Текст книги "Qafqaz xatirələri"

Əvvəlcə quru asfalt döşəmədə yatmamaq üçün çarə axtarmağa başladıq. Çarpayı-filan axtarmaq əbəs idi. Mən də, Abbasqulu bəy Kazımzadə də çar dövrünün həbsxanalarını görmüş adamlarıq. O

zaman da yataqlarımızı asfalt döşəmə üzərində sərib yatardıq. Amma indi döşəməyə sərəcək bir yatağımız yox idi. Canımızı soyuq döşəmədən qurtaracaq bir şeyə ehtiyacın olduğunu nəzarətçilərə

bildirdik. Nəhayət, bir çarə tapdıq. Həyətdə qablaşdırma sandıqları var idi. Onları bizim xahişimizlə

sökdülər və parçalarını bizə verdilər. Bu taxta parçalarını altımıza düzüb, üstündə yatdıq.

Bir iki gün iki yoldaş bu mətbəxin yeganə qonaqları olduq. İki gündən sonra mətbəx ailəsi yeni gətirilmiş bir neçə qonaqla da çoxaldı. Onların vasitəsi ilə şəhərdə baş verənlərdən müəyyən məlumatlar öyrəndik. Paytaxta gətirilməyimizin əhaliyə təsirindən agah olduq. Bunlar bir tərəfdən üzücü, digər bir tərəfdən sevindirici idi. Cəlladlığı ilə hər tərəfə qorxu saçan Pankratov kimisinin müdiri olduğu “Osobı otdel” həbsxanasındakı taleyimiz hamını narahat edir və baş verəcək hadisələri qabaqlamaq üçün tədbirlər görməyə yubanırdılar.

Burada olduğumuz üçüncü və dörcü gün idi. Demək olar ki, ilk dəfə bayırla əlaqəmiz yarandı. Bizi aşkar edildiyimiz yerdən Bakıyadək gətirən bir nəfər var idi. Adını Zərgər kimi qeyd etdiyim bu şəxsin Bakının əsas prospektlərindən birində zərgərlik mağazası var idi. İndi Bolşeviklərə xüsusi işlərdə xidmət göstərir. Bolşevik casusu kimi məsul bir vəzifədə olduğunu dedi. İndi bu casus mətbəxə bizimlə

görüşməyə gəlirdi. Məqsədi bizdən rəsmi açıqlama almaq idi. Özünü şəhərdə bizimlə pis rəfdar etdiyi üçün qınadığını dedi. Halbuki, onun bizə nə qədər yaxşılıq etdiyini bilirdik. Həm də bura bir neçə

gündən sonra bizi sərbəst buraxacaqlarını demək üçün təbrikə gəlmişdi. Yalnız bir xahişi var idi: bütün söz-söhbətlərə son qoymaq üçün mən ona kompasımı verməli və bu mənada ondan məmnun qaldığımı deyim. O, bunu onu qınayanlara onun pislik deyil, yaxşılıq etdiyini isbat etmək üçün xahiş edirdi. Ona təsəlli verdim. Deyilənlərə fikir vermə, – dedim. – Madəm ki, dediyin kimi bir neçə gündən sonra azadlığa qovuşacağıq, o zaman bir ziyafət təşkil edib, orada sizin bizə nə qədər yaxşılıq etdiyinizi deyərik, narahatlıq da bitər,

– dedim. Beləcə, qəribə şəkildə tələb olunan etibarnamədən yan keçdik.

Eyni gündə bizə bir bağlama azuqə göndərilmişdi. Yemək bir qəzet vərəqinə bükülmüşdü. Bu bükülmüş qəzet vərəqi bir neçə gün əvvəl nəşr edilmiş “Kommunist” qəzetinin türkcə olan bir nüsxəsi idi. Qəzeti necə həyəcan və nigarançılıqla oxuduğumuzu təsəvvür etmək elə də çətin deyil. Qəzetə göz gəzdirdik. İlk səhifədə Azərbaycan Sovet Hökumətinin başçısı doktor Nəriman Nərimanovun imzası ilə

rəsmi bir təbliğatın yadımda qalan mətnini əslinə yaxın bir şəkildə nəql edirəm:

“Məhəmməd Əmin Rəsulzadəni hər cür faciələrə düçar etmək üçün Sovet höküməti onun paytaxta gətirilməsini qərar vermişdi. Burada isə həyatı üçün təhlükə yoxdur. Əhalinin bununla bağlı əmin olmasını və

təşvişə düşməməsini tövsiyyə edirik.”

Bunu mətbəxə gələn yeni qonaqların dediklərindən belə başa düşmək olurdu... Əvvəlki zərgərin əldə etmək istədiyi etimadnamə də bununla bağlı olacaqdı. Sonradan bildiyimə görə bu yaxınlarda İran məşrutə hərəkatında bir yerdə çalışdığım Heydər Xan Əmioğlunun da böyük əməyi olmuşdur.

Heydər Xan İranın yaxın keçmişində mühüm rol oynamış qafqazlılardan biridir. O, İran məşrutəçiləri arasında Heydər Xan Bombi (bombaçı Heydər Xan) kimi məşhur idi. Vaxtilə Tehrandan qaçanlardan Məhəmməd Əli Şahın baş vəkili məşhur irticaçı Əmin-üd Dövləni öldürən fədai Abbas 17

Ayaqyeyə partladıcını verən o olmuşdur. Təbrizdə məşrutiyyət mücadilələri əsnasında şah tərəfdarı, məşhur irticaçı Şuca-üd Dövləni poçtla göndərdiyi bir cəhənnəm maşını ilə partladan da o idi. Bir inqilabçı kimi onun mücahidlər üzərində böyük nüfuz və təsiri var idi. O zaman İran inqilab hərəkatlarında köhnə rejimə qarşı mübarizə aparan yerli tərəqqipərvər və mərutəçilərə yardım üçün gələn, qafqazlı nümayəndələrlə yaxından əlaqəsi olan Heydər Xan indi Bakıdadır və başının dəstəsi ilə

İran hərəkatlarına kömək məqsədilə bəzi məsələlər barədə düşünür. Mənim Bakıya gətirilməyim barədə

təklifi eşidən kimi İrandakı məşrutə hərəkatı ilə bağlı dosluğumuz naminə fəallaşmış, başda doktor Nəriman olmaqla Sovet Azərbaycanının bütün nüfuzlu ziyalıları ilə görüşərək, – Məhəmməd Əminin başından bir tük belə əskik olmamalıdır!.. – demişdir.

Şəraitsiz mətbəx həyatı yavaş-yavaş özünəməxsus bir şəkil alırdı. Saatlar saatı, günlər günləri qovurdu. Hər gələn yeni qonaqdan müxtəlif məlumatlar alır, azadlığımızı gözləyirdik. Bütün bunları və

mətbəximizdəki ab-havanı burada təfsilatı ilə danışmaq niyyətində deyiləm: buradakı məhrumiyyətləri, yemək əvəzinə bizə verilən bulaşıq suyu xatırladan şorbanı və s. Məqsədim təfərrüatlı xatirə yazmaq deyil. Yalnız əsas məqamlara diqqəti yönəltməyi düşündüm.

18

Həbsxanada Stalinlə üz-üzə

“Mətbəx”in yeni “qonaq”larından şəhərdə olub-bitənlər haqqında məlumat alırdıq. Onlar şəhərdə

“Padvalyon” adında gizli bir cəmiyyətin kəşf edildiyindən bəhs edirdilər. “Padval” rusca bir sözdür, zirzəmi deməkdir. Qırmızı ordu tərəfindən yeni işğal olunmuş Bakıda qalan türkiyəli keçmiş mühacir zabitlərdən bir qismi ilə limanda olan matroslar arasında guya bir sövdələşmə olmuş, onlar yerlilərdən bir qismi ilə sözləşərək, hökumətə qarşı qiyam hazırlayırmışlar. “Təşkilat” üzvlərinin görüş yeri şəhərin keçmiş Nikolay, sonra Parlament, indi isə Kommunist küçəsi deyilən böyük küçəsindəki zirzəmidə

yerləşən bir dükan imiş. Elə onlara “zirzəmiçilər” mənasını ifadə edən “padvalyon” deyirmişlər.

“Padvalyonçuların” nə üçün həbs edildikləri haqqındakı yarı ciddi, yarı zarafat söhbətlərini diqqətlə

dinləyirdik ki, qapı açıldı. Gözətçi içəri girdi. Mənə xitab edərək, yoldaş Rəsulzadə (məhbuslara da yoldaş deyə xitab olunurdu), arxamca gəlin, – dedi.

Saat 17 idi. Axşamın belə gec saatlarında kameradan bu şəkildə çıxarılanlar, adətən gedib qayıtmırlar. Bu, “xərclənməyə” götürülən bir saatdır. Yoldaşlarımın üzlərinə hüzn gəldi. Hələ yoldaş

Abbasqulunun rəngi də qaçdı, məlul və məhzun gözlərilə mənə baxdı. Böyük bir həyəcanla qucaqlaşdıq.

Ondan uzun və nəticəsi məchul bir səfərə çıxırammış kimi ayrıldım. O, titrək bir səslə xeyir-dua verir, mən də ona “əhəmiyyət vermə, qorxma” deyə, təsəlli verirdim.

Mən öndə, gözətçi isə arxada gedirdik. Qaranlıq dəhlizlərdən keçdik (neft mərkəzi olan Bakıda neft qıtlığı üzündən qənaət olsun deyə adətən gecələr lampa yandırılmaz). Bu yola elə də nabələd deyiləm.

Bir dəfə yenə bu dəhlizlə Pankratovun hüzuruna aparılmışdım. Burada bir heyət məni istintaq etmişdi.

Hiss etdim ki, yenə Pankratovun yanına aparılıram. Gəldik. Elə buradır, iki həftə əvvəl istintaq edildiyim otaq. Gözətçi qapını açdı. Girdim. Masanın arxasında ayaq üstə dayanmış Pankratovun yanında ucaboylu qırmızı ordu geyimində bir nəfər mənə diqqətlə baxırdı. Zabit məni qarşılamaq məqsədilə iki addım irəli gəlib, əlini uzadaraq:

– Yoldaş Rəsulzadə, tanıdınızmı (bir az fasilə ilə), Stalin, – dedi.

– Bəli, tanıdım (bir az dayandıqdan sonra), Koba, – dedim. Dayanmağımda bir məna var idi, mən rus sovet komissarı “Stalin” deyilən zatı tanımırdım. Mənim tanıdığım Qafqaz ixtilalçısı bir “Koba” vardı.

Stalin dərhal Pankratova müraciətlə, bizi buraxın, – dedi.

Pankratov çıxdıqdan sonra mənə:

– Çətin günlərdə bərabər çalışdıq, indi isə toqquşduq, – dedi.

– Dünya belədir, hər şey ola bilər, – dedim.

– Şəxsi işlərinizi gördüm, vəziyyətiniz çox pisdir, – dedi.

Bir anlıq gözlərinin içinə baxdım.

– “Müsavat” partiyasına mənsub olmaq töhmətilə işçilərin kütləvi şəkildə güllələndiyi bir yerdə bu firqənin lideri qalaraq vəziyyətin yaxşı olacağını düşünəcək qədər də sadə deyiləm. Lakin bu pisliyin sənəddən çıxdığına inanmıram, çünki vəziyyətimin pisliyini isbat edəcək bir sənəddən xəbərim yoxdur.

Stalin mövzunu tez dəyişdi.

– Mən bunun üçün gəlməmişəm, – dedi. – Buraya gələndə məhbus olduğunuzu öyrəndim. Sizinlə

görüşəcəyimi təkcə dr. Nərimana bildirdim, – dedikdən sonra sözünə davam etdi.

– Buradakılar (yerli kommunistləri nəzərdə tutur) Sizdən qorxurlar. Onalrın bir qismi “Müsavat” lideri öldürülməlidir deyir, bir qismi isə yox, ömürlük həbsdə qalsın, təklifləri ilə çıxışlar edirlər. Lakin mən bunların heç birini Sizə rəva görmürəm. Siz keçmiş mübarizə yoldaşımsınız. Ziyarətimin yeganə səbəbi də budur. Çar istibdadına qarşı mücadilələrinizi, Sizin inqilabi hərəkatdakı rolunuzu və əhəmiyyətinizi bilirəm. Bu inqilab üçün gərəkli bir şəxsiyyət olduğunuzu təqdir edirəm. Siz nə öldürüləcək, nə də ömrü boyu həbsxanalarda çürüdüləcək bir insansınız. Məncə, Sizə azadlıq verilməlidir: istəsəniz burada qalın, istəsəniz mənimlə bərabər Moskvaya gedək.

Bunu mən Sizə şəxsən tövsiyə edirəm, çünki buradakılar Sizi rahat buraxmayacaqlar və baş verəcək hər hansı bir hadisəni bəhanə edərək, Sizi məsuliyyətə cəlb edəcəklər. Dünyanın hansı bir tərəfinə istəyirsiniz gedin, bir sözlə, azadsınız. Fikirləşin, bəlkə də bizimlə əməkdaşlıq etmək istədiniz...

19

Stalinin “Rusiya”dan və “mübarizə dostluğundan” bəhs edən rəsmi “müqəddimə”dən səmimi bir söhbətə çevrilən bu ifadəsinə eyni şəkildə cavab vermək lazım idi.

– Bu qədər hadisədən sonra “əməkdaşlıq” müzakirə mövzusu ola bilməz, yoldaş Koba, – dedim.

– Bəli, haqlısınız, biz 1918-ci ildə buraya Şaumyanı göndərməyəcəkdik, – dedi. Bu cümlə ilə nəyə işarə

edildiyi izah edilməzsə, ən yaxın Azərbaycan tarixinin təfərrüatına vaqif olmayan oxucular məsələni yaxşı anlamazlar. Bunun üçün bir az açıqlama verim:

Şaumyan Sovet hökuməti tərəfindən inqilabın ta əvvəlində Qafqaz fövqəladə komissarlığına təyin olunmuş kommunist bir erməni idi. Hələ bolşeviklərin əlində olmayan Qafqaza fövqəladə komissar təyin olunmuş bu şəxsə eyni zamanda Şərqi Anadoluda hələ də rus ordusunun işğalı altında olan vilayətlərdə böyük Ermənistan yaratmaq məqsədilə referendum təşkil etmək vəzifəsi də həvalə

edilmişdir. 1905-ci ildən tanıdığım Şaumyan 1918-ci ilin əvvəllərində Bakıda mənimlə görüşərək öz missiyasından danışmış və “Müsavat” firqəsinə əməkdaşlıq təklifi etmişdir. Bizdən narazı qalan Şaumyan sonra Tiflisə getmiş, orada gürcü menşeviklərinin radikal müxalifəti ilə qarşılaşaraq təkrar Bakıya qayıtmış və burada həmin il martın 31-də cəbhələrdən dönüb, Bakıda cəmləşmiş rus hərbi hissələrini təhrik edərək Bakıdakı türk və müsəlman əhaliyə qarşı qətliam törətmişdir. Stalinin eyham vurduğu bu hadisə idi. Bununla o, bir tərəfdən 1918-ci ildəki mart faciəsinin bütün qəbahətini Şaumyanın boynuna yükləyir, digər tərəfdən isə o zamanın erməni məsələsindəki bolşevik istiqamətini sözarası tənqid etməklə erməni-türk ixtilafını təhrif etmək istəyirdi. Stalinə dedim:

– Məsələ təkcə nə Şaumyanın şəxsiyyətində, nə də 1918-ci ildə deyil, siz buraya indi də gəlməməli idiniz!

Stalin diqqətlə üzümə baxdı. Sanki, bu baxışlarla “nə üçün?” deyə soruşurdu:

– Çünki rus gücü ilə yaradılmış proletariat diktaturası Azərbaycanda rus hakimiyyətinin qurulmasından başqa bir şey ola bilməz, – deyə davam etdim.

Fikrimi bir misalla izah edərək əlavə etdim:

– Təsəvvür edin ki, almanlar gəlir. Moskvada bir Sovet hökuməti qururlar, sizcə bu necə olar? – deyə

soruşdum:

– Bizdən daha yaxşısını edərlər, – deyə, Stalin gülümsədi.

– Bəs rus xalqı idarəni daha yaxşı necə qəbul edər?.. Təxmin edə bilmərsinizmi? – soruşdum. Stalin mənalı bir baxışla üzümə baxdı... Bu baxışda “rus xalqının ruhunu mən daha yaxşı bilirəm” ifadəsi var idi. Stalin bir az düşündükdən sonra mövzunu dəyişdi.

– Yaxşı, dedi, – olan olub, keçən keçib. İndi nə düşünürsünüz, ondan danışaq.

– Sizin, – dedim, – burada, Pankratovun bu masası başında bir heyət məni istintaq edirdi. İstintaqı aparan müstəntiq fəhləlikdən yetişmiş bir gənc idi.

Məndən soruşdu ki, dağlarda dolaşırdınız, orada yaxalandığınız zaman nə düşünürdünüz?

Ona:

– Hadisələri müşahidə ilə məşğul idim, – cavabını verdim. Qane olmadı. Məni daha çox danışdırmaq istəyirdi, dedi ki:

– Siz Müsavat hökumətinin ruhu idiniz, Milli Azərbaycan hökuməti Sizin mənəvi təsiriniz sayəsində fəaliyyət göstərirdi. Belə bir adamın hadisələr qarşısında passiv bir müşahidə vəziyyətində qaldığına inana bilərəmmi? Biz Siz həbsxanada ikən düşünür, özümüzə görə bəzi planlar qururduq. Həbsdən çıxınca onu-bunu edəcəyik, deyirdik.

Necə olur ki, Siz heç bir şey düşünmür, sadəcə, müşahidə ilə vaxt keçirir, fəaliyyətsiz qalırdınız? – deyə

müstəntiq üzümə baxdı. Ona:

– Siz məndən daha gəncsiniz, aradakı fərq hər halda bundandır, – cavabını verdim. Sözsüz ki, onunla səmimi danışa bilməzdim, çünki məni yaxşı tanımırdı. Cavabımı can qurtarmaq üçün uydurma bir şey deyə

düşünər, səmimi qəbul etməzdi; lakin Sizə, keçmiş səmimiyyəti xatırladan bir əda ilə danışan Kobaya müstəntiqin anlamadığı “ədalət”in əsl səbəbini izah edə bilərəm. Siz demokratiyanın müqəddəs saydığı böyük haqqı, milli azadlıq haqqını tapdalayaraq sərhədimizi keçdiniz. Buna gücümüzün yetdiyi qədər müqavimət göstərdik. Bundan sonra daha böyük qüvvə ilə yurdumuzu müdafiə etməyə gücümüz çatmırdı. Millətlərarası daha böyük qücə

ehtiyacımız var idi. Halbuki yaşadığımız şərtlər daxilində istinad edəcəyimiz böyük qüvvələr Şərqdəki milli azadlıq hərəkatları ilə, xüsusilə milli Türkiyə hərəkatı ilə düşmən vəziyyətindədirlər. Siz də bu vəziyyətdən istifadə edərək 20

Türkiyəyə yardım üçün Azərbaycandan keçid istəmək bəhanəsi ilə məmləkətə soxulursunuz. Bu məqsədlə buradakı macərapərəst bir qrup ünsürdən də istifadə edib, cəmiyyəti aldadırsınız. Biz bu şərtlər daxilində sanki iki od arasında idik. Belə bir vəziyyətdə bizə yalnız əlverişli məqam yarananadək gözləmək lazım gəlirdi. Müstəntiqinizin anlamadığı şey təkcə “ətalət” deyil, həm də “intizar” idi. Sovet işğalını tanımayaraq yenidən fəal mübarizəyə

başlamaq haqqını saxlamaqla əlverişli bir şərait yaranıncaya qədər gözləyəcəkdik.

Stalin:

– Yaxşı, fərz edək istədiyiniz şərtlər mövcuddur və öz qüvvələrinizlə hərəkət etmək imkanındasınız. O halda bizə qarşı nə edərdiniz? – deyə soruşdu.

– Heç düşünmədən həmən sizə qarşı qiyam qaldırarıq, – dedim.

– Yaxşı, amma siz kiçik bir ölkəsiniz, müstəqil olaraq özünüzü idarə edə bilməzsiniz. Digər böyük bir dövlətlə

anlaşmanız lazımdır, – dedi.

Mən:

– Bu təqdirdə biz yenə böyük qonşumuz olan sizinlə sövdələşərdik, lakin Nərimanın sövdələşdiyi tərzdə yox, –

dedim.

Stalin güldü:

– Nərimanmı bizimlə, yoxsa bizmi Nərimanla sövdələşdik?! – dedi. Bir saatdan çox çəkən söhbət qurtarmaq üzrə idi. Stalin söhbəti praktik bir nəticəyə gətirmək niyyətilə sözü təkrar bizim “Hürriyyət”ə

gətirdi. Bakıda qalmağıma, yoxsa Moskvaya getməyə üstünlük verdiyimi bilmək istəyirdi. Ona dedim ki:

– Madəm ki, bizə azadlıq rəva görülür, o halda dörd divar arasında məhbus olaraq düşünüb, qərara gəlməkdənsə, bütün məsələləri azadlıq havası içində sağlam bir baş ilə düşünüb, həll etməyə üstünlük verirəm.

– Yaxşı, – deyə razılaşdı. Səsləndi. Bir az sonra Pankratov içəri girdi. Söhbət əsnasında qaranlıq bir mətbəxdə saxlandığımızı hal-əhval tutanda dediyimdən, içəri girən Pankratova:

– Bura bax, adamı qaranlıq bir mətbəxdə saxlayırsınız, dərhal onu münasib bir otağa köçürün və ailəsinə də

onunla görüşmək imkanı verin, – deyə, əmr etdi. Ayrıldıq. Nəzarətçi bizi təkrar mətbəxə gətirdi. Məhbus yoldaşlarım sevinc içində idilər. Abbasqulu yoldaşın isə sevincinin həddi-hüdudu yox idi. Belə ha, demək bu gediş “xərclənmə” gedişi deyilmiş!..

21

Xüsusi otaq

İki-üç saatdan sonra gözətçi təkrar gəldi:

– “Əşyanızı yığın, yoldaş Pankratov Sizi münasib bir otağa köçürmək barədə əmr verdi” Mətbəxdəki yoldaşlarım mənə görə yenidən narahat və bikef olurlar. “Kaş bu hiylə olmasın!” ifadəsi üzlərindən, gözlərinin baxışından bilinir. Yoldaşlarımdan ayrılmaq istəmirəm, amma rədd etmək də yaxşı düşməz.

Baxaq görək sonrası necə olur... Yoldaşlarımla vidalaşıb, gedirəm. Gözətçi əşyalarımı arxasına alıb, dalımca gəlir. Məni Pankratovun yaşadığı mənzilin yanında qapısı eyni eyvana açılan xüsusi bir otağa gətirdilər. Tamamilə boş olan bu otağın mətbəxdən fərqi döşəməsinin taxta və sadə bir çarpayının olmasıdır. Payızın sonları olduğundan otaqda istilik sisteminin olmaması səbəbindən insanın iliklərinə

işləyən soyuq bir hava var idi. Mətbəxdə heç olmasa əlimizə keçən taxta parçalarını, qəzet və sair kimi kağızları yandırır, bir az da olsa isinirdik. Əlavə olaraq orada maddi istilikdən başqa, mənəvi bir hərarət də var idi; bir icma halında yaşayır, dərdləşirdik. Gecəni bu soyuq tənhalıqda birtəhər keçirərək, sübh tezdən fürsət tapıb eyvanın kənarına gəldim və oradan salamat olduğumu göstərdim. Sevinclərini uzaqdan bildirdilər. Abbasqulu əlini havada yellədib, sevindiyini bildirdi. Bir gün belə tənhalıqda keçdi.

Ertəsi gün məni rəfiqəmlə görüşdürdülər. Evdəki və şəhərdəki vəziyyəti ondan öyrəndim. Ona da vəziyyəti söylədim və Stalinlə olan söhbətin xülasəsini danışaraq, dostların nə düşündüklərini və nə

tövsiyə etdiklərini öyrənib, gəlməsini istədim. Beləliklə, dostlarla aramızda əlaqə yarandı. Bu vasitə ilə

şəhərdə olub-keçənlər barədə ətraflı məlumat ala bildim. Bizim tutularaq şəhərə gətirilməyimizin ümumi bir narahatlığa səbəb olduğunu, rəsmi hökumət xəbərinin bu narahatlığı aradan qaldırmaq məqsədilə diplomatik jest ilə yazıldığının səbəblərini öyrəndim. Dostum Heydər xan Əmioğlunun mənim xatirimə etdiyi fədakarlığın təfsilatını bildim. Dostlar Moskvaya getməyimi məsləhət gördülər.

Çünki burada qalmaq təhlükəli idi, hər an gözlənilməzliklərə məruz qala bilərdim.

22

Vəziyyətin aydınlaşmasını istəyirəm

Bir-iki gün də keçdi. Stalinin bizə vəd etdiyi “azadlıqdan” xəbər yoxdur... Narahatlığım artır.

Vəziyyəti aydınlaşdırmaq üçün ağlıma bir fikir gəldi. Pankratovla görüşdüm. Ona:

– İşim, qətiyyətli münasibət və aydınlıq sevən bir partiyanın əlindədir. Yoldaş Stalinə çatdırın ki, vəd etdiyi azadlıq mənə həqiqətən rəva görülübsə, bu nə zaman gerçəkləşəcək? Bu bir. Sonra mənim işimlə əlaqədar Məhəmməd Əli ilə Abbasqulu da tutulmuşlar, onların da mənimlə bərabər azad olunmasını rica edirəm. Sonra, Moskvaya getməli olsam, orada tamamilə sərbəst ola biləcəyəmmi?

“Mənim işim” ifadəsini xüsusi vurğuladım, çünki dostum Abbasqulu ilə bərabər həbs edildiyimi bilirsiniz; Məhəmməd Əli də son dəfə bizimlə əlaqə saxladığı üçün həbs edilmişdir.

Bundan başqa, çarlığa qarşı mübarizə illərindən bəri bir-birimizə sıx bağlı idik. Məhəmməd Əli də

Abbasqulu kimi müxtəlif vaxtlarda gizli fəaliyyət sahələrində birgə məsuliyyət daşıyan yoldaşlarım olduğu kimi, milli hərəkatın son illərində də mənimlə eyni sırada olmuşdu. 1911-ci ildə Bakıda

“Müsavat” firqəsinin təşəkkül tapmasında bu iki dost Nağıoğullarından Nağı ilə birlikdə gizli təşkilatın ilk üçlüyünü yaratmışdılar. Pankratov xahişimi Stalinə çatdıracağını dedi. Ayrılarkən mümkündürsə

məni təkrar mətbəxə köçürməsi üçün əmr verməsini xahiş etdim:

– Mənə ayırdığınız otaq, şübhəsiz, daha təmiz, havalı və fərdidir, təşəkkür edirəm. Lakin orada yoldaşlarımla birlikdə idim, məni təkrar yoldaşlarıma qovuşdurmaq lütfünü əsirgəməyin, – dedim.

– Yaxşı, – dedi. Ayrıldıq.

Təkrar mətbəxdəyəm. Məhbus yoldaşlarımla bir neçə günlük ayrılıq həsrətini ortadan qaldırır, eşidib bildiyimiz yeni məlumatları bölüşüb, dərdləşirdik.

23

Yoldaş Stalin inciyib

Gözətçi Pankratovun məni təkrar çağırdığını xəbər verir. Gedirəm. “Osobı otdel” rəisi ciddi əda ilə:

– Yoldaş Stalin Sizdən inciyib, – deyir. Diqqət kəsilirəm. Sual dolu nəzərlərimi sezən Pankratov davam edərək Stalinin “Yoldaş Rəsulzadənin etimadsızlığını haradan qazandıq? Mənim vədimə niyə şübhə edir?!”

sözlərini çatdırdıqdan sonra cavab gözləmədən Stalinin adından bunları deyir:

– Mən bir neçə gün də buradayam. Siz (yəni mən) mənimlə bərabər Moskvaya gedəcəksiniz. Sizi Moskvaya gedəcəyimiz gün sərbəst buraxacaqlar. İstəsəniz ailənizi də özünüzlə götürə bilərsiniz. Moskvada tamamilə sərbəst şəkildə həm mənim, həm də Sovet hökumətinin himayəsində olacaqsınız. Ailəniz burada qalmalı olsa, onlar da Azərbaycan Sovet Hökumətinin himayəsində qalacaqlar. Yoldaşlarınız Məhəmməd Əli ilə Abbasqulu da sizinlə

bərabər gedəcəklər.

Nəticəni evə və onların vasitəsi ilə yoldaşlara çatdırdım. Yolçuluğa hazırlaşıb, hərəkət gününü gözləyirik.

24

Tam əməl edilməyən vədlər

Gözlədiyimiz tarix gəldi. Azadlıq günü azadlıq saatına çevrildi. Məhəmməd Əlini saxladığı başqa bir həbsxanadan “Osobı otdel”ə köçürüb, mənimlə birlikdə azad etdilər. Lakin Abbasquludan hələ də

xəbər yoxdur. Ona icazə verməmişdilər. Məhəmməd Əli ilə birlikdə ikimiz də evə gəldik. Mənim olmadığım vaxt anadan olmuş iki aylıq oğlum Azər yatırdı. Atasının öpüşündən oyanan körpə

ağlamağa başladı. Onun və digər ailə üzvlərinin, eləcə də evə toplaşan yaxın qohumların üzüntüləri və

xeyir-duası içində vidalaşaraq, həyətdə gözləyən maşına minib, vağzal yoluna çıxdıq. Dükan-bazarı bağlı, dərin bir hüznə dalmış Bakının səssiz-səmirsiz küçələrindən keçib, vağzala gəldik. Moskva qatarı gözləyirdi. Stalinin gedəcəyi salon-vaqona mindirildik. Başda Stalin olmaqla böyük sovet xadimlərindən Serqo Orconikidze, Budu Midivani (Ankarada milli Gürcüstan hökumətinin elçisi olan Semyon Midivaninin doğma qardaşı) və başqaları burada idi. Stalin bizi qarşılayıb:

– Yerli kommunistlər Abbasqulunu sizinlə bərabər göndərmək istəmədilər. Nədənsə onun əlehinə böyük hiddət var, – dedi. Az sonra doktor Nəriman Nərimanov da gəldi. Bizimlə salamlaşıb və dərhal:

– Abbasqulu hanı? – deyə soruşdu.

– Abbasquluya icazə vermədilər, – dedik.

O, təəccüblə:

– Hm... biz onun da getməsini demişdik...

– Ola bilsin ki, demişdiniz, amma olan oldu, icazə vermədilər...

Az sonra işğalçıların şaqraq qəhqəhələri, yerlilərin də hüznlü və mütəəssir baxışları arasında qatar hərəkətə gəldi. Moskva yolundayıq. Normal şərtlər daxilində beşinci gün Moskvada olacaq qatar indi ən azı on beş gün yol gedəcək.

25

Dərbənd divarları nə üçün tikilmişdir?

İlk stansiya olan Dərbənddə bir-iki gün qalmaq lazım gəldi. Stalin məiyyəti ilə birgə

Temirxanşuraya (indiki Buynaksk) gedərək, orada Dağıstan Sovet muxtariyyətinin yaranması mərasimində iştirak edəcək. Onu müşayiət edənlər arasında o zaman Moskvada intişar edən “Vostok”

(Şərq) jurnalının məşhur müdir və mühərriri Mixayloviç (əvvəllər Volontyor adını daşıyan inqilabçı bir emiqrant) da var. Bu imza ilə “Bakinski raboçi” qəzetində dərc olunmuş məqalədə tarixi Dərbənd divarlarına aid bir yazı dərc edilmişdi. Hələ Sasanilər zamanında çəkilmiş, sonralar isə ərəblər dövründə

təmir olunmuş bu divarlar Mixayloviçin məqaləsinə görə, cənubdan edilən hücumlara qarşı inşa edilmiş

bir sədd kimi təqdim edilirdi. Uzaqdan görünən Dərbənd divarlarına baxmaqla bu məqalənin həqiqətə

uyğun olmadığını anladım. Stalin göz gəzdirib, bir az aralıda söhbət edən Mixayloviçi çağırdı:

– Qulaq as, – dedi. – Sən özünü tarixçi hesab edirsən? Eşit, gör Rəsulzadə nə deyir. Dərbənd divarları cənuba deyil, şimala qarşı yaradılmış bir sədd imiş...

26

Salon-vaqonda kimlər var idi?

Stalinin salon-vaqonuna qoşulmuş dəftərxana vaqonunda bizə bir kupe ayrılmışdı. Bu vaqonda bizdən başqa vaxtilə Polşanın kiçik qəsəbələrinin birində silah zavodunda çilingər işləmiş, indi Stalinin dəftərxana müdiri olan Berzanovski rus aristokratlarından dul bir qadınla evli idi. Bu qadın əri ilə

bərabər dəftərxana katibliyi vəzifəsini icra edirdi. Yanında əvvəlki ərindən 8 yaşlarında bir qızı da var idi. Bizim kupenin yanındakı kupeni isə əvvəllər Peterburqda (sonra Leninqrad) pinəçilik edən vaqon bələdçisi Simpatik Davidov məşğul etmidir. Dəftərxana vaqonu bizim üçün həm də vaqon-restoran idi.

Yeməyimizi Berzanovski ailəsi və Davidovla birlikdə elə burada yeyirdik. Uzun sürən yolçuluğumuzun yeknəsəqliyindən danışsaq, mətləbdən uzaqlaşmış olarıq. Hər səhər qalxanda kupeni taxtabitilərdən təmizləmək əsas işimiz idi. Lakin buna baxmayaraq, dəftərxana süfrəsində aylarla çəkdiyimiz sıxıntının əvəzini çıxır, Azərbaycanın qara kürüsünü qırmızı vaqonda öz halal malımız kimi yeyirdik.

27

Stalinin xatirələri

Yolçuluğun verdiyi fürsətlərdən istifadə edərək Stalin bizi arabir öz salon-vaqonuna dəvət edirdi.

Bəzən də dəftərxana vaqonuna gələrək oradakılarla ordan-burdan danışırdı. Hərdən Berzanovskinin qızı ilə söhbət edər, zarafatyana “sən Dədə Vilsonun 14 maddəsini bilirsənmi? – deyə, lətifələrdən, öz sərgüzəştlərindən və macəralarından danışardı. Şimalda sürgündə olduğu zaman eskimoslar arasında balıq ovu ilə dolandığı və bu işdə istifadə etdiyi üsulları yerlilərdən daha etdiyi üçün onların nəzərində

az qala kəramət sahibi kimi görünüb, ona sitayiş edildiyindən şəstlə bəhs edirdi. Onun sözlərinə görə

Stalin eskimosların gözündə fövqəladə bir varlıq imiş; xəstələnəndə onun yanına gələrmişlər. O da verdiyi bəzi sadə həb və tozlarla yüngül xəstəliklərin qarşısını alırmış. Bir gün eskimos dilbərlərindən birisi müalicə üçün onun yanına gəlibmiş; müayinə zamanı qadın bəzi cinsi vəziyyətlər alıbmş. Stalin isə

buna əhəmiyyət verməyib. Halbuki bu dilbər, zəkası ilə eskimoslar arasında məşhur olan bu qəhrəmandan hamilə qalmaq istəyirmiş...

28

Stalinin İran siyasəti

Eskimoslar arasında geniş yayılmış bu cinsi tolerantlığa əsasən, sözü Qafqaz millətlərindəki erotik əxlaqın ciddiyyətinə gətirən Stalin Dağıstanda təzəcə verdiyi edam əmrindən bizə danışdı. Kommunist Partiyasının inqilab sahəsində xidmətləri olmuş, sınanılmış üzvlərindən biri komissar vəzifəsindən sui-istifadə edərək, dağlı bir qızın namusuna toxunubmuş. Stalin onun ən böyük cəza ilə cəzalandırılmasını əmr edib. Partiya və sovet xadimləri həmin şəxsin dəyər və xidmətlərini nəzərə alaraq Stalinin yanında onun üçün zəmanət vermiş, lakin o, “qətiyyən olmaz, elə indi xalqın gözü qarşısında edam ediləcək!

Çünki müsəlman xalqı belə bir rüsvayçılığa göz yummağı qətiyyən bağışlamaz! Dağlardakı adətlərə, buradakı “namus” anlayışına hörmət hökumətə etibar baxımından əsasdır” demişdir.

29

İrana tətbiq edilən siyasət

Yolboyu söhbətlərdə hər cür mövzulara toxunulur, xüsusən Qafqazda cərəyan edən hadisələrlə

bağlı bir qrup tanınmış şəxslərin fəaliyyətindən və xarakterlərindən danışılırdı. Qafqazdakı şərait və

ozamankı hadisələrdən xəbəri olanlar üçün maraqlı olsa da, cəmiyyəti bir o qədər də narahat etməyən bu təfərrüatdan, yolboyu edilən söhbətlər zamanı toxunulan mövzuların yalnız ən mühümlərini burada qeyd edəcəyəm.

Stalin bir gün İrana qarşı tətbiq edilən siyasət məsələlərinə toxundu.

– Mən Bakıya gələndə, – dedi, – baxdım ki, bizimkilər İrana hücum planları hazırlayır. Dərhal mane oldum (o zaman Azərbaycanın sovetləşdirilməsindən sonra yerli bolşeviklər İranın Gilan vilayətinə hücum edərək İran hökuməti ilə ixtilafda idilər).

Nə üçün mane olduğunu belə izah etdi:

– İranı sovetləşdirməyə başlamaq yanlış bir hərəkətdir. Orada nəinki respublika, konstitusiyalı bir monarxiya rejimini möhkəmləndirmək belə kifayət qədər mütərəqqi bir işdir. Sosializm və kommunizm prinsiplərini oralarda tətbiqə girişmək macəraçılıqdan başqa bir şey deyildir, – dedi.

– Yaxşı, İran üçün təsbit etdiyiniz bu taktikanı niyə Azərbaycana tətbiq etmirsiniz? – demirəm. Çünki bilirəm ki, burada Bakı kimi bir sənaye mərkəzi və proletariat hərəkatı vardır, deyəcəksiniz. Bəs Türküstan? Ona nə

deyirsiniz? Oradakı şərait İrandakı şəraitə bənzəmirmi? Niyə “İran taktikası”nı oraya tətbiq etmirsiniz?

Stalin bir az düşündü və:

– Necə də olsa, Türküstanda rus məktəblərindən çıxmış ziyalılar var, – dedi.

– Bu cavab heç də marksist bir izah olmadı, elə deyilmi? – deyə etiraz etdim. Mübahisəni dərinləşdirmədi.

30

Rus-alman əməkdaşlığı

Ozamankı vətəndaş müharibəsi və inqilabi hadisələrə müxtəlif tərəflərdən yanaşan Stalin bəzi xarakterik məsələlərdən danışırdı. “Dünya inqilabı” tezisi söhbətin əsas mövzusu idi. O, dünya inqilabının baş tutması üçün rus-alman əməkdaşlığına fövqəladə əhəmiyyət verirdi. Bu baxımdan Ropolloda bağlanmış müqaviləni məqbul hesab edirdi. Müqaviləyə görə rus inqilabi imkanları ilə

Almaniya yaradıcı qüvvələri arasında səmimi bir ittifaqın yaradılması lazım idi. Belə ki, Rusiyanın dünyanı təmin edəcək qədər sərvəti ilə Almaniyanın texniki imkanları birləşsə dünya inqilabının uğurunun qarşısını ala biləcək qüvvə tapılmayacaq. Lenin tətbiq etmək istədiyi beşillik planla Rusiyanın kənd təsərrüfatını Almaniyanı ehtiyacı olduğu yeyinti məhsulları ilə təmin etmək əzmindədir, – dedi.

31

İngilislərə qarşı nifrət

Dünya inqilabını yatıran və dolayısı ilə müstəmləkə və yarımmüstəmləkə halında olan bütün millətlərin azadlıqlarına əngəl olan dünyada bir qüvvə varsa, o da İngiltərə imperializm qüvvəsidir, –

deyirdi Stalin. O, bu məqama çatanda səsi sərtləşdi və intiqam qığılcımı saçan parlaq gözləri ilə uzağa baxaraq:

– Mənim vicdanımda 59 ingilisin qanı vardır. Yumruğunu havaya qaldıraraq, bunları şəxsən öz əlimlə öldürmüşəm. Polkovnik Stoks deyilən bir əclaf var, o da əlimə keçsə, of demərəm, o saat gəbərdərəm, – dedi. Stalinin hiddət və nifrətlə andığı bu “əclafı” şəxsən tanıyıram. Onunla 1911-ci ildə

Tehranda tanış olmuşdum. O zaman orada İrani-nou” qəzetinin baş redaktoru idim. İranda Avropa üsulunda ilk dəfə təsis olunan bu gündəlik demokratik qəzet getdikcə artan rus nüfuzunun intriqaları ilə bağlanırdı. O günlərdə Amerikadan İranın maliyyəsini islah məqsədi ilə gəlmiş məşhur Morqan Qusterdən aldığım siyasi müsahibənin qəzetdə dərc edilməsinə görə Rusiya səfirliyi məni İrandan xaricə

atdırmaq üçün təşəbbüs göstərmişdi. Dünya mətbuatı bizim müqəddəratımızla yaxından maraqlanırdı.

O cümlədən, Parisdə çıxan “Siyeql” qəzetinin Tehrana gəlmiş xüsusi müxbiri “İrani-nou” qəzetində

mənə həsr edilmiş böyük bir reportajdərc etmişdi. Ozamankı İran xarici işlər naziri, yaxın dostum mərhum Hüseyn xan Nəvvab mənim şərəfimə verdiyi axşam ziyafətinə indi İran senatının sədri olan digər dostum Seyid Həsən Tağızadə kimi şəxslərlə birlikdə “Telmis” qəzetinin müxbiri ilə ingilis səfirliyinin hərbi attaşesi Stoksu da dəvət etmişdi. Stoks irandakı irtica qüvvələrini müdafiə edən Rusiya siyasətinin əzmkar müxalifətçilərindəndir.

32

Sultan Məhəmməd kimdir?

Sonra Stoksla görüşdük. O, Birinci Dünya müharibəsində qalib gələn müttəfiqlər adından Azərbaycanda olan ingilis işğalçı qüvvələri komandanı general Şatelvortun qərargahında siyasi müşavir idi. Stalinin adını hiddət və təhdidlə çəkdiyi Stoks elə bu Stoks idi.

33

İngilis-rus rəqabəti

Söhbət bolşeviklərin təqib etdikləri və edəcəkləri şərq siyasətindən gedirdi. Bu məsələdə görüşlərini izah edərkən Stalin çarlar dövründəki məşhur ingilis-rus rəqabətilə indiki ingilis-rus, onun təbiri ilə