрэн кэлбит Кэтириистээх Бүөтүр ый-хай бөҕөтүн түһэрэн, оҕуруоттан козаларын үүрэн таhаардылар.

Дьукку астарбыт илиитин имэринэ-имэринэ, Дьулус туран кэллэ, эргим-ургум көрдө.

Хаhан Бүөтүр бүтэйи бүөлүөр диэри Кэтириис уол аттыгар кэллэ:

– Уу, сатана сүөһүтэ сорбутун сордоон да эрэр. Хата улаханнык тыыппатах быhыылаах. Хайыа, эн илиигин быhа түстүҥ дуо? Ыл, көрдөр эрэ. Маннык гыннаххына ыалдьар да? Суох да? Тостуу суох быhыылаах. Чэ, хата, халымыр соҕус эбит. Барыах, сууйан баран дьуоттаан кэбиhиэхпит.

Ийэтэ билбэт уолун батыhыннаран киирбититтэн Вера соhуйан тэрбэччи көрдө.

– Вера, аптечканы булан аҕал уонна чэйдэ тарт.

– Һа, билигин эрэ аhаан бүттүбүт буолбат дуо? – дьүөгэлэригэр ойоору турар Вера аҥаар түүппүлэтин кэтэн булумахтанарын быыhыгар соґуйан саІа аллайда.

– Тиэтэй! – ийэтэ, утарылаhар туhата суоҕун биллэрэн, куолаhын сонотто.

Вера били күөх оту тосту үктээбэт, мэлдьи күлэн мыччыста сылдьар ийэтин саҥата кытааппытыттан туох эрэ бөрүкүтэ суох дьыала тахсыбытын өйдөөтө, түүппүлэлэрин турута тэбиэлээт, аптечка көрдүү ыстанна. Ити бириэмэҕэ аҕалара киирэн, остуол биир уhугар саҥата суох олорунан кэбистэ. Кэтириис Вера аҕалбыт аптечкатын хаhан, водород суурадаhынынан уол илиитин бааhын сууйда, дьуоттаан кэбистэ:

– Чэ, сыбаайбаланыаххар диэри оhуо… – диэтэ уонна, илиитин суунаат, иhит бэлэмнии сылдьар кыыhыгар көмөлөспүтүнэн барда.

Дьулус турбут сиригэр хамсаабакка балайда турда, хайдах эрэ табыгаhа суох балаһыанньаҕа түбэспит курдук сананна. Олорунан кэбиhиэн – кини манна хаhаайын буолбатах, тахсан баран хаалыан – сыал-сорук гынан кэлбит дьыалатын хайаан даҕаны тиhэҕэр тиэртэҕинэ табыллар курдук.

Уол сирэйэ куhаҕан буолбутун көрөн, Вера ааhан иhэн уол үрүсээгин хап гынан ылла, аҕатын утары олоппоско «олор» диэн имнэннэ, үрүсээги илдьэн таҥас ыйыырга ыйаан кэбистэ. Дьулус илиилэрин, ханна гыныаҕын билбэккэ, нэлэІнэттэ уонна ыйбыт олоппосторугар олороругар тиийдэ.

Кэмниэ кэнэҕэс бары оннуларын булан олордулар, ол тухары саҥа-иҥэ суох. Ким да саҥарбатыттан бэркиhээн эбитэ дуу, дьаhайар санаатын батарбакка дуу Кэтириис бастакынан тыл ыhыгынна:

– Хайа, айан киhитэ, сылайбытыҥ буолуо?! Итиитэ киллэрин уонна оттон… туох сыаллаах-соруктаах кэлбиккин тоҕо тэбээн кэбис!

Уол иэдэстэриттэн саҕалаан сыыйа кулгаахтарыгар тиийэ кытар гынна, сыпсырыйбыт чэйин тыастаахтык ыйыстан кылк гыннарда, чааскытын төттөрү ууран, илиитин холбуу тутунна уонна тарбахтарын имитэ-имитэ, быhыта-орута кэпсээбитинэн барда:

– Мин Дьулус Васильев диэммин. Мединститукка иккис кууруска үөрэнэбин. Ол иннинэ медколледжы бүтэрбитим. Ийэбинэн Бүлүүбүн. Кини бу саас суох буолаахтаабыта, тиһэх көрсүһүүбүтүгэр хайаан да аҕаҕын булаар диэн тылбын ылбыта уонна маны биэрээр диэбитэ… – Дьулус ырбаахытын сиэбиттэн кумааҕыга сууламмыты ылан Бүөтүргэ уунна.

Бүөтүр тоҕо эрэ илиитин утары ууммата, буруйдаммыттыы умса көрдө, илиитин остуол анныгар симтэ.

Дьулус илиитэ салгыҥҥа ыйанан хаалла, төттөрү тардыах курдук буолан эрдэҕинэ, Вера эhэ тардан ылла уонна харса суох аhан хачыгыратан барда. Дьулус, былдьаhыахча буолан иhэн, сапсыйан кэбистэ, буолар буоллун диэбиттии олоппоhугар сэниэтэ суохтук төттөрү олордо.

Вера кумааҕыттан бастаан оҕону көтөҕөн олорор дьахтар хаартыскатын ороон таhаарда:

– Ыы, быллайа-быллайа, бу эн дуо? Эп-эмис эбиккин дии? Оттон бу ийэҥ дуо? Отой кырасаабысса эбит дии, суhуоҕа уhуну-ун! Уой, бу кимий? Аҕаа дии… Эдэр баҕайы, куударалаахпын диир. Маама, бу, көр! – Вера хаартыскалары ийэтигэр үҥүлүттэ, бэйэтэ суругу тэнитэн ааҕан барда:

«Күндү Петя! Бука баhаалыста баалаабаккар көрдөhөбүн! Олоҕум тиhэх мүнүүтэтигэр эн ааккын ааттаан, эйиэхэ эрэ эрэнэн бу Орто дойдуттан баран эрдэҕим…»

Тугу да саҥарбакка истэн олорбут Кэтириис кыыhыттан суругу хаба тардан ылла, тутан олорбут хаартыскаларын холбуу тутаат, эригэр куду аста уонна кыыhын харытыттан харбаан ылаат, дэллэритэн илдьэн таhырдьа таһаарда, кэнниттэн түүппүлэлэрин кыыратта уонна:

– Эн бар, күүлэйдээн кэл! – диэн хаhыытаата.

– Ханна-а? – Вера барыан баҕарбатын биллэриэхчэ буолбутун ийэтэ хараҕынан кынчыатаан, саҥарыахтааҕар саҥарбатах оҥордо. Вера, кэннин хайыhа-хайыhа, олбуор диэки дайбаата, уулуссаҕа тахсан өр күүттэрбит дьүөгэлэрин кытта аймалаhан, саҥаларын дорҕооно ыраатан, сүтэн хаалла.

Кэтириинэ дьиэҕэ киирэн, дьонугар эбии чэйдэрин толорон биэрдэ:

– Эhиги ыксаабакка, наллаан олорон кэпсэтиҥ! Мин тэпилииссэбэр уу кутарбын умнубуппун. Уонна онтон да атын түбүк элбэх. Бүөтүр, ыалдьыккар чэйин кутан биэрэн иhээр, – диэт, сибэкки ойуулаах халаатын тэллэҕэ тэлээрэн, олбуор устун дайдара турда.

Эр дьон бэйэлэрэ эрэ олорон хааллылар. Дьулус чэйигэр саахар куппутун бэрт өр булкуйа олордо: «Таах сибиэ кэлэн дуу?.. Аҕам, ээ, Бүөтүр, сөбүлээбэтэ быhыылаах… Тоҕо да саҥаран быстыбата буолла? Кэргэнэ, хата, өйдөөх дьахтар быhыылаах, хаhыытаан-ыhыытаан, үүрэн-үтүрүйэн көрсүбэтэ. Киhилии бэрэбээскилээтэ, чэйдэттэ эҥин… Хата, кыыстара сытыы киhи быһыылаах, саҥаран-иҥэрэн, кэлэн-баран… Итинник балтылаах киhи барытыгар бииргэ сылдьыллыа этэ, көмөлөсүһэн, ардыгар мөккүһэн… Олох чуҥкуйуохтара суоҕа эбитэ буолуо…»

Бүөтүр биэрбит кумааҕыларын барытын бобуччу тутан олорбохтоото, онтон хараҕа хаартыскаҕа иҥиннэ, сүрэҕэ мөҕүл гынна, эмискэччи тиҥиргэччи тэбиэлээн барда: «Маайыс барахсан! Суhуоҕа субуллан, үрүҥ тиистэрэ кэчигирээн… Таптыыр да этэ… Кини лыҥкыначчы күлэрин истээри үс биэрэстэ тэйиччи сиргэ, күн аайы оттуур ходуһатыгар, тэппит атаҕын көннөрбөккө эрэ тэбэн кэлэрэ. Тапталлааҕын кытта дуоhуйа күүлэйдээн, күн тахсарын бииргэ көрсөн баран төннөөччү. Дьоллоох да кэмнэр этилэр… Бу орто дойдуга кинилэртэн ордук дьоллоох, таптыыр, таптаhар дьон суоҕа… Биир түүн этиҥнээх ардахха баттатан, кэбиhиилээх от анныгар хонон турардаахтара. Ньылбы сытыйбыт таҥастарын киэр илгэн, иккиэн кыбыстыбыттыы, бастаан көхсүлэринэн сыстан сыппыттара, онтон саҥата суох эргиллэн, уос уостара бэйэ-бэйэлэригэр сыстыбытын билбэккэ да хаалбыттара… Сарсыарда иккиэн дьоллоох баҕайы дьон куустуhан, өр уураhан арахсыбыттара.

Субуота күн Бүөккэ биригэдьиириттэн көҥүллэтэн, ытыар диэри ыга киэргэнэн, ийэтин батыhыннаран, Маайыс дьонугар Уордаахаптарга кэргэн кэпсэтэ тиийбитэ. Ийэтэ барахсан, тугу эрэ этиэн баҕарарын биллэрэрдии, сотору-сотору өрө тыынарын да аахайбатаҕа. Долгуйара оччо дии санаабыта.

Дьиэҕэ киирбиттэрэ – дьиэлээхтэр бары чэйдии олороллоро. Ким да кинилэр диэки хайыhан көрбөтөҕө. Арай Маайыс ытаабыт-соҥообут сирэйдээх нэhиилэ Бүөтүр диэки кылап гына көрөн ылбыта. Бүөтүр туох наадалааҕын этээри, иһиттэн саҥатын ыган таhааран эрдэҕинэ, дьэбин уоhуйбут сирэйдээх Маайыс аҕата күргүйдээн тоҕо барбыта:

– Хонууттан булуллубут, ыт сиэмэтэ! Мин соҕотох кыыспын холооннооҕум диэн тэҥнэhээри кэлэн турбут буола-буола! Киэр буол! Икки харахпар көстүмэ!

– Туохтаахпын диэн миигин кытта уруурҕаhаары чарапачыстыҥ, хотон холоҥсото! – диэн, аны бэйэтэ сэрэнэн илибириии турар, кини ийэтин барахсаны кэлэн түҥнэритэ анньыалаабыта. Бүөтүр хараҕа хараҥарарга дылы буолбута, тыына кылгыы түспүтэ… Хайдах ити түгэҥҥэ бэйэтиттэн үс төгүл улахан киhини түҥнэри саайбытын өйдөөбөт…

Хаhыы-ыhыы, аймалҕан быыhынан Бүөтүр ийэтиниин таhырдьа анньыллыбыттара. Маайыс кинилэр кэннилэриттэн батыhан сүүрэн эрдэҕинэ, чугас турар убайа суhуоҕуттан сулбу сөрөөн, дьиэҕэ соhон киллэрбитэ.

– Көрдөөбүккүтүн ыллыгыт дуо? Аны кэлэ сорунаарыҥ эрэ! Уолаттар тыыҥҥытын иhиллиэхтэрэ, – диэн сыыбырҕаабыта ийэлэрэ буолуохсут.

Киhиттэн киhи атаҕастанара диэн баар эбит олус кыhыылаах-абалаах суол! Бүөтүр хаста да өрүскэ киирэн дагдайбат гына умсан хаалыан баҕарталаабыта да, ийэтэ эрэйдээҕи санаан, тохтообута. Ийэтэ барахсан тугу да саҥараахтаабатаҕа, уолун тула хачыгырайарын уураппатаҕа. Отой да охтон хаалыах киhи, оҕом туhа диэн санаатын күүhүнэн уйутта сылдьыбыта.

Ити үлүгэри дэриэбинэ хобороонньолоро сыыска-буорга түhэрбэтэхтэрэ. Ситими ситимҥэ тиhэн, тылы тылга холбоон, остуол ыаhаҕа, ыстыыр ыас оҥостубуттара. Били, үөр ыт биир мөлтөххө саба түhэрин курдук, бары саба түспүттэрэ, көмүскэhэр биир да киhи көстүбэтэҕэ. Нэһилиэк ытыктанар бас-көс киһитин дьиэтигэр киирэн кырбаатылар, үөхтүлэр диэн 24 чааhы эрэ биэрбиттэрэ.

Хайыахтарай, дьиэлэрин дуомун түннүгүн туора-маары саайбыта буолаат, сарсыарда күн тахсыан иннинэ, кимтэн эрэ күрээн эрэрдии, олбуордарыттан тахсан барбыттара. Дэриэбинэ саҕатыгар тиийэн ийэтэ эргиллэн бырастыылаhаары гыммытын, Бүөтүр эргилиннэрбэтэҕэ:

– Түөн да саҕа кыра үтүө санаа иҥмэтэх сириттэн баран эрэбит, ийээ! Эргиллимэ! Куhаҕаны батыhыннарыма! – диэт, ийэтин санныттан сэмээр өйөөн, иннин диэки дэллэритэн илдьэ бара турбута.

Аара суолга биир тоҕойго тохтоон сынньаммыттара. Ийэтэ барахсан, үгэhинэн, сиригэр алаадьы уурбута, уолун хатаҕалыы сатаабыта. Онно Бүөтүр ийэтин икки илиитин ыга тутан, ньилбэгэр умса түһэрэн, кыра эрдэҕинэ оҕону кытта боруоктаhан кэлэн баран ытыырын курдук, уйа-хайа суох ытаабыта. Ийэ барахсан санна ибигирээн тэҥҥэ саҥата суох ытаспыта, уолун төбөтүн, саннын уоскуйуор диэри имэрийээхтээбитэ.

Онтон аргыый саҥа таhаарбыта:

– Тоойуом, Бүөтүккэ, көр эрэ, күммүт сандаара таҕыста. Көр, көр, тулаҕын. Эчи кэрэтиин!

Бүөтүр уу-хаар баспыт хараҕынан тулатын көрүммүтэ: чахчы да айылҕа уhуктан, тула өттүлэрэ сырдаан, барыта күлүмүрдээн, араас өҥүнэн ыhыахтана оонньуурга дылы этэ.

– Чыычаах, хараҥа түүн кэнниттэн Орто дойду араҥаччыта буолбут аламай маҥан күн хайаан да тахсар. Ол курдук куhаҕан эмиэ, төһө да ыар буоллар, түүн курдук ааhар. Эн санааҕар куhаҕаны тутума, иэстэhиэм, өлөрүөм, өһүөннүөм дии саныы сырыттаххына, киhи буолбакка, кии буолуоҥ, оттон үтүөҕэ, сырдыкка эрэ дьулуhар киhи мэлдьи ыраас санаалаах буолар. Таҥара баар, барытын көрөр, барытын тэҥниэ. Мин оҕом тулуурдаах саха саарына буолуо! – хаhан да итиччэ элбэҕи саҥарбатах ийэтэ эппититтэн-тыыммытыттан Бүөтүр чахчы да соhуйбута.

Ийэтин сүүhүттэн сыллаан ылбыта уонна кууhан олорон: «Ийэм барахсаны аны хаhан да хомотуом суоҕа, кини туhугар үлэлиэм, олоруом, тугу барытын ситиhиэм!» – диэн бэйэтигэр андаҕайбыта.

Син инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан куораты булан, арыт олбуор иһин харбаан, арыт тутууга оробуочайдаан, кэлин суоппардаан, ону ааһан өссө кэтэхтэн үөрэнэн, тыа хаhаайыстыбатын объектарын тутууга тос курдук тойон буола үүммүтэ. Барыны бары сатыыра, барыны бары кыайара, ол эрээри кэргэннэнэр туhунан биирдэ да толкуйдаабатаҕа. Саар тэгил уҥуохтаах, куудара баттахтаах, ис киирбэх саха саарынын ымсыыра көрөөччү кэрэ аҥаар элбэх этэ да, киhилэрэ дьилэй эттээх, тоҥ сүрэхтээх буолан биэрбитэ. Куоракка олоруохтарын, ийэтэ тыа сирин ахтара бэрдиттэн, бу илин эҥээри булан үлэлээбитэ уонча сыл буолла. Үлэтин билэр, сөбүлүүр, сирдэрбэт. «Биhиги Кынаачайабыспыт» аҕай дэтэн сылдьар.

Урукку олоҕо түүл буолан умнуллубута, хаhан да ахтыллыбата. Уонна дьэ бу бүгүн, этиІ эппитин курдук, Уордаахаптар сыдьааннара кини боруогун атыллаатаҕа үһү!

– Араспанньаҥ тоҕо Уордаахап буолбатаҕый?

Эмискэ ыйытыыттан Дьулус соhуйан ходьох гынна.

– Ээ… Эн мин эhэбин билэҕин дуо?

– Билэр этим… Хаhан эрэ, эн сааскар сылдьан дуу, өссө эдэрим эбитэ дуу… Дьэ, хата хайаан Уордаахап сиэнин мин курдук киhийдэххэ көҥүллээн ыытта?

– Эhэбин мин билбэппин ээ. Өлбүтэ ыраатта, мин кыра эрдэхпинэ, өйдөөбөппүн. Эбэни эмиэ өйдөөбөппүн. Ийэм миигин кинилэргэ хаhан да илдьибэтэҕэ.

– Хантан тугу да өйдөөбөт киhи баар буола түстүҥ, ээ?! – Бүөтүр, бэйэтиттэн ыйытарын эбэтэр уолтан ыйытарын билбэккэ, саҥатын ыган таhаарда уонна сурукка умса түстэ.

«Күндү Петя! Бука баhаалыста баалаабаккар көрдөhөбүн! Олоҕум тиhэх мүнүүтэтигэр эн ааккын ааттаан, эйиэхэ эрэ эрэнэн бу Орто дойдуттан баран эрдэҕим… Петя, туох да диэ, баҕар үөх, баҕар кыраа… Мин сүрэхпэр таптал уотун сахпыт, ол уотунан угуттаан өр сылларга олох олорорго күүс-уох биэрбит – эн эрэ. Эйигин таптыырым күүhүнэн өссө да олох олоруом, оҕобун атаҕар туруоруом эбитэ буолуо да, Дьылҕа Хаан кытаанах: куhаҕан ыарыыга ылларан баран эрэбин. Ол иhин бу сурук суруйарга сананным. Өйдүүбүн, мин дьонум эhигини дьон аатыттан аhарбыттарын кэннэ эйигиттэн тугу да көрдөhөр кыаҕым да, быраабым да суоҕун… Ол эрээри итэҕэйэбин, эрэнэбин бу көрдөhүүбүн быhа гыныа суоҕа диэн. Бу сыллар тухары кимиэхэ да эппэккэ, соҕотох бэйэм биэбэйдээн улаатыннарбыт уолум – эн биhикки тапталбыт туоhута. Бу суругу тиксэрбит оҕо – ол эн уолуҥ! Дьахтар буолбут үрдүк ааппар биир оҕону таптыыр киhибиттэн төрөттөҕүм. Дьолум диэн ол буоллаҕа! Атаҕар турарыгар, киhи буоларыгар көмөлөс дуу, дурда-хахха буол! Үҥэн-сүктэн көрдөһөбүн. Турар бэйэтэ соҕотох хаалаахтаата. Анараа дьону кытта билиhиннэрбэтэҕим, кинилэр даҕаны аата-суола барбыт кыыстарын кытта ыксалаhыахтарын баҕарбатахтара. Аҕам өлөөтүн кытта уолаттар, иhэн-аhаан, муспут баайын-дуолун ый ыhыаҕа оҥорбуттара. Ийэм тулуhа сатаан баран, куоракка киирэн миэхэ олорсоору гынан иhэн, ыалдьарбын билэн, эмиэ икки атаҕынан куоппута. Оҕом барахсан ыарыылаан баччаҕа диэри кэллим. Дьүһүнүнэн да, майгытынан да эн курдук: кыраҕа үөрүнньэҥ, аhаҕас сүрэхтээх, көнө.

Оҕом суоҕар сурукпун бу бооччойо олоробун. Сэниэм эстэн, сынньана-сынньана… Петя, дьиҥинэн, эн куоракка бааргын истэн, уолум төрөөбүтүн кэннэ, дьонум үөҕүүлэрин тулуйа сатаан баран, баҕар эйигин булуом диэн бэрт эрэйинэн куораты булбутум. Тоҕо эрэ мин туспар дьылҕам миэхэ мичик гымматаҕа. Алҕаска да кыайан көрсүбэтэҕим. Санитаркалаан, медсиэстэрэлээн, син килиэппитин булунан олорбуппут, хаhан эрэ аҕабыт киирэн кэлиэ диэн бигэ эрэллээх курдук… Ол эрэлбит биир күн курустаал таастыы хампы ыстаммыта… Кыайан ыпсыбат, килиэйдэммэт гына… Ол күн роддомтан выпискаланар дьахтар элбэҕэ. Быыc биэрбэккэ бииртэн биир аймах саҥардыы төрөөбүт оҕолорун долгуйа көрсөн, сибэккинэн симээн илдьэ бараллара. Сиэстэрэлэр уочаратынан биир-биир дьоллоруттан алааран хаалбыт аҕаларга кырачааннарын илдьэн илиилэригэр көтөхтөрөллөрө. Онуоха биирдэстэрэ, хампы тутан кэбиhиэм диэбиттии, куттанан хамсаабат да буолан хаалаллара. Мин биир кыыс оҕону суулаан баран, аҕатыгар биэрээри утары хааман иhэммин охто сыспытым. Онно утары сибэкки тутуурдаах, дьоллоох баҕайы сирэйдээх-харахтаах эн иhэриҥ! Сирэйбэр мааскалаах буолан, миигин билбэтэҕиҥ, сибэккигин туттараат, махтаммытынан оҕоҕун ылбытыҥ уонна кэргэҥҥин батыhыннаран тахсан барбытыҥ. Мин сүүрэн тиийэн, түннүккэ сыста түспүтүм уонна эhиги хас хамсаныыгытын ааҕа кэтээбитим. Массыынаттан ийэҥ барахсан туораххайданан түһэн, кийиитин сыллаан ылбыта, сиэнин илиитигэр ылбыта. Эн сэрэниин-сэрэнэн кэргэҥҥин массыынаҕа киллэрбитиҥ, оҕотун көтөхтөрбүтүҥ, ийэҕин көтөҕөн ылан аттыгар олордубутуҥ, тугу эрэ көрдөөҕү кэпсии-кэпсии уруулга олорон, олбуор тахсар аанын диэки тэптэрэ турбутуҥ.

Мин эн биэрбит сибэккигин тутан, өр да өр олорбутум. Санаабар, сибэккигэ эн илииҥ сылааhа биллэрэ. Ытаабатаҕым. Соннук сибэккибин бобуччу туппутунан дьиэлээбитим. Хайдах эрэ билигин аҕай мин олоҕум киинэҕэ көстөн ааспытын курдук этэ. Мин олоҕум, мин дьолум аттыбынан сып-сылаастык илбийэн ааспытыныы санаабытым ээ. Эн бааргыттан, эн дьоллооххуттан уонна эйигин чугас дьонуҥ тулалыылларыттан олуһун диэн үөрбүтүм. Уонна дьылҕабар махтаммытым: миигин кытта олоххун холбоон, кыhалҕаны билбэтэххиттэн.

Уонна хаhан да эн олоххун аймыа суох буолан тылбын биэрбитим, онтубун дьэ бу кэhэн эрдэҕим… Ол күн сарсыҥҥытыгар үлэбэр тиийэн, кэргэниҥ карточкатын булан, аадырыскытын, ааккытын-суолгутун сурунан ылбытым, бу буоларбын билбит курдук. Петя, быраhаай! Хом санаама! Оҕобутун харыстаа, эрэнэбин, соҕотохтуу хаалларыма, тулаайахсытыма!

Маайыс»

Бүөтүр ыган кэлбит хараҕын уутун кыатаммата, сүрэҕин имэриммэхтээтэ:

– Кэл эрэ, доҕор, бу диэки… Атаҕым уйбат курдук, – диэтэ.

Дьулус аҕатыгар чугаhаан, икки илиититтэн ылла, иннигэр тобуктаан, уу-хаар баспыт харахтарын кистии-саба, төбөтүн аҕатын ньилбэгэр уурда уонна иhиллэр-иhиллибэттик: «Аҕаа, дорообо», – диэтэ. Аҕата уолун төбөтүттэн сыллаан ылла, түөһүгэр ыга тутта…

Күн киирэн, сөрүүдүйдэ. Верка сибиитэрэтэ суох тахсааччы буолан, тоҥо быһыытыйан, тута дьиэтигэр төннөргө сананна. Дьонум утуйбуттара буолуо диэн, олбуор аанын тыаhа суох сабан, сэмээр үктэнэн, тэпилииссэ аттынан ааhан иhэн, хараҕын кырыытынан ийэтэ олорорун көрөн, соhуйда, хаhыытаан иhэн айаҕын саба тутунна.

Ийэтэ саппаҕырбыт сирэйин көрөн, били мааҕыын кэлбит уолу өйдөөн кэллэ. «Туох абааhы уола кэлэн, дьоммун үрүө-тараа тутта», – дии санаата.

Ийэтэ саал былаатын ылан кыыhын санныгар бырахта уонна:

– Вера, эн биhикки эмиэ биэрэк диэки хаамсан кэлиэх эрэ, – диэтэ.

– Оттон сарсын эрдэ дьэдьэннии барыах буолбуппут дии? – Вера өсөһө барбата, ийэтин батыста.

– Дьэдьэннии даа, чэ, ол хааллыын-хааллын! – ийэтэ кыыhын санныттан кууhан, иккиэн биэрэк диэки хаамса турдулар. Биэрэккэ тиийбиттэрэ – ким да суох. Арай сөрүүн тыал эрэ илгийэр.

– Хата, ким да суох эбит! Вера, манна олоро түhүөх… онно кэпсэтэллэр… Эн биhикки эмиэ кэпсэтиэх…

– Ийээ, туох буоллуҥ? Күн аайы кэпсэтэр курдукпут дии! Уонна ити туох уола кэллэ, вообще-то?

– Ити мээнэ уол буолбатах, тоойуом… Аҕаҥ уола быhыылаах. Умса уур, тиэрэ уур, отой аҕаҥ мэтириэтэ дии… Хаhан эрэ син биир маннык буолуохтааҕа…

– Хайдах, ол аҕам атын кэргэннээх этэ дуо? Туох буолуохтааҕай?

– Кэргэннээх эрэ, кэргэнэ суох эрэ, хайа эрэ Маайыс баара… Оннооҕор утуйа сытан, ханнык эрэ Маайыhы ыҥыран тахсаахтыыра.

– Оттон… Ханнык Маайыhы ыҥыран тахсаҕын диэн ыйытыаххын? Эбэтэр эбэттэн сураһыаххын?

– Оннук ыйытар бырааптаах үһүбүн дуо, чыычаах? Барыта оннук чэпчэки буолбат… Вера-а, эн эмиэ улааттыҥ, эн эмиэ биири билиэхтээххин… Бүөтүр эн аҕаҥ буолбатах…

– Туох даа? Онтон Васильева Вера Петровна диэн мин буолбатахпын дуо?

– Мин эмиэ хаhан эрэ эн курдук эдэр, акаарычаан этим. Ийэтэ, аҕата суох киhи баhым ханна саллайарынан сылдьарым. Оскуоланы бүтэрээт, тута куораты булбутум. Дьиҥэр, үөрэхпэр куhаҕана суоҕум, үөрэххэ чэпчэтиилээх да киирэр кыах баара. Оннук өй угар киhи суоҕа. Тыа оҕотун куорат көр-нар олоҕо иилэ тардан ылбыта. Барыта бырааhынньык курдуга. Үс сайыны быhа көрүлээhин… Саша диэн куорат уола доҕордоммутум. Наhаа күүскэ таптаабытым. Кинилэр дьиэлэринэн, даачаларынан көҥүл көтүү… Биирдэ уhукта биэрбиппит – хос иhигэр мап-мааны таҥастаах дьахтардаах эр киhи тураллара… Дьонноро уоппускаттан кэлбиттэр этэ. Таҥнан аан хоско тахсыбыппытыгар: «Саша, киир манна», – диэн ийэтэ уолун куукунаҕа ыҥырбыта. Мин батыhаары гыммыппар, аҕалара түргэн үлүгэрдик соммун ылан кэтэрпитэ уонна аан диэки ыйбыта. Тахсан эрдэхпинэ, сиэппэр харчы укпута уонна: «Аны манна кэлимэ», – диэбитэ… Соҕотох мааны уолларыгар тулаайах сордооҕу тэҥнээбэтэхтэрэ. Мин онно номнуо хат буолбут этим… Сашалыын көрсөн кэпсэтээри өр да өр кинини манаабытым. Өр күүппүтүм.

Сайын ааhан, күһүн обургу тымныы тыала мин чап-чараас кууркабын курдары үрэрэ. Биир сарсыарда оччолорго муодунай таҥаска киирсэр аляска кууркалаах Сашам соҕотоҕун тахсан кэлбитэ. Мин утары сүүрэн тиийэн, кууhа түспүтум. Өрүһүспүттүү таптыырбын, оҕо күүтэрбин тоҕо тэбээбитим. Уолум миигиттэн тэйэ туттубута, сиргэммиттии кууркатын тэбэммитэ уонна: «Ол эн хас уоллуун утуйбуккун мин хантан билэбин?» – диэт, тииhин быыhынан силлээн чыырк гыннаран баран, бара турбута.

Эмискэ мин үрдүбүн халлаан хараҥата саба барыйан, субу аҕай бүрүйэн ылыах курдук буолбута. Хас да күн аhаабатаҕым, тоҥмутум барыта эбиллэн, өйүм-санаам туймаарарга дылы буолбута. Онтон хабыс-хараҥа ииҥҥэ түhэн эрэр курдугум… Арай суолга тахсан, массыына утары хааман эрэрбин бүдүк-бадык өйдүүбүн…

Туормас кыычыгырыыр тыаhын уонна чаҕылхай сырдык уот кэлэн миэхэ сааллан эрэрин өйдүүбүн уонна онон бүтэр… Балыыhаҕа өйдөнөн кэлбиппэр аттыбар намыһах уҥуохтаах хатыҥыр эмээхсин лэкэллэн олороро. Мичээрдээбитэ, көрөн-истэн барбыта. «Кимҥиний?» – диир быһыылааҕым. «Эбэҕин хайдах билбэккин?» – диэбитэ. Тоҕо эбитэ буолла, мин ону итэҕэйбитим. Хата, биир чугас киhилээх эбиппин диэн үөрэ санаабытым.

Нэдиэлэ курдугунан уолун илдьэ кэлбитэ. Мин кини массыынатын анныгар киирбит эбиппин. Оhоҕостоох саахалга түбэспит буолан, патологияҕа төрүөхпэр диэри сыппытым. Миэхэ ол үчүгэй курдуга… Ханна барыахпыный уонна? Онтон ыла эмээхсиннээх дьээдьэм күнү көтүппэккэ кэлэ турар буолбуттара. Төрөөн баран, аны улахан моhуокка ыллардым, хайдах буолабын диэн. Эйигиттэн аккаастанан, эмиэ атах балай барарбын саныы сыттахпына, Бүөтүр киирэн кэлбитэ. Ийэтэ мин туспунан барытын кэпсээбит быhыылааҕа. Илиибин ылан ыга туппута уонна биир-биэс тыла суох биhиэхэ тахсаҕын диэбитэ, барытын тэрийэн, кыра малбын-салбын тиэйэн таhаарбыта. Бастаан дьиэс-куос туттар этим, онтон сыыйа үөрэнэн, дьиэлэhэн, ыаллаhан барбытым…

Биир түүн туран Бүөтүр хоhугар бэйэм киирбитим. Эдэргин, толкуйдан диэбитин сөбүлэспэтэҕим. Эн аҕаламмытыҥ, мин кэргэннэммитим… бүгүҥҥээҥҥэ диэри…

– Уой, маама, эн бачча өр хайдах кэпсээбэккэ сылдьыбыккыный? Уонна аҕам хайдах миэнэ буолуо суоҕай? Кини миэнэ! Ол уол былдьаhаары гынар дуо? Суох, биhиги паапабытын биэрбэппит. Барыах, ийээ, аахсыахха!

– Вера, уоскуй! Бачча тухары үтүөнү эрэ оҥорбут дьоҥҥо туох диэн мэhэйдиэхпитий? Туораан эрэ биэрэр буоллахпыт дии…

– Кэтириис, Кээтии, ханна бааргыны-ый? Кэл! Кэлэ оҕус! – чугас Бүөтүр хаhыыта дуораhыйда.

Кэтириис кыыhын кытта киниэхэ утары сүүрдүлэр. Бүөтүр, аҕылыырын кыатана-кыатана, кэлэн иккиэннэрин кууhан ылла, эргилиннэрэ тардаат, дьиэлэрин диэки дэллэриттэ уонна кирилиэскэ күүтэн турар Дьулуска:

– Көр, Дьулус, бу ийэбит Кэтириис, оттон бу балтыҥ Вера, саамай атаахпыт диэн буолар. Билсиҥ, – диэтэ. Дьахталлар, ытаhа түһээт, куустуhа түстүлэр.

– Оо, бу да дьон, ардах суоҕар ардаҕы аҕалан! – дии-дии биир-биир харахтарын уутун сотон, Бүөтүр иккиэннэрин сыллаан-уураан, дьиэлэригэр киирдилэр.

Били утуйа сытар диэбит эбэлэрэ, хата, кириэhилэҕэ бу чөмчөйөн олорор:

– Хайа, түүнү быhа сырсыакалаhаҥҥыт турбутунан уол оҕолоннугут дуу? – диэн күллэртээтэ.

– Аҕыйах ыйынан баҕар үһүстэниэхпит даҕаны, – диэн саайда ийэлэрэ.

– Кырдьык даҕаны? – Бүөтүр кэлэн Кэтирииґин кууhан, сымнаҕас иэдэһиттэн сыллаан ылла.

– Бэрт дии бэлэм ньээҥкэ баар, – Дьулус аны кыттыста.

– Үчүгэйэ бэрт дии, мин эрэ ньээҥкэлээбэппин, бары уочараттыахпыт буо, – Вера бэрээдэги олохтоото.

– Тыый, бу дьон биир түүн иhигэр хас уолланаары гынныгыт? Утуйуҥ! Киhини утутуҥ! – эбэлэрэ, сыттыгын кыбынан, хоhугар дьөгдьөрүйдэ.

– Дьулуска бүгүн бакаа мансаардаҕа оронно оҥоруохха, сарсын быыс быhан, туспа хос оҥоруохпут, – Кэтириис быhаарда.

– Мансаардаҕа кумаар сүгүннүө суоҕа. Убайдаммыт үөрүүбэр бэйэм ороммун туран биэрэрим дуу, биир эрэ күҥҥэ. Эбээ, бүгүн миигин дьукаах киллэр эрэ-э! – Вера атаахтаабыт куолаhа эбэтигэр тиийдэ.

– Сыччыый, киир-киир, бииргэ утуйбатах да ыраатта, хобугунаhа түhүөхпүт.

– Сэкириэттэhэ диэ, – Вера, малын-салын хомунан, эбэтин хоhугар дьылыс гынна.

– Чэ, чыычаах, эн да сылайдаҕыҥ буолуо, киирэн утуй, – диэн Кэтириистээх аны Дьулус миэстэтин буллардылар уонна иккиэн, саҥардыы көрсүбүт дьон курдук, ыгыта куустуhан, уохтаахтык уураhан ыллылар уонна бэйэ-бэйэлэригэр истиҥник мичээрдэспитинэн хосторун аанын саптан, иһирдьэ дьылыс гынан хааллылар.