Текст книги "Мовароуннаҳр ёди ёҳуд султон Қутуз қиссаси"

Энг сўнги версия

Мовароуннаҳр ёди

ёҳуд султон Қутуз қиссаси

Пок Ихлос ичида Улуғ Мавлога юкуниб бошлайман.

Ушбуни раҳматли Отам Қаршибой Улуғбой ўғлининг ёрқин хотирасига бағишлайман.

МУҚАДДИМА

Неча асрлик аёвсиз истибдодга дебоча бўлган мўғуллар босқинига қарши кураш аслида Жалолиддин Мангуберди жасорати билан якун топган эмасди. Ишончли манбаларнинг шоҳидлик беришича, Жалолиддиннинг мўғуллар томонидан асир олиниб, сўнгра беном-бенишон кетган жияни, синглиси Хонсултоннинг фарзанди аржуманди – Маҳмуд Сайфиддин Қутузнинг дараги орадан йиллар ўтиб, мамлуклар султонлиги – Қоҳирадан чиқди. Ҳали норасида пайтида қул қилиб сотилган Маҳмуд асли туркий ғуломлардан бўлган, Мисрнинг илк мамлук султони амир Муизиддин Ойбек раҳнамолигида мансаб пиллапояларидан кўтарилиб, Миср нойиби даражасига етишган эди. Ойбек ўлимидан сўнг (1257) қўшинлар отабеги даражасида султонликдаги барча тизгинларни ўз қўлида жамлагач, Маҳмуд Сайфиддин Қутуз 1259 йилда Миср тахтини тўла-тўкис эгаллади.

Бу вақтда мўғуллар Шомни (Сурия) эгаллаб, Мисрга таҳдид қилмоқда эди. Айни таҳликали замонда ўзаро рақобатда бўлган кучларни бирлаштира олган Қутуз қўшинлари 1260 йил кузида Айн Жолут ёнида мўғуллар билан тўқнаш келди. Аёвсиз савашдан музаффарият яловини баланд тутиб чиққан султон Малик Музаффар («Зафарбардор шоҳ») дея алқанди. Бу ғалаба маъжусий мўғуллар истилосига тўғаноқ бўлган, уларнинг Ислом юртларига бундан буёнги юришларига амалда барҳам берган улуғ ҳодиса эди. Миср мамлуклар султонлиги тахтида лоақал тўлиқ бир йил ҳам ўтирмасдан, бутун араб юртларини қаҳрли мўғул тўдаларининг аёвсиз истибдодидан сақлаб қола билган Малик Музаффар Қуттузнинг бу ўлкаларда шу кунларга қадар афсонавий бир халоскор ўлароқ мадҳ этилиши шу боис бежиз эмасдир.

Эҳтимол, Қутуз ўз киндик қони тўкилган юртдан олисларда бўлса-да, хусусан, тоғаси Жалолиддин Мангуберди қалбига туккан Мовароуннаҳр учун интиқом қарорини шу тариқа амалга ошира олгандир… Эҳтимол, у Хоразмшоҳлар қонини қийратиш интиқомсиз қолмаслигини шу тариқа исботлай олгандир. Аммо, ҳар не бўлганда ҳам, Хоразмшоҳлар фожиаси ҳали ниҳоясига етган эмасди. Айн Жолут ёнидаги зафар шарафига шикор ва зиёфат уюштирилар экан, Малик Музаффар Қутуз айни зиёфат чоғи қаттол фитна қурбони бўлди – у ўз лашкарбошилари томонидан ўлдирилди. Фитна бошида турган бош хиёнаткор эса қипчоқ асилли Бийбарс эди. Даври даврон дорулсалтананинг – Помиру Тиёншонгача, Форс кўрфазидан Фурот ва Дажла дарёлари қадар ўз таъсирини ёйган Хоразмшоҳлар салтанатининг бошини еган фитнакор қипчоқларнинг яна бир насли бу сулоланинг, эҳтимолки, энг сўнгги вакилини шу тариқа маҳв этган эди.

Малик Музаффар Қутуз қисматининг баёни энди мана бу ҳикоямиздадир.

* * *

Ҳисларимда мени дарбадар этгувчи талваса бор эди; бу – руҳий бир инқилоб эди.

Нега мен дафъатан ўзим учун мубҳам бўлган бир ҳадик ичра қолдим?

Ҳилқатимдаги вазминлик қайга ғойиб кетди?! Ироданинг мудом вазминликка етакловчи қудрати қани? Нечун ғойиб бу дам у? Нега томирларим ичида қон эмас, бамисли оташ-олов муттасил кезинмоқда, вужудим аро аллақандай гулхан тобора ўрламоқда?! Муддаоим не ўзи?!

Ичимда юк бор эди – абгор ҳолга келтиргувчи оғир юк. Мен ўшал юкни зиммамда муттасил ортиб юрардим. Бир ўй мени забтига олди: ахир Жалолиддин Хоразмшоҳ ҳаёти зикрида битилмиш иккинчи роман муқаддимасида ҳам шундай ҳолга тушмаганмидим?!

Саналар муқаддам Жалолиддин Мангуберди ҳаётини яшаб ўтганим каби энди Сайфиддин Қутузнинг-да улкан дардини ичимда ташиб юрардим. Ичим ичимга сиғмасди. Чиндан юким оғир эди. Ҳадик ичида эдим. Мен бир заифа эдим, тимсол эса мамлук эди – жавонмарди баҳодир эди, Хоразмшоҳ аслли Жалолиддин Мангубердининг жияни – Мисрий мамлуклар ҳожаси Сайфиддин Қутуз эди. Ёзмоқ қайғуси тушиб бошимга, ичим ичимга сиғмасди. Бунинг уддасидан чиқа олармиканман, деган ҳадик мени гирён азобларга улоқтирарди. Юрагим деворини безовта тепиши, ҳисларимдаги бежо талвасанинг боиси шундан эмасмиди?!

Ижодий жазба ичида эдим. Қўлёзма эса қўлимда эди. Қулфнинг калити ўзимда эмасмиди?!

Шунда мен Макон ва Вақтнинг титилаёзган кўҳна қўлёзмалари ичида баайни қотиб қолган жисмимни юлқиб тортқиладим.

Ўрнимдан даст турдим… Мен Вақтнинг мудҳиш соҳилига бориб қолганимни англадим… Қон эмас, денгизлару уммонлар шовқини оқарди томирларимда. Қорачиғимдан томчи-томчи ёш ўрнида, жигаримнинг қаҳваси сизиб чиқарди.

Шамолларга суриниб, ўз соямга уриниб борардим.

Атрофимда фақат шамол бор эди. У иситмаси ошган вужудимни совутар, ғулу кўнглимни овутар эди. Ўнгим ва сўлимда икки ўпқон – икки баҳайбат кўл бор эди. Унинг иккиси ҳам мени ямлаб ютмоққа шай турган мустабид зулмкор эди. Юришда давом этарканман, тилим учида нечанчи бор айланган, нечанчи бор такрор этганим бир мантиқ бор эди:

– Мен ҳам шамол бўлганимда, ўз осмонимда озод эсардим.

Аслида бу мантиқ менинг забун ҳолимга жўнатилган раддия эди. Раддияки, ёзилажак асар мантиғи бунда мужассам бўлғай… Ва яна бу раддияда “Ўздан бадар кетиб, ҳурликка интилиш, яшаш муҳим эмас, фақат ёзиш, ёзиш даркор”, деган иддао ётарди. Қулфнинг калити ўзимда эмасмиди?!

Қулфнинг калити ўзимда эди…

Чор тарафим сув билан ўралгани боисдир, эҳтимол, совуқ денгизнинг дилдор тўлқинлари ва дилбар шамоллари гўё томирларим ичига қуйилиб оқди-ю, бир муддат илгари вужудимни ёққан ўт-оловни, иситмам тафтини босди-қўйди. Биламан, бу ҳол узоқ давом этмайди. Асарга дебочани бошлаб олсам бас…

Ўша совуқ денгизнинг жамил тўлқинлари ва ҳалил шамоллари менинг мувозанатимни барқарор этгани рост эди… Соҳил лабига тушиб борган чоғим хотираларим тиниқлашиб, руҳиятимга тағин хотиржамлик ва сокинлик қайтаётганини ҳис этдим.

Ва шунда… ва шунда мен, ниҳоят, Сайфиддин Қутуз ҳақидаги китобга дебочани қирғоқ бўйида қораладим....

****

Қай фасл кечган эди? Санаси нечанчи эди? Англай олмади, фақат…

Помиру Тиёншонгача, Форс кўрфазидан Фирот ва Дажла соҳили қадар туп қўйиб, палак ёзган дорулсалтанада бирдан сичқон болалаб, гап оёқлади. Сочига бит оралаб, юзи тараша мисол тиришган, лаби-лунжи хунук буришган, пажмурда сифат хотун Жайҳун қайирида ўтириб, дуч келганга, харами ҳумоюн томон шаҳодат бармоғини нуқиб кўрсатар, “…бул томондин ачиган сув ҳиди анқияпгандай”, дея валдирайвергач, гурганжликлар “…палакатинг ўзингга юққур! Еткурган напасинг бунча совуқ бўлмаса. Шумқадам, бир балони бошлаб келмаган бўлсанг гўрга эди”, дея ундан ҳазар қилиб қочишарди.

Айрим шоҳидлар бирдан ҳушёр тортади. Аммо халойиқ Гурганжда захоб пардасига ўранган кўланса ҳидин туймайди. Хотин тинмай валдирайвергач, авом бу иблис шевали аспижаллоб хотинга бошқа аҳамият бермай қўяди.

“Мен ўша куни ҳарами ҳумоюннинг юмуши юзасиндан ташқари чиқиб эдим. Қайтишда саватчалар тўла бундул, пушти буйригул ва савринжон олиб қайтаяпган эрдим, – дея эслади Ҳадича халфа. – Ўшанда анинг ҳомуза тортиб, тинимсиз валдирашининг дорулхалофатга қандай алоқаси бор эрди – буни ҳеч била олмадим, аммо недандир кўнглим беҳузур бўлғони чин эрди”, дея хабар етказди у бекасига.

Мана, Ҳадича халфа тағин эслади: иккинчи бор у хотунни Данғара дарбозаси ёнида учратмиш эди. Ўшанда олқинди совун мисол ўзини олдирган бу кўримсиз хотуннинг лаъин фуқароси экани маълум бўлди: у ғайбни кўриш билан ўзини машғул тутиб, кимсаларнинг юлдузига беорларча боққувчи эди. Учинчи бор халфа мунажжимани ҳарам атрофида учратди.

Ё Саттор, дея ошёна ҳатлаб ичкарига кирган халфа Хонсултонга шипшиди:

– Хонсултон бекам, бир абхорим бор сиза.

– Не эмиш ул абхор?

– Сиза димоғидин заҳоб ҳид анқиғон, адрасман тутатиб, аспижаллоблик қиладирғон бир хотун ҳақинда гапириб эдим…

– Хўш.

– Анинг ҳарами ҳумоюн атрофинда дайдиб юрғонини кўрдим. Магарам ул хотун ғайбни кўра оладур, юлдузингиза боқиб, эртанги кунингизни айтиб берадур!

Хонсултоннинг сочига куя тушиб, қатида оқ қуртлар ўрмалай бошлади. Бирда у фол очирмаганмиди, ахир? Ўшанда фолбиннинг башорати чин чиқмаганмиди? Ҳа, ҳа, Мамдуднинг қатли хусусида, ҳали ҳожаси завол топмасидан бир йил бурун мунажжима башорат қилганди. Ўшанда фол кўргич “Ҳожангизнинг хотимаси хайрли кўринмаётир. Анинг умри доли-гулиға етмиш. Магарам дарж этар бўлсам, анинг боши кундаға эгилмишдур”, демаганмиди? Алқисса, башорат чин чиққан эди.

Ой этак бирла ёпилмаски, магарам мунажжимани ҳузурига олиб кирар бўлса, бунинг овозаси волидаи калон Туркон қулоғига етиб бормасми?

Шунда соҳибжуръат Ҳадича бекасига яна жаҳд кўрсатди:

– Бекам, агар истар экансиз, амр этинг, ани ҳузурингиза мутлоқ хуфя олиб киргаймен, фақат менга инонсангиз бас!

Ҳадича хуфя юмуш бажармоқда устаси фаранг эди. Бекасига тоабад содиқ ва садоқатли жория эмасми, кимки Хонсултонга қасдлашса, хонумонига ўт қўяди. Бу эпчил чилбирни қўлга олар бўлса, ип эшгичнинг калавасига куя тушгай.

Бинойи саркаш ўзини эси паст, анқов кўрсатиб, отни етаклаб сувга олиб боради… Ё пирим-ай, ана, эрмак бўлишни кўринг шунда, силласи қуриган шўрлик от дарё лабидан тили осилганча суғориқсиз қайтади. Хай-ҳай, ҳийласи қурғурдан Худо сақласин! Макри етти эшакка юк бўлгуликмасми, халфа дегани, ўзини афанди-анди кўрсатиб, илму амалини ишга солади. Йўлин тўсганнинг оёқ-қўлини занжирлайди-да, лунжига оғу сочиб қочади. Бу устакор тадбир унга кимдан мерос қолган бўлса? Иши қиёмига етмагунча, “ишим биткирмасам ўламан Саттор”, дея юмуш ичига кўмилиб юради.

Қун пешинга оғар маҳал, жазирада димоғидан иссиқ нафаси анқиган Ҳадича “ё Раззоқ, қувват бер мана”, деганча Хонсултоннинг ҳузурига хотунни бошлаб кирди.

Не эди у, қорачиғидан сачраган учқун? Сукунатин муҳофаза этиб, назокатин қўриган бека, барги мустаму гули мадоҳил нақши бериб тикилган ипак кўйлагининг этагини тўпиғига довур туширди. Худди мана шу сонияда саратон қуёши ошёна меҳробидан бир кўриниш берди-ю, акси эса Хонсултон беканинг қорачиғида қарсиллаб синди.

Хотун занжабилни шимиб, Хонсултоннинг зиё сочаётган кўзига қараб узоқ турди. Сўнгра вужуди жунбушга келиб, димоғидан кўланса ҳид гупурди. “бир кулфати кабирни сезаётирман, бул томондин, – у ҳарами ҳумоюнга ишора қилди, – ачиган сув ҳиди анқияпгандай”, дея валдиради.

Ёсуман ҳилқи эшилиб, қарагичнинг унга қизиқиши ортган кез, хотун куфрона рақс ичида жавлон ура бошлади.

Маъжуси-жунун ичра чаппар урган иблис шевали хотун сеҳру жоду-ла Хонсултоннинг кўзини бойлаб, куфрони неъмат айлайди.

– Олисда бир шарпа кўринаётир. Ўғлингиз бор эмиш. Бекам, ҳазир туринг, кўлага яқинлашаётир! Кўланка-кўлага барчани баробар домиға тортаётир, аммо, – дея таъкидлайди хотин тағин эшилиб, – ўғлингиза ғайбдин қутқарув келаётир.

Шу тоб нариги ошёнада жавҳарлиму димламасини ичиб, тўрбеланчакда ётган Сайфиддин бу ёндаги ҳангомани эшитиб, бирдан ўрнидан турди. У қийрахон турган эшикни ланг очиб, ўктам қадамла онасининг ёнига келиб етди.

Занжабил шимигич ёсуман, бек боланинг атрофини бир қўр айланиб чиқди. Cайфиддин унга ижирғаниб боқаркан, онасига юзланди:

– Бек онам, бу хотуннинг не иши бор бизим саройда?

Хонсултон жориясига ишорат бергач, Ҳадича мунажжимани ошёнадан олиб чиқиб кетди. У фол кўргич хотунга тангалар солинган халтачани узатар экан:

– Қоранг ўчгур, даф бўл энди! Қайтиб бу ёнларда оғжим юзингни кўрсатма сира, – дея уни жеркиб қувди.

***

Туннинг қаро кўксини безаб чиққан юлдузлар, кўк юзида балқий бошлади. Тим қаро кўк юзи чақноқ юлдузлар билан зийнатланганди. Олис буржида сулув чайқалган Муштарий яшнаб ханда отади. Шу пайт бежо чайқалган бир парча булут лахча чўғ мисол ёнган юлдузни зимдан зулмат пардасига ўради, аммо юлдуз йилт этиб, булут кўксини ёриб чиқди-ю ўз буржида рақс тушиб яна қалқий бошлади.

Эшик очилган чоғ атрофда бежо кезинган шамол ўзини ичкарига урди.

– Қорнинг очғондир? – сўради ичкарига кечки таом олиб кирган сипоҳ.

Хонсултон индамади, аммо юраги кўксини бежо тепиб, хаёллари нолон тўзғиди. Ҳа-я, кеч кирипти. Мана, атроф зулмат пардасига ўранипти, буни англамаганини қара. Ҳадича шамни қачон ёққан бўлса?

– Сенларга емиш келтирдим.

Сипоҳ зарда билан таомни хонтахтага қўйиб, сўнгра чиқиб кетди. Хонсултон чанг мисоли тўзғиган хотираларини сокинлаштирмоқ ниятида титилаёзган мусибатли китобини ростлай бошлади. Гарчи кечки танаввул пайти бўлса-да, у емакка эҳтиёж сезмади.

Нима ҳақида ўй сураётган эди-я?

У тўзғиган хаёлларини тафаккур жомига жамлай бошлади. Ана шунда барчаси эсига тушди. Бирда у фол очирган эди, ўшанда мунажжима ҳожаси Мамдуднинг қатли хусусида башорат қилганди. Кейинги фол кўргич малъуна эса, сеҳру жоду-ла авраб, “бир кулфати кабирни сезяпгандайман, бул томондин ачиган сув ҳиди анқияпгандай…” дея кўзин бойлади.

Иттифоқо, олти ой ўтгач, кўланка аломатлари кўзга кўрина бошлади.

– Э воҳки, у куфрон қули бежиз валдираманган экан, – дея фикр қилди яна Хонсултон.

Ўшанда ҳукмдор отаси Мовароуннаҳрга Чингизхон юборган элчиларни қатл этишга фармон берганди. Атрофда қон ҳиди анқиб, Хонсултон нохуш сесканди, шунда унинг далли хаёлида қумурсқалар ўрмалай бошлади.

“Олисда бир шарпа кўринаётир. Ўғлингизга ҳазир туринг, бекам, кўлага яқинлашаётир! Кўланка-кўлага барчани баробар домиға тортаётир, аммо ўғлингиза ғайбдин қутқарув келаётир…“

Ўшанда хон Чингиз Мовароуннаҳрга қонли юриш бошлади.

Хонсултон ижирғаниб, жаҳд-ла ўрнидан турди-да, нима қиларини билмай, бошини чангаллаб узоқ турди. Сўнгра қайтиб яна жойига чўкди, қаро тун ридосига мотамсаро ўраниб, милт-милт ёнган шам ёғдусига тикилган кўйи узоқ ўтирди.

Аслида у Ҳадичадан хабар кутаётир эди, аммо бу мужда таҳликали эди ниҳоят.

Жория ичкарига кирган маҳал Хонсултон бирдан ҳушёр тортди. Аллақандай таҳлика ичида бекасига яқинлашган Ҳадича сирли шипшиди:

– Бекам, дедиклари чин эмуш, чиндан болани илон чаққанмуш.

– Демак чин эмуш. – Хонсултоннинг лаблари қимтинди, сўнгра фурсат ўтиб, – хўш, – дея оқсочига олазарак боқди.

– У ўлипдур.

Хонсултон ўрнидан туриб кетди.

– Ўлиптиму?

– Шундоқ.

– Демак, иш ниҳоят ҳал бўлажакдур.

– Иш, илло битажактур, бекам. Пайтдан фойдалангаймиз.

– Бу ҳақда оғанг Ҳамзага ишорат жўнатдингму?

Хадича боши билан унсиз “шундоқ” деган маънода бекасининг гапларини тасдиқлаб, “хабар учирдим” деди, аслида унинг Хонсултонга айтажак бошқа муҳим гапи ҳам бор эди:

– Бунда ўлган боланинг майитини олиб келурлар. Биздан эса бунинг эвазига ақча, нақ олтин тангалар талаб этмоқдалар.

– Бошқа турли бўлса, ақлим шошарди зотан… Албат, талабларин сўзсиз адо этажакмиз.

Хонсултон чуқур нафас олиб:

– Ниҳоят, ўғлум мўғулларнинг темир чангалидан қутулажакдур, ўлим чекилажакдур, “…ўғлингиза ғайбдин қутқарув келаётир…” дея рост айтмиш экан фолбин хотун, – эслади Хонсултон, кейин пичирлаган кўйи яна нималардир деди.

– Ул малъуна бир турли чин айтмиш экан, бекам, – дея сочига бит оралаган мунажжиманинг тараша мисоли тиришган кўримсиз юзини кўз олдига келтирди Хадича.

Хонсултон қўли билан оғзини беркитиб, унсиз йиғлай бошлади.

– Хайрлиси бўлажакдур! Аммо бекам, бу он йиғламоқнинг фурсатимасдур, шошмасак бўлмас.

– Чиндан шошмасак бўлмас. – У йиғисини тийиб, хобгоҳда ухлаётган ўғли ёнига борди.

– Толеъингга яна нелар битилган бўлса сенинг?..

Бек бола уйқу ичида недир деди-да, нариги ёнига ағдарилиб, ухлашда давом этди.

– Бекзодам, бекзодам, туринг. Туринг дейман!

Жория Сайфиддиннинг устидан ёпинчиғини тортиб уйғотди, сўнгра оҳорли либоси жанда кийимга алмаштирилди.

– Бизни холи қўй, – деди Хонсултон оқсочига.

Ҳадича нарига чиқди. У эҳтиёт шарт атрофга синчков боқди: шукрки ҳужрада кимса йўқ, аммо чор тарафи таҳликали ридо ичига ўранган мисол жуда қўрқинчи кўринди.

Хонсултон Сайфиддинни олиб чиқай демасди. Ҳадича ичкарига мўралаб:

– Бекам, вақт тиғиз, шошмасак бўлмас. – деди.

Волиданинг жигарбандидан ҳеч ажралгиси йўқ эди. У дилбандининг юз-қўзидан телбаларча ўпар, пичирлаган кўйи бир нималарни тинмай фарзандига уқтирар эди.

Сайфиддин нуридийдасига қараб:

– Бек онам, дедикларингизни илло уқтим. Бас, ортиқ йиғламанг, хавотир бўлманг,– деди.

– Хўп, энди йиғламагаймен. Роббим бошқа йиғлагулик қилмасун!

Хонсултоннинг норинж мисол зафарон юзи баттар синиқиб, дарду алами қорачиғида мунг каби қотди. У кўз ёшларини артиб, жигарбандини бағрига босган кўйи охирги бор уқтирди:

– Ҳар не бўлса бўлсин, ўғлум, иймонинг ва ақлингдин айрилма зинҳор. Суринар бўлсанг, йиқилмасликнинг чорасини кўр. Магарам йиқилар бўлсанг, юз карра қувватга дўниб тур. Фақат сен чўкма. Ва зинҳор ким эканинг унутма. Дедикларимни унутма!

У ўғлини яна маҳкамроқ қучди, аммо барибир чорасиз она унсиз йиғларди. Нуридийда селлари сира тўхтай демасди. Волиданинг жигарбандидан ажралгиси йўқ эди ё, ҳу!

– Бекам! Бекам, дейман, шошмасак бўлмас ахир!

****

Чорак соат ўтар-ўтмас ридога ўралган майит ичкарига киритилди.

Хонсултоннинг овози бутун оламни тутиб кетди.

Эртаси куни миш-миш тарқалди. “Хонсултоннинг боласини илон чаққанмуш, бояқиш бола тил тортмай ўлипдур!”

Иттифоқо, Сайфиддин исмига ўранган майит Жўжига етказилди.

Орадан уч кун ўтгач, улуғ хон Чингиз амр этди:

– Хоразмшоҳлар хонадони қатл этилсин. Кимсага шафқат лойиқ кўрилмасин!

Амрга кўра, банди шаҳзодалар қатл этилди. Шу тариқа Муҳаммад Хоразмшоҳ асилли Ануштегинийлар сулоласига тенгсиз футур етказилди. Хоразмшоҳнинг онаси Туркон Хотун Чингизга жория сифатида тортиқ этилди. Султоннинг хотинлари эса Чингизий шаҳзодаларга тақсим этилди. Хоразмшоҳнинг ёлғиз қизи Хонсултон Жўжи маҳрига топширилди.

****

Асад исми билан муваққат яширилган Сайфиддин, Ҳадичанинг оғаси паноҳига берилдики, “наққош” лақабли Ҳамза ғоят эътиқодли, ҳам қўли гул Гурганжлик бир ҳунарманд эди. У бўғажили туркманлардан бўлиб, Чингизхон Мовароуннаҳрни забт этгач, бир тўда ҳунармандлар қатори Мўғулистонга олиб кетилганди. Синглиси Ҳадича эса Хонсултоннинг тоабад содиқ хизматкори эди.

Ҳамза шаҳарма-шаҳар беркиниб, кўп сарсон бўлди. У Сайфиддинни паноҳида муҳофаза қилар экан, атрофда изғиган хуфялар таҳликаси кун келиб, уни ошкор этишини билгани учун бу юртдан чиқиб кетиш чорасини излай бошлади.

Субҳ тун зулматини ёриб чиқар маҳал салот ўқиш онлари яқинлашаётганини англаган Ҳамза дафъатан уйғониб, даричадан ташқарига мўралади. Ёруғлик шуъласи тобора кўк равоқига кўтарилаётгандек эди. Субҳи козиб, уни фажри козиб ҳам дейишади; бу ўз исми билан чиндан ёлғончи тонг бўлиб, бу пайтда ёруғлик қуйидан юқори томон кўтарила бошлайди. Ҳамза субҳи козиб – ёлғончи тонгга алданиб қолмаслик учун вақтни кутмоқни афзал билди.

Энди ёруғлик кўндалангига тарқала бошлади. Айни мана шу фурсатни – ёруғлик ёнлаб ёйилаётган онларни субҳи содиқ – фажри содиқ, янаям аниқроғи “рост тонг” дейишади. Бу асл фаслдир – бу вақт салот ўқиш фаслидир. Бу фаслнинг исми Бомдоддир.

Бомдодни ўқиб бўлгач, Ҳамза ҳужрани бир қур айланиб чиқди, сўнг хонтахта устида милт-милт ёнаётган шам ёнига келди. Дарича оралаб тонгги сабо ичкарига кирган маҳал, Ҳамза енгил тортди. У ухлаб ётган Асадга назар солиб, “Cен ўз нафаси ичига бўғилиб ўладиғон заволли эмассен. Шукрки, Чингизнинг жон олғувчи қиличидан омон чиқдинг. Аслинда сен, бешафқат ўлимдин қочиб қутулдинг. Ҳали омон-омон замон келадур ва сен улғайгайсан! Шуннин сўнра асл жавонмард йигитга дўнгайсан”, деди.

Уйқу ичра ғаму ташвишларни тамом унутган Асад эса ҳобгоҳда бир маромда тин олиб, ҳамон ухлар эди.

Бомдоддан сўнг Ҳамзани уйқу тутмади. Усти юпун эмасми, жунжикди. Кийимлари орасидан жомасини олар маҳал, қай бир тугун пастга сирғалиб тушди. Жомани елкасига илиб, тугунни очди ва шу маҳал шам ёғдусида олтин тангалар ярқираб кетди. Бу олтин тангалару ёмбилар ичида Хоразмшоҳлар хонадонига мансуб, эндиликда Асад исмига яширилган Сайфиддиннинг таҳликали ҳаёти пинҳон эди гўё. Ҳамза Хонсултон жўнатган бу тангаларни сафар олдидан қай йўсин беркитиб олиб чиқиш чорасини излай бошлади.

Оғудан ўткирроғи, шамширдан кескирроғи йўқ, дейишди. Бу аслида нисбий фикр эди. Заҳардан ўткири, қиличдан-да кескири ақлдир, илло оғу ва шамширни ақл ва иқтидор эгалари ўйлаб топмишлар. Инсон боласи умри давомида ўткинчи ташвишлару ожиз ўйларнинг комида қолиши тайин. Шунда уни ўша ёвуз ўпқон комидан фақат ўткир ақли ва букилмас иродаси омон олиб чиқа олажакдир.

Ҳамза керакли анжомларини чорсига маҳкам тугиб, сўнг хуржунларига жойлай бошлади. У шу тариқа ўзига-ўзи неларнидир уқтириб, йўлга ҳозирлик кўрди.

Бугун карвон йўлга чиқажак. Улар бунда қарвонга қўшилиб, олис-олисларга кетмоқни мақсад қилдилар.

Ниҳоят, икковлон кўпнинг қаторига қўшилди.

Карвон бошида бўйнига қўнғироқлар осилган нортуя издиҳоми карвонни ортидан эргаштириб, олдинга томон йўл солди.

Бул карвон орасида Ҳорун исмли савдогар ҳам бор эди, у келгуси савдо ришталарини боғламоқ истаб, олис турк бекликлари томон жўнаётир эди.

Бозоргон Ҳорун, кўплаб тижорат шаҳобчаларидан иборат савдо масканига ўзига содиқ бўлган Аббос Шошийни бошчи этиб, ўзи йўлга чиққанди.

Улар бунда узоқ йўл босишди. Икки кун ўтиб, қуёш асрга оғар маҳал, ер тагидан отилиб чиқаётган булоққа дуч келишди. Ўзида абру найсонларнинг шаффоф томчиларини мужассам этган булоқ, не тонгки, на ўзидан жилға ҳосил қилган ва на-да ирмоқ. Унинг биргина маслаги саҳро йўловчиларининг чанқоғини қондирмоқ эди.

Аввалига карвон аҳли навбат билан идишларига сув ғамлади, сўнгра туялар бир-бир суғорилди. Булоқ, чиндан, бу саҳродан ўтаётган йўловчиларнинг оби ҳаёт чашмаси эди.

Булоқни ортда қолдириб, карвон яна йўлга чиқди. Аравада бир маромдаги чайқалишига ҳамоҳанг бораётган Сайфиддиннинг кўзига уйқу илинди… Бир маҳал арава қаттиқ силкиниб, Сайфиддин чўчиб уйғонди. Шунда у йўл азоби не эканини англай бошлади. Аслида қайси йўлни босиб ўтмоқда у? Нега унинг шоҳона ва сокин ҳаёти йўқчилик ва мудом нотинч йўл азобига алмашди? У ҳаётининг қайси мавсумини яшаб ўтмоқда ўзи? Англай олмасди. Ҳа, шундай: аслзода эди у, эндиликда саройда кечган доруломон ҳаёти қумлар ўпқонига кўмилди ва у буткул чорасиз кимсага айланди.

Улар чошгоҳдан сўнг бир карвонсаройга етиб келишди. Хизматкор ҳужрага овқат олиб кирди. Икковлон танаввулдан сўнг ётишга чоғланди.

Бозоргон Ҳорун ҳам карвонсаройга етиб келганига шукр қилмоқда эди. У хос хонага жойлашгач, таомланмади: йўлда бошланган қорин оғриғи ҳали ҳам тингани йўқ. Ҳоли мадори қолмаган эса-да, савлатини зўр бериб базўр тутиб турарди. Ошқозони зирқираб оғрир, шу важдан азобланиб, чуқур-чуқур нафас оларди. Хизматкори табиб суриштириб, карвонсарой ҳожасидан кўмак сўради.

Ҳоруннинг ҳарорати кўтарилиб, ўт ичида ёнаётганини кўрган ҳожа ҳам ўзини қўярга жой тополмай қолди. У зудлик билан табиб олиб келмоғини хизматкорига буюрди.

Тез орада хаста ҳузурида ҳозир этилган табиб ҳароратни туширмоқ учун малҳамдори ичирди. Беморнинг ҳолини синчиклаб кузатиб, оғриқ тафсилотларини обдон суриштирди. Бемор малҳам таъсирида ором олгандек бўлди ва ҳориб уйқуга кетди. Кўзини очганида кун пешиндан оққан эди.

Аҳли карвон бугун бунда қолиб, эртаси тонг саҳар яна йўлга чиқади.

Карвон ўтар маҳали итлар аёвсиз ҳурди. Ҳорун итларнинг жағи-жағига тегмай тинимсиз аккиллашини яхшиликка йўймади. У ҳадиксираб, нимадир дегандек бўлди.

Улар карвонсаройдан ҳали олислаб кетишгани йўқ. Йўл ёқасида бир тўда болалар чуғурлашади. Қўйларини ўтлатиб юрган бу чурвақалар тобора ортда қолишди.

Саксовулзорга етиб келишди. Мана, улар юлғинзордан ўтишди.

Ҳамза жимиб қолган Сайфиддинга қараб:

– Ҳолинг нечук? Недин жимиб қолдинг? – дея савол қотди у нақши шамдон адипли яктагининг енги билан пешонасидаги терларини сидирган кўйи.

– Ўзим шундоқ.

– Шундоқ дегин? Ман эсам жимиб қолғонинг-чун хавотир бўлдим.

– Аслида бир хусус бор, – деди Сайфиддин ҳижолатомуз оҳангда.

– Бир турли не деганинг, анламадим?

– Шу-у, пича бўлди тиззамда оғриқ бошланганига…

– Э-э, олдинроқ айтмайсанму? Баласон дарахтидан тайёрланган ўткир малҳам бор эди. Ани дарҳол сурмак лозим, шифо бўладур.

Малҳам таъсирида Сайфиддиннинг тиззасидаги оғриқ пасайиб, жони ором топди.

Бозоргон Ҳорун, таассуфларким, кўзлаган манзили – турк бекликларига омон етиб бора олмади. Воқеа эса бундай бўлган эди.

Бироз ўзига келган Ҳорун яна оғриқ бошланаётганини сезиб, малҳам доридан сўради. Хизматкори эҳтиётсизлик қилиб малҳамни тўкиб қўйганини ҳали билмасди. Эшитгач, унинг бу тутумидан дарғазаб бўлиб, ўзини қўярга жой тополмай қолди. Олис йўл босар экан, ошқозонида бошланган оғриқ тўхтамас бўлса, ҳоли не кечади унинг? У табиатан қизиққон ва қайсар кас эди. Хизматкорини койиб турган маҳал жуда олисларда отлар дупури эшитилди.

Қум қати қайнаб, жазирама авжига чиққан кез. Бир тўда отлиқ карвонга яқинлашди. Улар “Бошсиз сарбозлар” номини олган қароқчи мўғуллар тўдаси эди. Зумда қий-чув бошланиб, атрофни қиёмат қўпди. Ҳамза қирғин ҳамласини сезиб, жон қайғусида ўзи билан бирга Сайфиддинни арава остига олди.

Отлиқ мўғуллар қилич сермаб, дуч келганнинг бошини танидан жудо этди. Карвон аёвсиз саваш ичида қолди. Кимдир кимнидир пичоқлади. Барчага жон ташвиши баробар тушди. Арава остида жонини ҳовучлаб, Сайфиддинни паноҳида беркитган Ҳамза нима қиларини билмасди. Уни даҳшат босди. Бир вақт арава ёнига яна бир арава келиб урилди. Ўша пайт туя қаттиқ иҳраган чоғ, бир қароқчи овоз келаётган томонга қаради. Унинг арава остидаги Ҳамзага кўзи тушиб, қилич қайратиб яқинлашди. Ҳамза пичоғини қўйнидан чиқарди. Шу он кутилмаганда сарбоз қиличини Ҳамзанинг кўксига суқди ва у ерга қулади. Жон талвасасида қолган Ҳамза сўнгги мадори билан Сайфиддинга қараб:

– Ўзингни эҳтиёт қил! – деди, кейин афсус ва надомат ичида: – аттанг, сен менга омонат топширилгандинг. Сени қўриқлай билмадим. Кимлигингни унутма, сени Оллоҳга омонат топшира кетурман. – У кўксига қўлини қўйди, аммо дардига малҳам топа билмади. Кўксидан шариллаб қон оқаётганди. Ҳамзанинг бошини еган Монҳ-Орҳил номли қароқчи тап тортмай яна уч-тўрт одамни баравар жувонмарг этди, сўнгра Сайфиддинни олиб, отига ортди.

Атрофни қиёмат қўпган; тил тортмай ўлганлар ва иҳраган туяларнинг саноғи йўқ эди. Қирғин тугаб, мўғулий қароқчилар тўдаси Ҳорун ва унга эргашган савдогарларнинг қимматбаҳо молларига эгалик қилиб, саҳрони тарк этишди.

Нурлар битта-битта йиғиштирилиб, уфқ узра шафақ ҳам умидсиз сўнди. Сайфиддин эса Монҳ-Орҳил исмли мўғулнинг ўлжасига айланди.

Бир маҳал Сайфиддин қаттиқ чўчиб, бехос уйғониб кетди. Атроф жим-жит, чиндан ўлик сукунат ҳукмрон эди. Сайфиддин бир қултум сув истаб, қуруқшаган оғзини очиб-ёпиб ютоқди, шунда томоғи бироз намиққандек бўлди. У сувсизликдан кўп азобланди.

Очликка маълум муддат тоқат этмоқлик мумкиндир, бироқ чанқоққа чидаш мушкул. Ёнида хуррак отиб ухлаётган, халоскори Ҳамзанинг бошини еган қотилга нафрат ичра боқди. Монҳ-Орҳил чиндан ҳазар қиларли даражада бадбашара, ҳам бадбўй кимса эди.

Сайфиддин ундан жирканиб, нари ёнига ағдарилди, сўнгра яна қандай уйқу элитганини ўзи ҳам билмай қолди.

Ишончли манбаларнинг ёзишича, Сайфиддин Кутузнинг асл исми Маҳмуд ибн Мамдуд Сайфиддин эди. У табиатан қўрқмас, кучли, ўзига жабр қилгувчиларга шафқатсиз бўлгани боис унга қопағон ит – Кутуз лақабини айнан мана шу мўғулий сипоҳ Монҳ-Орҳил берган эди.

Тақдири азали уни аввалига Мовароуннаҳрдан Онадўлига етаклаб келди. Сўнгра эса уни Дамашқда қул қилиб сотишди. У мамлук бўлди. У ғуломга айланди, аммо мудом Мовароуннаҳр ёди ила яшади, юрт хаёли билан нафас олди.

Бу мелодий 1221 йилнинг ёмғирли кунида содир бўлди.

Кечадан буён ёмғир ёғавериб, Монҳ-Орҳил ичкарига қамалиб қолди. Хайрият, бугун қуёш чиқди, аммо сал ўтмай тағин булутлар орасига кўмилиб кетди. Ҳам ҳаво аллақандай димиққан, осмон қуёшсиз ва ҳам Монҳ-Орҳилнинг авзойи бузуқ эди. У Сайфиддинга қараб:

– Нега қотиб турибсен! Юр, юр, деймен! – деди ва уни қамчи билан савалай кетди. Сайфиддин оғриқ зарбидан елкалари қисилганча, базўр қадам ташлади. Монҳ-Орҳил шафқатсизлиги билан ном чиқарган мўғулий сарбозлардан эди. У қонли савашларда қатнашавериб, жанг майдонида обдон чиниққан, бешафқат, айни пайтда тажрибали бир жангчи эди.

Орҳил cипоҳига қараб:

– Шуни олиб кир, – деди.

Ўрта бўйли, тепакал ва доим баджаҳл кўринадиган сипоҳ Сайфиддинни туртиб:

– Юр, – деди ўдағайлаб, – санга жойингни кўрсатурмен.

Сайфиддин сўзсиз унга эргашди. Сипоҳ уни чодир ичига итарди, сўнг эшикни ёпиб, кечга қадар қорасини кўрсатмай кетди.

Чодир ичи қоронғу ҳам димиқ эди. Сайфиддин гарангсиб, пича туриб қолди, сўнг тушкун ва ҳорғин бир алфозда чодирнинг бир бурчига бориб чўкди. У ҳали қисматига кўникмаган, қўникмаган сари далли хаёлини мажҳул ўйлар беомон ўртар, ўртаган сари руҳиятида бир ғалаён беомон қўзғалаётир эди.

Бола оғриниб ютунди. Мана шунда хўрлик ва азоб уни баттар сиқувга олди, оғриқ берди. У бамисоли ўйлашдан тўхтаган кимса каби қўлларини бошига олиб борганча жимиб қолди. Орадан икки кун ўтгач, Монҳ-Орҳилнинг навкари Сайфинддин қамалган чайлага тағин уч болани олиб кирди.

Тушлик қилиб бўлгач, Монҳ–Орҳил беҳузур бўла бошлади. У қаппайган қорнини авайлаб ўрнидан турди, ҳаддан ташқари кўп егани боис, қийналиб қадам ташлади. Еган таомини ҳазм этиш ниятида ташқарига чиқди. Қулоғига аввалига аллақандай саслар келиб урилди, бироздан сўнг саслар шовқинга дўнди. Монҳ–Орҳил хавотирланиб, чодир томон юрди. Шовқин асир болалар қамалган шу чодир ичидан келаётган эди. У қадамини тезлатиб зумда ичкарига кириб борди.

Афтидан, болакайлар жанжаллашиб бир-бири билан олишар эди. Муштлашув узоқ давом этмади. Сайфиддин шерикларининг ҳар уччовига-да бас кела олди: рақибларига бирин-кетин мушт тушириб, даф этди. Болаларнинг бири оёқларини ушлаган кўйи чайланинг четида инграб ётарди. Бири эса қон оқаётган бурнини артар экан, Сайфиддинга қараб ғингшинди. Яна бири лол-мим демай, калтак егани алам қилганидан пусиб, нигоҳлари билан ер чизиб турар эди.

Монҳ-Орҳил Сайфиддинга қараб:

– Бери кел, – деди. – Чакки эмассан, қутуз! – дея хохолаб кулди. – Болаларнинг учовига бир ўзинг бас келдинг, яша ўғил бола, қутузсен! – дея Сайфиддинни яна олқишлаган бўлди. – Қутуз не эканин билурмисен? – дея сўради.

– Билмасмен, – жавоб берди Сайфиддин.

– Қутуз мўғулийда кимcадин қўрқмайдиғон жангари, қопоғон ит, демакдур. Эшитинглар, – дея болаларга юзланди у, – энди анинг исми Қутуздур.

Орҳил чайладан чиқиб кетди. Дами ичига қайтиб, шаштлари пасайиб қолган болалар эса Сайфиддинни шундан буён Қутуз лақаби ила чақирадиган бўлишди.

Тонг ёришган чоғ сипоҳи уларнинг ҳар бирини таёқ билан туртиб уйғотди. Чайладан ташқарига олиб чиқилиб, ёш-яланг бошқа асирлар сафига қўшилди. Мўғуллар асирларни мисоли қўй каби ҳайдаб, олисларга олиб кетишди. Шу йўсинда улар икки кун йўл юриб, карвон йўлидаги деворлари нурай бошлаган кўҳна бир кулбага етиб келишди.

Эртага улар қул бозорига олиб борилади.

* * *

Мўғул даштида тонг ёришди. Саҳар чоғи вужудни жунжиктирадиган салқин борган сари пасайиб, чошгоҳдан кун исий бошлайди. Пешин маҳали, куёш тик кўтарилиб, оламни роса иситди.

Жуфтлашувдан сўнг чиябўри болаларини икки ойдан зиёд қорнида кўтариб юрди. Ниҳоят, у ой-куни яқинлашаётганини фаҳмлаб ўзини авайлаб қолди. Ўзи учун пана жой ахтарди. Чиябўри даштда изғий-изғий чакалакзорга етиб келди. У бир улкан дарахт панасида паноҳ топди. Шу дарахтнинг тагидан ин қазиб, тунни ўтказди. Тонг отгач, инидан ташқарига мўралади. Қорин тўйғизмоқ илинжида чакалакзорда изғий бошлади. Димоғига бир ёқимли ўлжа иси урилди. У шамол олиб келган ҳид манзили томон йўл солди.