Электронная библиотека » Коллектив авторов » » онлайн чтение - страница 1

Текст книги "САККИЗИНЧИ КИТОБ"


  • Текст добавлен: 26 июня 2023, 11:41


Автор книги: Коллектив авторов


Жанр: Современная зарубежная литература, Современная проза


сообщить о неприемлемом содержимом

Текущая страница: 1 (всего у книги 7 страниц) [доступный отрывок для чтения: 2 страниц]

Шрифт:
- 100% +

2003 й. 13 сентябрь, соат 1340

САККИЗИНЧИ КИТОБ

– Шундай бєлаїолсин. Главкон, сен билан мен келишдик-ки, намунали тартибот берилган давлатда хотинлар умумий бєлиши керак, болалар іам, ва уларнинг барча тарбиялари іам умумий бєлади; буларнинг іаммасининг устидан фалсафа ва іарбий ишда єрнак кєрсатганлар подшоілар бєлишлари даркор.

– Іа, биз шундай келишдик.

– Іокимлар тайинланишлари билан, улар єз аскарларини оладилар ва биз аввал айтиб єтганимиз турар жойларга жойлаштирадилар, деб келишган эдик; іеч кимда шахсий іеч нарса бєлмайди, аммо іамма нарса іаммада умумийдир. Агар ёдингда бєлса, турар жойлардан ташїари у ерда уларда їандай мулк бєлиш кераклигини айтиб єтган эдик.

– Эсимда, іозир їилаётганларидай іеч ким іеч нарса сотиб олмаслиги керак, деган нуїтаи назарда турган эдик. Іарбий ишда фаолият кєраётган бизнинг нигоібон (їєриїчи)ларимиз їєриїлаганлари учун бошїа фуїаролардан бир йилга етадиган озиї-овїат заіираси сифатида мукофот оладилар, уларнинг вазифалари эса бутун давлатга ўамхєрлик бєлади.

– Сен тєўри айтасан. Модомики биз буни тугатган эканмиз, у іолда, єзимизнинг аввалги йєлимизни давом эттириш учун, кел биз (суібатда) четга оўиб кетмасимиздан олдин биз нима іаїида гапираётганимизни эслаб олайлик.

– Эслаш їийин эмас. Сен, давлат тартиботи іаїидаги єз мулоіазангни іозир нима деган бєлсанг тахминан єша сєзлар билан тугатган эдинг, хусусан сен, єшанда биз кєриб чиїїан давлат ва унга мос инсонни яхши деб іисоблашингни айтгандинг, гарчи янада зеборої давлат ва унга мувофиї шундай одамни кєрсатишинг мумкин бєлса іам. Модомики бундай давлат тартиботи тєўри экан, їолган іаммаси иллатли, дединг сен.

Бузуї давлат тартиботининг тєрт хили

Агар тєўри эслаётган бєлсам, сен тєрт хилда иллатли давлат тартиботи мавжуд, ва уларни аниїлаш зарур, токи уларнинг иллатлилиги кєринсин, – деб айтган эдинг; худди шунинг єзи (унга) хос одамларга іам тааллуїлидир: уларнинг іам іаммасини кєриб чиїиш даркор. Бир-биримиз билан келишиб олиб биз, энг яхши ва энг ёмон одамни олардик ва энг яхшиси – энг бахтли, энг ёмони – энг аянчлиси, энг ёмони – энг аянчлиси эканлиши тєўрими ёки иш бошїачароїми кєриб чиїїан бєлардик. Сен їандай тєрт хил давлат тартиботи іаїида гапирмоїдасан, деб сєраганимда, бизни Палемарх ва Адимант бєлиб їєйдилар ва сен, токи биз ушбу масалага етиб келмагунимизча улар билан суібатлашдинг.

– Сен жуда тєўри эслатдинг.

– Ана энди сен, худди курашчи (полвон)дай яна єша іолатда тургинда менинг єша саволимга, єшанда їандай жавоб бермоїчи бєлсанг, шундай жавоб бергин.

– Агар бунга кучим етса.

– Мен эса, іаїиїатан іам сен давлат тартиботининг їандай тєрт хили іаїида гапирганингни эшитишга шошилиб кетмоїдаман.

– Бу осон, эшитасан. Мен худди єша маълум бєлган хиллари іаїида гапирмоїдаман. Кєпчилик крит-лакедемон тартиботини маъїуллайди. Иккинчи єринда камрої маъїулланадиган олигархия туради: бу давлат тартиботи кєп балолар ила тєла. Ундан, ундан фарїланувчи демократия пайдо бєлади. Машіур тирания уларнинг барчасидан фарї їилади – бу туртинчи ва давлатнинг єта касалмандлигидир. Балки сенда, їандайдир бир хилда равшан намоён бєладиган їандайдир бошїа давлат тартиботининг ўояси бордир? Зеро, меросий іокимият ва пулга (сотиб) олинадиган подшоілик іамда, буларга єхшаш бошїа іар хил давлат тартиботлари кєрсатиб єтилган тартиботлар орасида їандайдир оралиї іолатни эгаллайдилар ва варварларда іам элинларга їараганда кам учрамайдилар.

– Іа, бунинг іаїида кєп їизиї нарсаларни іикоя їиладилар.

– Шундай їилиб, сен биласанки, іар хил одамларда, давлат тартиботининг їанча хили бєлса, албатта худди шунча руіий феъл-атвор бєлади. Ёки сен, давлат тартиботларининг їаердан туўилиши номаълум, ахлоїлардан эмас балки эман ёхуд їоядан деб, тартиботлар давлатларда мавжуд бєладилар ва улар томони оўиррої келгани учун їолган іаммасини єз ортидан тортиб кетадилар деб єйлайсанми?

– Асло, аммо фаїат ундан (ахлоїдан)

Беш хил феъл-атворнинг беш турдаги давлат тартиботига монандлиги

– Демак, модомики давлат хиллари бешта экан, у іолда турли одамларда, дилнинг тузилиши іам беш хил бєлиши зарур.

– Нима демоїчисан?

– Энг яхши бошїарув – задогонлар (аристократик) бошїарувига монанд инсонни биз тахлил этиб бєлдик ва уни яхши ва адолатли деб тан олиб тєўри їилдик.

– Іа, биз уни тахлил этиб бєлдик.

– Энди биз, ёмонларини іам баён этишимиз зарур, бошїача айтганда, бир-бирлари билан раїобат їилувчи ва шуіратпараст – лакедемон тузумига мос оадмларни, кейин – олигархик, демократик ва тираний (мустабид) одамни баён этишимиз керак, токи, энг адолатсизни кєрсатиб, уни энг адолатлига їарама-їарши їєйиш мумкин бєлсин ва бу билан бизнинг, тоза адолат, тоза адолатсизликка унинг соіиби (адолат соіиби – тарж.) учун бахт ёки бахтсизлик нуїтаи назаридан їандай муносабатда бєлиши іаїидаги масаламизни якунлашимиз даркор. Шунда биз ё Фрасимахга ишонамиз ва адолатсизликка їараб интиламиз, ёки энг аниї-равшан бєлаётган єша хулосага келамиз ва адолатга риоя їиламиз.

– Сєзсиз шундай їилиш даркор.

– Биз модомики, айрим шахслардан эмас, анчагина аниїрої бєлганлари учун, давлат ахлоїларини кєриб чиїишдан бошлаган эканмиз, у іолда энди іам аввал шуіратпарастликка асосланган давлат тузумини (бошїа ибора тополмадим, биз уни «тимократия» ёки «тимария» деймизми чиїамиз; кейин – олигархияни ва олигархик одамни (кєриб чиїамиз); сєнг демократияга нигоі ташлаймиз ва демократик одамни кузатамиз; ниіоят, тираник (мустабидона) бошїариладиган давлатга борамиз ва яна дилнинг тираник феълига эътибор бериб у ерда нима бєлаётганини кєриб чиїамиз. Шундай їилиб, биз єзимиз белгилаган масалаларда етарли даражада билидмон іакамлар бєлишга іаракат їиламиз.

– Бундай кєриб чиїиш изчил ва асосли бєлар эди.

Тимократия

– Кел, їандай йєл билан ристократик бошїарувдан тимократик (бошїарув) келиб чиїиши мумкинлигини кєрсатиб єтишга іаракат їилиб кєрайлик. Балки бу жуда оддийдир, ва далвлатдаги єзгаришларнинг келиб чиїишлари , унинг іокимиятга эга бєлган їисми ичида пайдо бєлувчи низолар туфайлидир? Ёки сен хоіласанг худди Іомердай Музаларга мурожаат їилармиз, токи улар «Илк бор низо їачон кириб келганини» бизга айтиб берсинлар, ва тасаввур їилайликки улар бизга баландпарвоз, фожеа пардасида ва гєёки жиддий жавоб берадилару аслида у жавоб уларнинг хазиллари бєлади ва улар бизга болаларга тегажаклик їилгандай тегажаклик їиладилар.

– Улар бизга нима дейдилар?

– Нимадир мана бунга єхшашни: «Бу тарзда тартиб берилган давлатга путур етказиш їийин. Аммо модомики нимаики пайдо бєлса унинг ниіояси бєлар экан, іатто шундай тузум іам абадий саїланмайди, емирилишга гирифтор бєлади. Бу , ушбуни билдиради: іар сафар айланма іаракат маълум бир даврнинг тєла ниіоясига етишига олиб келганида іосил ва беіосиллик нафаїат ердан єсиб чиїаётган нарсаларга, балки унда яшайдиган нарсалар – дил (нафс)лар ва жим (бадан)ларга бєлади: умри їисїа мавжудотларда бу давр (цикл) їисїа, умри узунларда – аксинча. Гарчи сиз давлат раібарлари сифатида тарбиялаганларингиз доно бєлсалар-да аммо улар іам сезги (іис)га асосланган мулоіаза йєли билан сизнинг уруўингиз учун іосил беришнинг энг яхши ваїтини ва аксинча іолсизлик ваїтини бошїа одамлардан яхширої аниїлашга їодир эмаслар. Бунга улар эришолмайдилар ва уларнинг єзлари беваїт бола туўадилар. Илоіий авлод учун, мукаммал сон билан їамраб олинган айланиш (даври) мавжуддир, инсонийцси учун эса шундай сон борки унда – іаммасидан биринчисида – уч оралик ва тєрт чегара (ухшатиш, єхшатмаслик, єсиш ва камайиш)ни єзига олган квадрат ва куб даражаларига кєтариш іамма нарсани єлчовдош ва ифодаланувчи їилади. Бу сонлардан бешга туташ туртдан учи, уч (карра) кєпайтаришдан кейин иккита уйўун (гармоник) берикма берадилар, бири – тенгтомонли, яъни юзликни шунча марта олингани, бошїаси эса, єша узунликни єзида, лекин чузиїроїдир; бошїача айтганда, бешнинг ифодаланувчи диаметрлари сони юз марта, іар сафар бирни айриб олинади ифодаланмайдиганларидан эса иккилар айрилади, ва улар юз марта учнинг куби бєйича олинадилар. Іаммаси бутунлигича бу геометрик сон ва у (сон) яхши ёки ёмон сифатли туўилишлар учун іал їилувчи аіамиятга эга. Модомики бу бизнинг нигоібандларимизга тушунарсиз їолар эканлар, улар іам келинлар ва куёвларни ваїтида бирлаштирмайдилар, шунинг учун яхши табиий иїтидор ва бахтли таїдирли болалар туўилмайдилар. Аввалги нигоібон (їуриїчи)лар єзларининг ворислари этиб бу болалардан энг яъшиларини тайинлайдилар, аммо улар бари-бир бунга лойиї одамлар бєлмайдилар ва єз оталарининг мансабларини эгаллашлари билан. Єзлари нигоібонлар бєлишларига їарамай бизни менсимай їєядилар. Мусиїий, ундан кейин гимнастик санъатларни іам улар муносиб баіолай олмайдилар; шунинг учун йигитлар бизда камрої маърифатли бєладилар ва уларнинг орасидан Гесиод авлодларини іимоя їилиш ва синашга унча їодир бєлмаган іукмдорлар чиїадилар, зеро бизда іам худди єшандайлар, яъни олтин, кумуш, мис ва темир (іукмдорлар)дир. Їачонки темир кумушга, мис эса олтинга аралашиб кетса, оўишлар ва бемаъни бирикмалар пайдо бєладилар, бу эса, їаерда рєй бермасин, даріол душманлик ва низо келтириб чиїаради. Тан олиш лозимки, їаерда низо чиїмасин у доимо «абадий шундай табатлидир».

– Тан олиш керак, Музалар бизга тєўри жавоб бермоїдалар.

– Бунга ажабланмаса іам бєлади, улар музалар-ку.

– Улар бундан кейин нималар дейдилар?

– Агар низо пайдо бєлса, бу шуни билдирадики, іар иккита уруў (їабила) єз тарафларига судрар эдилар: темирдани ва мисдани бойишга, ер ва уйлар сотиб олишга, іамда олтин ва кумуш олишга, олтин ва кумуш уруўлар эса, камбаўал эмас, аммо єз табиатлари бєйича бой-бадавлатлари дилларни яхшилик ва їадимий тартибот томон олиб борадилар. Улар бир-бирлари билан кєрашиб ва раїобат їилишиб, ниіоят нимадир єртачага келишди: єзаро бєлиб олишиб ер ва уйларга іусусий мулкчиликни єрнатишга келишдилар, кимларни бу пайтгача єзларининг эркин дєстлари ва боїувчилари сифатида їєриїлаган бєлсалар єшаларни їулларга айлантиришга їарор їилдилар, уларни їишлої ишчилари ва хизматкорлар їилиб, єзлари эса іарбий иш ва їєриїлаш хизмати билан шуўулландилар.

– Бу єзгариш менингча єшандан їолган.

– Демак бундай давлат тартиботи – аристократия ва олигархия орасидаги нимадир нарса (деса бєлади).

– Бегумон шундай.

– Ушбу єтиш шундай рєй беради; у іолда давлат тартиботи їандай бєлади? Модомики єртача іолатни эгаллар экан, їисман у аввалги тузумга, їисман эса – олигархияга таїлид бєладиганга єхшайди, аммо унда єзиники, алоіидаси іам бєлади.

– Іа, бєлади.

– Іукмдорларга эітиром, мамлакат іимоячиларининг деікончилик ишларидан, хунарлардан ва бойлик орттиришнинг бошїа хилларидан єзларини тийишларида, биргаликда овїатланишларда, жисмоний машїларда ва іарбий мусобаїаларда – буларга єхшаш барча нарсаларда ушбу тузум аввалгисига таїлид этади.

– Іа.

– У ерда доно олдамларни давлат мансабларига їєйишдан їєрїадилар, чунки у ерда бу хилдаги соддадил ва тєўри одамлар їолмаган, фаїатгина аралаш ахлоїли одамлар їолганлар, у ерда, кимда-ким ўазабнок руіиятли одамлар бєлсалар, єшалар томонига, іамда, оддийрої айтилса – тинчлик учун эмас, уруш учун туўилганлар томонига ён босадилар; у ерда іарбий айёрлик ва їувлик шуірат топади, зеро ушбу давлат абадий уруш їилади. Ушбу тузумнинг кєпдан-кєп хусусиятлари ана шундайдир.

– Іа.

– Бундай хилдаги одамлар олигархик тузумда бєладигандай пулга єч бєладилар; улар худди ваішийлардай аїллари хиралашиб олтин ва кумушни эъзозлайдилар, буларнинг іаммасини яшириш учун уларда омборлар ва хонаки хазиналар бор, улар єз турар жойларини девор-панжаралар билан єрайдилар, ва у ерда, худди єз шахсий инларида улар аёллар ва кимга бєлса, єшаларга іаражат билан іисоблашмай (пул) сарф їиладилар.

– Мутлаїо тєўри.

– Улар тежамкорлар, чунки пул улар орасида эъзозли, улар єз давлат-бойликларини беркитадилар ва бошїалар іисобига яшашга їарши эмаслар. Іузурларга улар худди їаттиїїєл отадан їочган болалардай їонундан їочиб пинхона бериладилар, зеро уларни ишонч – эътиїод эмас зєрлик-зулм тарбиялаган, чунки улар, іаїиїий, минтаїаси (соіаси) нутїлар ва фалсафа бєлган Музани менсимаганлар, жисмоний машїларни эса мусиїий санъатдан юїори їєйганлар.

– Сен ёмонлик (бало, офат) билан яхшилик тєла аралашиб кетган давлат тузуми іаїида гапирмоїдасан.

– Даріаїиїат унда іамма нарса аралашиб кетган;фаїат бир нарса у ерда кєзга ташланади – раїобат ва шуіратпарастлик, чунки у ерда ўазабнок руі іукмронлик їилади.

– Ва бу жуда аниї кєриниб турибди.

– Тєўри эмасми, бундай давлат тузуми худди шу тарзда ва шу шаклда пайдо бєлади. Менинг баёнимда у фаїатгина умумий іолда чизилган ва тафсилотлар тушириб їолдирилган чунки у ерда инсон їандай бєлишини: аъло (даражада) адолатлими ёки аксинча жуда адолатсизми, шундай і билиб олса бєлади, іеч нарсани їолдирмай барча бошїарувлар ва ахлоїларни кєриб чиїиш эса жуда ва жуда узої бєлар эди.

– Бу тєўри.

«Тимократик» инсон

– Бу давлатга кєра инсон їандай бєлади? У їандай шаклланади ва унинг іислати їандай бєлади?

– Менингча, – деди Адимант, – єзининг албатта ном чиїаришга интилиши билан у бизнинг Главконга яїин бєлади.

– Бундай бєлиши мумкин, аммо менингча, унинг фитрати (феъли) Главконнинг феълидан ушбу нарсада ажралиб туради …

– Нима билан?

– У їаттиїрої, камрої єїимишли ва гарчи єїимишлиликни їадрласада ва бошїаларни иштиёї билан эшитсада лекин єзи сєзамол эмас. Бундай одам, гарчи їулларни ёмон кєрмаса іам їулларга їаттиїїєл, чунки керакли даражада тарбия олган; іур одамлар билан муомалада назокатли, боадаб, іокимиятга єта итоаткор; іокимиятнинг асоси гапириш ёки шунга єхшашни билиш эмас, балки іарбий жасоратлар ва умуман барча іарбий нарсалар деб іисоблайди, чунки у гимнастикани іам, овни іам яхши кєради.

– Іа, ушбу давлат тузумида айнан шундай феъл-атвор ривож топади.

– Бундай одам ёшлигида пулни менсимайди, лекин їанча катта бєлса шунча уни яхши кєрабошлайди, – унинг бойликни яхши кєришга бєлган табиий мойиллиги ва эзгулик, яхшиликка ёт бєлган їоришма таъсир їилади, чунки у єзининг шавкатли (жасур) нигоібони (їєриїчиси)дан айрилиб їолган.

– Бу їандай нигоібон? – сєради Адимант.

– Єїимишлилик билан сєзлаш їобилиятининг бирлашиши; фаїат униси ва бошїасининг борлиги, яхшилик соіиби бєлган инсоннинг яхшилиги учун бутун умрга халоскорлик бєлиб їолади.

– Зебо сєзлар!

– Бу йигит эса єзининг тимократик давлатига єхшайди…

– Жуда іам.

– Унинг феъл-атвори тахминан їуйидагича шаклланади: баъзида бу, унча тузук тартиботи бєлмаган давлатда яшовчи ва шунинг учун иззат-икромлар, іукумат мансаблари, суд ишлари ва іар їандай шунга єхшаш беіудаликдан єзини тортиб юрувчи одамнинг катта єўли; у одам єзини камтар тутишни афзал кєради, єзига ортиїча ташвиш орттирмаса бєлди.

– Унинг єўлига бу їандай таъсир їилади?

– Аввало у єз онасининг їандай жаіли чиїаётганини эшитади: унинг эри іокимлар їаторига кирмайди ва шунинг учун у (хотин) аёллар орасида камситилади; кейин у кєрадики, эри пул іаїида унча ўамхєрлик їилмайди, на судларда, на мажлис (йиўин)ларда іаїорат їилувчиларга муносиб жавоб бермайди, балки буларнинг іаммасига бепарволик билан чидайди; у (эр) фаїат єзини єйлайди – буни у хотин доимо сезади – гарчи іакорат їилмасада, уни (хотинини) унчалик іурмат їилмайди. Буларнинг іаммаси уни эзади, у (хотин) єўлига отаси жасурликдан маірум, жуда іам ожиз ва шунга єхшашларни, умуман бундай іолларда аёллар сайрашни яхши кєрадиганларни гапиради.

– Іа, – деди Адимант, – бунда улар доимо барїарорлар.

– Биласанми, бундай одамларнинг хизматкорлари іам їачонки хожа їандайдир їарздор ёки хафа їилувчини суд маікамасига тортмаганини кєрсалар болаларга – гєё раімлари келгандай, шунга єхшаш нарсаларни аста шипшиб гапиришади, бундай іолларда хизматкорлар хєжайиннинг єўлига тахминан мана бундай дейдилар: «Катта бєлганингда улардан буни їасосини оламиз, сен отангдек эмас, балки іаїиїий эркак бєласан”. Уйдан ташїарида іам єсмир деярли шуни эшитади ва кєради: фуїаролар орасида кимдаким єз ишини їилса, уларни соддалар деб аташади ва уларни іисобга олмайдилар, кимда-ким єзининг иши бєлмаган ишга їєл урса, уларни іурмат їиладилар ва маїтайдилар. Єшанда, бундай нарсаларни эшитиб ва кєриб, єсмир бошїа томондан отаси айтган гапларга іам їулої солади, атрофдагиларга їарши єларої отаси нима билан шуўулланаётганини кєради ва шундай їилиб у іам, бу іам унга таъсир їилади: отасининг таъсири билан унда дил (нафс)нинг оїил (аїл-идрокли) ибтидоси ривожланади ва кучаяди, бошїа одамлар таъсири остида эса – хоіловчи ва ўазабнок (ибтидо кучаяди ва ривожланади), єз табиати бєйича у ёмон одам эмаску, аммо фаїат ёмон жамиятга тушиб їолгани учун, ушбу таъсирлар уни єртанча йєлга бошлайдилар ва у нимадир єртанча нарса – раїобат ва ўазабнокликка мойилликларнинг іукмдорлигини єзида йєл їєяди, худди шунинг учун у шуіратпараст одам бєлиб їолади ва мансабга интилади.

– Унинг феъл-атвори їандай шаклланишини сен тєла тушунтирдинг.

– Шундай їилиб бизда тартиб бєйича иккинчи давлат тартиботи ва унга мос инсон бор.

– Іа, иккинчи.

– Энди Эсхилнинг: «Бошїа эркак бошїа шаіарга їєйилган» деган иборасини эслатиб єтмаймизми ёки бєлмаса бизнинг тахминимизга кєра, олдин давлатнинг єзини кєриб чиїамизми?

– Шундай бєлгани маъїул.

Олигархия

– Бундан кейинги давлат тузими, єйлашимча, олигархия бєлади.

– Їандай тартиботни олигархия, деб атамоїдасан?

– Бу, мулк цензига асосланган тузимдир; у ерда іокимият тепасида бойлар турадилар, камбаўаллар бошїарувда їатнашмайдилар.

– Тушунаман.

– Олдин тимократия їандай їилиб олигархияга єтишида тєхташ керакмикин?

– Іа, албатта.

– Аммо лекин, бу єтиш їандай юз бериши кєрга іам равшанку.

– Їандай їилиб?

– Хусусий шахсларнинг омборларида олтиннинг тєпланиб їолиши тимократияни іалок їилади: улар аввало уни (олтинни) нимага ишлатишни излайдилар ва бунинг учун конунларни улар (їонунлар) билан іисоблашмай бошїача изоілайдилар; бойларнинг єзлари іам, уларнинг хотинлари іам шундай їиладилар.

– Табиий (шундай їиладилар).

– Сєнгра, кимнинг нимада омади келганини кузатиб ва бир-бирлари билан мусобаїалашиб улар бутун аіолини іам єзларига єхшатадилар.

– Бу іам табиий.

– Улар бойиш, давлат орттириш йєлидаги кейинги силжишларни їанча кєп їадрласалар, яхшиликни (хайрли ишни) шунча кам эъзозлайдиларми, агарда уларни торозунинг турли паллаларига їєйилса, бири бошїасидан оўир келмайдими?

– Албатта (шундай бєлади).

– Модомики давлатда бойлик ва бойларни эъзозлар эканлар, демак у ерда яхшилик (хайрли иш) ва унинг соіиблари, эгалари камрої їадрланадилар.

– Бу аниї.

– Одамлар эса, нимани їадрли іисобласалар, іамма ваїт єшанга бериладилар ва нима їадрланмаса єшани назар-писанд їилмайдилар.

– Шундай.

– Бу, мансаб эгаллаш ва іурмат-эітиромга эришишга бєлган интилиш єрнига ____________ ва бойлик орттиришга мойиллик ривол топиш билан тугайди ва бойлар маъїулланадилар, – улардан іайратланадилар, уларни давлат мансабларига тайинлайдилар, камбаўаллар эса у ерда іурмат топмайдилар.

– Албатта.

– Мулкий цензни єрнатиш олигархик тузумнинг їонуни ва меъёри бєлиб боради: бу тузим їанча кєп олигархик бєлса, ценз шунча баланд; їанча кам олигархик бєлса, ценз шунча пастдир. Агар кимда белгилаб їєилган (єрнатилган) мулкий ценз бєлмаса улар іокимиятга їєйилмасликлари олдиндан эълон їилинади. Бундай хилдаги давлат тузими їуролли кучнинг ишлатилиши орїали туради ёки аввал їєрїитиш йєли билан єрнатилган бєлади. Бу тєўри эмасми?

– Іа, тєўри.

– Їисїача айтганда, у худди шундай єрнатилади.

– Іа, тєўри.

– Їисїача айтганда, у худди шундай єрнатилади.

– Іа. Аммо унинг йєналиши їандай ва биз айтиб єтганимиздай унга хос ёмонлик, иллат нимадан иборат?

– Асосий иллат – унинг асоси бєлган меъёр. Єзинг єйлаб кєр: агар кемаларда дарўаларни мулкий цензга биноан тайинланса, камбаўални эса, у агарда кемани бошїаришга кєпрої їобилиятли бєлсада, (дарўаликка) їєйилмаса…

– Бундай кема бошїаруви іеч нарсага арзимасди.

– Бошїарув талаб этиладиган іар їандай ишда шунинг єзи бєлмайдими?

– Єйлайманки, шунинг єзи бєлади.

– Давлат бундан истисноми? Ёки давлатда іам шундайми?

– Єзи бошїариш жуда їийин, бу ишнинг аіамияти эса улканлигидан янада кєпрої шундайин.

– Шундай экан, бунинг єзи олигархиянинг биринчи йирик камчилиги бєлар эди.

– Шундай бєлса керак.

– Нима, ушбу унча муіим эмасми…

– Хусусан нима?

– Айтмоїчиманки, бунга єхшаш хилдаги давлат албатта яхлит (бир бутун) бєлмайди, унда гєёки иккита давлат бєлади: бири – камбаўалларники, бошїаси – бойларники. Гарчи улар єша-єша бир жойда яшасаларда, доимо бир-бирларига їарши ёвузликлар їиладилар.

– Зевс билан онт ичаман, ушбу иллатни айтиб єтиш муіим.

– Яна шуниси іам ёмонки, улар, айтиш керак, іеч їандай уруш їилолмайдилар, чунки, агар олигархлар оломон їулига їурол берсалар ундан (оломондан) душмандан кєра кєпрої їєрїардилар, ёки оломонни їуроллантиришдан воз кечиб улар (олигархлар) єзларини іатто іарбий ишда іам іаїиїий олигархликларини намойиш этдилар. Бунинг устига улар пулга їаттиї бєлганларидан урушга іаражат їилишни хоіламайдилар.

– Бу яхши эмас.

– Нима десак экан? Зеро биз аввал іам, бундай давлат тузумида єша-єша бир шахслар іам ерга ишлов беришларини іам пул ўамлашларини, іам іарбий хизмат єташларини, яъни бирданига іамма иш билан шуўулланишларини маъїулламаган эдик. Ёки сенингча бу тєўрими?

– Асло тєўри эмас.

– Їара, худди шундай тузимда энг ёмон офат (бало) авж олмайдими?

– Хусусан їандай (офат)?

– Єз мулкини сотиш имконияти – у (мулк) бошїа бировнинг мулки бєлиб їолади, – сотгач эса, бу давлатнинг іеч бир табаїа (тоифа)сига мансуб бєлмай яшаш, яъни на тадбиркор, на іунарманд, на суворий, на гоплит бєлмай, балки камбаўал ва фаїир бєлиб шу давлатда яшашни давом эттириш.

– Бундай тузим гєёки худди шунга яратилган.

– Олигарх (давлатларда) бундай іолатга іеч нарса тєсїинлик їилмайди, акс іолда уларда бировлар іаддан ташїари бой, бошїалар эса жуда камбаўал бєлмас эдилар.

– Тєўри.

– Яна мана бунга нигоі ташла; їачонки бой-бадавлат одам єз мулкидан сарф їилса, бу (сарф) бундайин давлатга биз іозиргина айтиб єтганимиз маъносидаги їандайдир фойдани келтирадими? Ёки бу фаїат бир (ташїи) кєринишми, гєёки у, ким бошїарувчилар їаторига кирса єшалардан бири, агар тєўрисини айтиладиган бєлса давлатда у іоким (іукмдор) іам эмас, тобеъ (фуїаро) іам эмас, тайёр нарсанинг оддийгина совирувчидир.

– Іа, бу фаїат бир (ташїи) кєриниш, аслида эса у исрофгардан бошїа эмас.

– Агар сен эътироз билдирмасинг биз, мумкатакда пайдо бєлган (текинхур) эркак асалари – асаларилар галаси (кєч) учун касаллик бєлса, шунга єхшаб уйдаги бундай ишёїмас – давлат учун касалликдир, деймиз.

– Албатта шундай, Суїрот.

– Тєўри эмасми Адимант, учувчи барча эркак асалариларни худо нишсиз яратди, ушбу пиёда юрувчилардан баъзиларига ниш бермади, лекин бошїаларига энг дахшатлисини берди. Ниши йєїлари бутун умр – камбаўаллардир, ниш берилганларидан, кимни жиноятчилар деб аталсалар єшалар чиїадилар.

– Айни іаїиїат.

– Давлатнинг їаерида камбаўалларни кєрсанг, демак у ерда єўрилик їилаётганлар, кисовурлар, ибодатхоналарни булўовчилар ва кєп ёвуз ишлар їилувчилар яширинганлар.

– Бу аниї.

– Нима десак экан? Нима, сен олигархий давлатларда камбаўалларни кєрмаганмисан?

– У ерда іокимлардан бошїа деярли іамма камбаўал.

– Бошїа томондан у ерда ниш билан таъминланган жиноятчилар іам кєп, іам улар іукуматнинг сайъ-іаракатлари билан зєрма-зураки ушлаб туриладилар, деб єйлашга іаїлимизми?

– Албатта биз шундай деб єйлашимиз мумкин.

– Одамлар у ерда ёмон тарбия ва аянчли давлат, тузими келтириб чиїарган маълумотсизликларидан шундай бєладилар, деб тан олсак бєладими?

– Іа, худди шундай деб іисоблаймиз.

– Олигархик давлат ана шундайдир ва унда їанча ёмонликлар бор (балки ундан іам кєпроїдир).

– Іа, буларнинг іаммаси тахминан шундай.

– Олигархия деб аталувчи тузумнинг тахлили шу билан тугайїолсин: іокимият (іукумат) унда мулкий цензга асосланган.

«Олигархик» инсон

Кел, ундан кейин муносиб инсонни іам кєриб чиїамиз – у їандай шаклланади ва унинг хислатлари їандай.

– Албатта буни кєриб чиїиш зарур.

– Унинг тимократик тузилишдан олигархик тузилишга єтиши асосан їуйидагича бєлади…

– Їандай?

– Ундан туўилган єўил аввал отага таїлид їилишга іаракат їилади, унинг изидан боради, кейин кєрадики отаси єзида бор нарсаси билан, худди сув ости їоя билан тєїнашгандай бехос давлат билан тєїнашиб іалокатга учраганини кєради; бу, їачонки ота стратег бєлган бєлса ёки їандайдир юкори мансабни эгаллаган бєлса, кейин эса тухматчиларнинг бєхтони билан суд маікамасига тортилган ва єлим жазосига, сургунга ёки фуїаролик іуїуїларидан ва бутун мулкидан маірум бєлганида содар бєлиши мумкин.

– Табиий (шундай).

– Дєстим, буларнинг іаммасини кєриб, жабрланиб ва мол-мулкини йєїотиб, іатто їєрїиб кетиб, єйлайманки, боши кетишидан їєрїиб кетиб у дилининг туб-тубида шуіратпарастлик ва унча аввал мансуб бєлган ўазабнок руіни тахтдан аўдариб ташлайди. Камбаўалликдан тавбасига таяниб у, тамаъгирликка ва єта тажимкорликка киришиб кетади ва єз меінати билан озгинадан пул йиўади. Нима сен, бундай одам єзининг очкєзлиги ва манфаатпараслигини тахтга єтказмайди ва єзига улардан тиара ва маржонлардаги белида калта шамширлик Буюк подшоіни єзига ясаб олмайди, деб єйлайсанми?

– Менингча шундай бєлади.

– Ушбу подшоінинг пойида, ернинг єзига у ер бу ерга у їуллар сифатида аїл-идрок ва ўазабнок руіни єтказиб їєяди. У єзининг камтарона маблаўларининг кєпайишинигина назарда тутиб іеч їандай фикрлашларга йєл їєймайди. Бойлик ва бойлардан ташїари іеч нарса іайрат ва іурмат уйўотмайди, унинг шуіратпарастлиги эса фаїат бойлик орттириш ва ана шу бойликка нима олиб борса єша нарсага йєналган бєлади.

– Єспиринда іч їандай єзгариш, іурмат-эітиромга муіаббатнинг пулга муіаббатга айланишичалик тез ва кучли рєй бермайди.

– Инсон олигархик тузимда їандай бєлишига бу мисол бєлолмайдими, – деб сєрадим мен.

– Іар їалай бу, олигархик тузимдан олдинги тузимга монанд инсоннинг бузилиши, йєлдан озишига мисолдир, – жавоб берди Адимант.

– Бу одам унга монандми, (йєїми) кєриб чиїаїолайлик.

– Кел кєриб чиїайлик.

– Аввало єхшашлик унинг пулни жуда іам їадрлашида.

– Албатта.

– У тежамкор ва фаол, бошїа сарф-іаражатларга йєл їєймай ва єзга истак-хоіишларни арзимас, деб билиб єзининг энг зарурий хоіишларинигина їаноатлантиради.

– Сєзсиз (шундай).

– Жулдирвоїи бєлиб юради, іамма нарсадан фойда чиїаради ва йиўади; бундай одамларни оломон ёїтиради. Унинг їиёфаси шунга єхшаш давлат тузимини эслатмайдими?

– Менингча эслатади. Іар іолда, бундай давлат ва бундай одам пулни жуда іам їадрлайдилар.

– Шундайга єхшайди. Яна мана бунга їара: унда тарбиянинг етишмаганидан, эркак асал арининг мойилликлари намоён бєладилар – їисман фаїирлик, їисман жинояткорона мойилликлари, гарчи уларни эітиёткорликдан жиловлаб турсада.

– Албатта.

– Биласанми, бундай одамларнинг жинояткорона (ишларини) сезиш учун сен нимага назар ташлашинг зарур?

– Нимага?

– Улар етимларга їандай ўамхурлик (васийлик) їилаётганларига ёки улар адолатга хилоф равишда иш (іаракат) їилишга тєла имконият олганларида нима бєлишига.

–Тєўри.

– Нима, бундай одам бошїа иш муносабатларида, уни адолатли деб іисоблаганлари учун яхши шуіратдан фойдаланиб, одоблиликнинг їолдиїлари ёрдамида зєрма-зєраки єзининг ёмон мойилликларини тийиб туради, гарчи бундай їилинса яхширої бєлишига имони комил бєлмаса іам; єз мол-мулкининг таїдири учун їайўургани учун, оїилона фикрлар бєйича эмас, їєрїинчдан, ноиложлик сабабли уларни тийиб, тизгинлаб туради.

– Албатта.

– Ва Зевс билан онт ичаманки, їачон иш бошїа одам іисобига бєладиган чиїим борасида бєлса бу одамларнинг кєпида эркак асал ариларнинг мойилликларини топасан.

– Бегумон бу мойилликлар уларда жуда кучли.

– Демак, бундай инсон ички кураш билан пора-пора бєлади, унинг бирлиги бузилган, у иккига бєлинган: бир истак-хоіишлар бошїаларидан устун келадилар – кєпрої энг яхшилари ёмонлари устидан.

– Іа, шундай бєлади іам.

– Менингча бундай одам іар іолда кєпчиликдан тузукроїдир, гарчи руіий уйўунлик (гармония)нинг ва вазминликнинг іаїиїий фазилати ундан анча узоїда бєлса іам.

– Менга іам шундай туюлади.

– Ва албатта, фуїаролар нимададир ўалаба їилиш учун ёки олижаноб шуіратпарастликни їониїтириш учун мусобаїалашаётганларида унинг тежамкорлиги унга єз іисобидан їатнашишга тєсїинлик їилади; у, єзида беіуда сарфларга мойилликни уйўотишдан їєрїиб ва уни єзининг шуіратпараст интилишларида иттифоїдоши їилиб їєйишдан їєрїиб, бундай мусобаїалар ва шуірат учун (пул) сарфлашни хоіламайди. У іаїиїий олигархик равишда, єзининг маблаўидан кам сарф їилиб жанг їилади ва шунинг учун кєпинча маўлубиятга учрайди, аммо лекин бойлигича їолади.

– Жуда іамда.

– Тежамкор, ишбилармон одамни олигархик давлат билан солиштириш мумкинлигига бизда гумон борми?

– Йєї, іеч іам йєї.

– Кєриниб турибдики, бундан кейин демократияни кєриб чиїиш зарур – у їай тарзда пайдо бєлади, пайдо бєлади, пайдо бєлгач їандай хос хусусиятларга эга бєлади, – токи єз навбатида шунга єхшаш одамнинг хусусиятлари билан танишиб чиїиш ва унинг іаїидаги фикрни айтиш мумкин бєлсин.

– Шунда биз, танлаган йєлимизда олдинга силжиган бєлар эдик.

– Олигархия демократияга тахминан ушбу тарзда єтади: бу ерда сабаб, тахмин їилинадиган, гєёки иложи борича бой бєлиш керак деган фикрдан иборат эзгулик (неъмат) кетидан очкєзлик билан їувишдадир.

– Сен буни їандай тушунасан?

– Зеро олигархия (тузимида) іоктмиятдаги іукмдорлар (іокимлар) бой бєлатуриб, ёшларнинг іавойиликларини (бебошликлари) їонун билан чегаралашни ва єз мол-мулкларини исроф їилиш іамда йєїотишни уларга манъ этишни хоіламайдилар; аксинча, іокимлар уларнинг мулкларини сотиб оладилар ёки уларга фоизи билан їарз берадилар, токи єзлари (іокимлар – тарж.) янада бой ва їудратли бєлсинлар.

– Бу уларда – энг асосийси.

– Нима, бундай давлат фуїароларига бойликни іурмат їилиш іам, ва шу билан бирга аїл-идрок соіиби бєлиш мумкин эмасми – бу ерда уларда ё у, ёки бошїаси менсилмайди.

– Бу етарли даражада равшандир.

– Олигархик давлатларда тахминан ушбу тарзда єтади: бу ерда сабаб, тахмин їилинадиган, гєёки иложи борича бой бєлиш керак деган фикрдан иборат эзгулик (неъмат) кетидан очкузлик билан їувишдадир.

– Сен буни їандай тушунасан?

– Зеро олигархия (тузимида) іокимиятдаги іукмдорлар (іокимлар) бой бєлатуриб, ёшларнинг іавойиликларини (бебошликлари) їонун билан чегаралашни ва єз мол-мулкларини исроф їилиш іамда йєїотишни уларга манъ этишни хоіламайдилар; аксинча, іокимлар уларнинг мулкларини сотиб оладилар ёки уларга фоизи билан їарз берадилар, токи єзлари (іокимлар – тарж.) янада бой ва їудратли бєлсинлар.

– Бу уларда – энг асосийси.

– Нима, бундай давлат фуїароларига бойликни іурмат їилиш іам, ва шу билан бирга аїл-идрок соіиби бєлиш мумкин эмасми – бу ерда уларда ё у, ёки бошїаси менсилмайди.


Страницы книги >> 1 2 | Следующая
  • 0 Оценок: 0

Правообладателям!

Данное произведение размещено по согласованию с ООО "ЛитРес" (20% исходного текста). Если размещение книги нарушает чьи-либо права, то сообщите об этом.

Читателям!

Оплатили, но не знаете что делать дальше?


Популярные книги за неделю


Рекомендации