Текст книги "Qafqaz xatirələri"

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə

Qafqaz xatirələri

“Xatirə Ədəbiyyatı” silsiləsindən 40-cı kitab

1

Redaktordan

“Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin Qafqaz xatirələri” tarixi-sənədli əsərindəki hər bir mövzu, hər bir yaddaş vərəqi XX əsrin əvvəllərində baş vermiş tarixi hadisələrlə yanaşı, bu gün dünyada, xüsusən Qafqazda baş verən geosiyasi vəziyyətə də aydınlıq gətirir. Oxucu buna əsərin istənilən yerində rast gələ

bilər. Bu tarixi qeydlər bir daha onu sübut edir ki, ozamankı siyasi gedişatlar, Qafqaz üzərində cərəyan edən dünya maraqları təkrarlanır və ən dəhşətlisi də odur ki, ovaxtdan bəri heç nə dəyişməyib, əksinə, Qafqaz hələ də təhlükə altındadır. Bunu Məhəmməd Əminin “Rusiya bu dəfə də xristian təbəqənin rusmeylliliyinə arxayın olaraq, yenidən Qafqaza qayıda bilər. Bu isə, bütün Yaxın Şərq üçün arzuedilən deyil!..”

şərhindən də görmək mümkündür.

Keçmişin bugünə ötürdüyü ismarıc və xəbərdarlığa məhəl qoymasaq, tarixi faciələri təkrar yaşamağa məhkumuq. Və Rəsulzadə “Gələcək Qafqaz məsələsi barədə indidən dəqiq fikir və qənaət birliyini təmin etməlidir. Əgər təmin edilməzsə, Qafqaz xalqlarının ən az güc və fədakarlıq sərfi ilə daha çox hürriyət və

istiqlal imkanlarına qovuşması mümkün deyil. Qafqaz xalqları kimi onları dəstəkləyən qüvvələrin də Qafqazın gələcək siyasi vəziyyəti haqqında birgə təsəvvürlərinin olması lazımdır. Yoxsa Qafqaz bir-birinə zidd təsəvvür və

planların qarşılıqlı münaqişəsinə səhnə olar. Buna məhəl qoymayan yeganə tədbir isə Qafqaz Konfederasiyasının ideya və məzmununun bütün əlaqələrini tam ciddiliklə indidən ələ alınmasıdır!.. Azərbaycanın xilası yalnız bütün Qafqazın xilası ilə mümkündür!..” – deyərək, bugünümüzə və gələcəyə aydınlıq gətirir.

Ümidvarıq ki, bu tarixi xatirələri təkcə oxucu kimi deyil, həm də bir vətəndaş kimi oxuyub, nəticə

çıxaracaq, dünyaya açıq gözlə baxacaqsınız.

Tural Quluzadə

2

Giriş

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin (1918-1920) banisi Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 31 yanvar 1884-cü ildə Bakının Novxanı kəndində anadan olmuşdur. Ailədə aldığı tərbiyə və ilk təhsildən sonra gəncliyin, milli-mənəvi məsələlərə bağlılığı və rus əsarətinə qarşı olan düşüncələr səbəbindən qəbul olunduğu Bakı Texniki Məktəbini yarımçıq qoymaq məcburiyyətində qalmışdır. Elə o vaxtan da mətbuat sahəsində çalışmağa başlamışdır.

Rəsulzadənin ilk yazısı Tiflisdə Məhəmməd Ağa Şahtaxtlının naşiri olduğu “Şərqi Rus” qəzetində

dərc olunmuşdur. Onun “Bakıdan məktub” başlıqlı bu yazısında rusçuluğa qarşı türkçü mövqeyinin ilk izləri görünürdü. Məhəmməd Əmin bu yazısı ilə bağlı sonralar belə yazmışdır: “Bakıda 1903-cü ilin baharındayıq. Qaladibi parkının xiyabanlarında dolaşan gənclərlə bir yerdəyəm. Hamısı rusca danışıır. Ana dili olan türkcənin yerinə səlis olmasa da, rusca danışılır. Bu mövzunu qabardaraq rusca danışanları qınayan bir məqalə yazdım”.

Sizcə bu yazıdan sonra Azərbaycanda rusca danışmağın qarşısı alındımı? Təbii ki, yox. Bu vəziyyət uzun illər rus təzyiqi altında davam etmişdir. Hətta türk respublikalarının müstəqillik əldə etdikdən sonra da bu dilin ikinci dil kimi istifadəsi sual doğurur. Belə bir halda dahi Məhəmməd Əminin ilk etirazından yüz il sonra belə bu problem öz həllini tapmayıbsa, digər səbəblərin olmasını başa düşmək elə də çətin deyil.

Rəsulzadənin fəaliyyəti 1904-1905-ci illərdə, rus-yapon müharibəsindən sonra daha da genişlənmişdir. Çünki yaponların avropalı kimi tanınıqıları ruslara qalib gəlməsi Rusiya məfhumunu, başda türklər olmaqla, bütün xalqların milli kimilik və mədəniyyətini ayağa qaldırmaq üçün münasib bir məqam gözləmişdilər. Belə bir məqamda türklərlə birgə konqreslər təşkil etdikləri kimi, türk birliyini öz qəzetlərini nəşr etməyə, hətta yenilikçilərlə köhnə fikirlilər arasında birincilərin qələbəsi Avropayönümlü məktəblərin açılması ilə başa çatmışdır.

Lakin çox qısa bir zamanda Rusiyadakı bu azadlıq nəfəsi ruslar tərəfindən boğuldu. Bu səbəbdən bir çox türk gənci həbs olunmuş, yaxud Rusiya tərəfindən işğal edilmiş vətənlərini məcburi tərk etmişdilər. Belə bir vaxtda Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 1908-1910-cu illərdə İranda, 1911-1913-cü illərdə isə İstanbulda yaşamağa məcbur olmuşdur.

Rəsulzadə İranda Hürriyət ordusunun zəfəri və İran məşrutəsinin elan edilməsi zamanı böyük fəallıqla təşkilatçılığını öz üzərinə götürdüyü “İrani-Nov” (“Yeni İran”) qəzetini bir tərəfdən modern bir qəzet halına çalışdığı halda, digər tərəfdən Azərbaycanın Çar Rusiyasının işğalından azad olması, İranın rus təsirindən qurtulması üçün sərt yazılarla çıxışlara başladı. Qəzet İran Demokratik Partiyasının mətbu orqanı kimi bir müddət fəaliyyət göstərdikdən sonra Rusiyanın İrandakı səfirliyinin tələbi ilə

fəaliyyəti dayandırılmış və Rəsulzadə Türkiyəyə getmək məcburiyyətində qalmışdır.

1911-ci ildə İstanbula gələn Rəsulzadə burada Trablusqarp savaşının ən çətin dövründə və Osmanlı dövlətinin son dönəmlərində canlanan türkçülük hərəkatının önəmli mərkəzi olan Türk Ocağı əhatəsində fəaliyyət göstərdi. “Türk yurdu” qəzetində dərc edilmiş “İran türkləri” məqaləsi türk ictimaiyyətində böyük marağa səbəb olmuş və Anadoludan kənarda türkcə danışan insanlardan xəbər vermişdir.

İstanbula gəlməsi və türk mühiti ilə tanışlığı həmişə Rəsulzadəni qorumuşdur. İstanbulda “Qafqaz və İran” mövzularında məqalələr yazdığı bir dönəmdə, 1913-cü ildə Rusiyada Romanovlar sülaləsinin hakimiyyətə gəlməsinin 300-cü ildönümü ərəfəsində iqtisadi və siyasi səbəblərdən çəkdiyi sıxıntılar üzündən Qərbin təzyiqi ilə sürgündən qayıtmaq üçün əfv diləyir. Bu əfv sayəsində Azərbaycana qayıdan Rəsulzadə yeni mətbuatda fəaliyyətə başlayan kimi İstanbuldakı əmisi Məhəmmədəli Rəsuloğlunun vasitəsilə yaratdığı “Müsavat” partiyası ilə siyasi fəaliyyətə başlamışdır. 1915-ci ildən yayımlanan “Açıq söz” qəzeti ilə də “Türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək!” şüarı altında Azərbaycan türkçülərinin fikirlərinin təbliğinə başlamışdır. Bu qəzetdə ictimai yerlərdə müsəlman simasının əvəzinə türk simasını göstərərək, xalqına “Sən türksən!”, rus hökümətinə isə “Biz türkük!”

3

deyə, xitab edərək, qəzetin loqosunun yanına “Gündəlik türk qəzeti” ifadəsini də qeyd etmişdir. Beləcə, Rəsulzadə türklüyünü unutmuş xalqına bu duyğunu yaşatmağa çalışırdı.

28 may 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini elan edən Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və

məsləkdaşlarının bu sevinci cəmi iki ilə yaxın çəkdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 1920-ci il aprelin 28-də beynəlxalq hüquq normalarını kobudcasına pozan RSFSR-ın hərbi müdaxiləsi nəticəsində ömrünü başa vurdu. Bir müddət Bakı yaxınlığında, Şamaxı dağlarında gizlin yaşayan Rəsulzadə tezliklə həbs edildi. Stalin tərəfindən Moskvaya gətirilən Məhəmməd Əmin bir müddət burada xüsusi nəzarət altında saxlanıldıqdan sonra Finlandiyaya, oradan da Almaniyaya qaça bilmişdir.

1922-ci ilin sonunda Türkiyəyə gələn kimi ilk olaraq azərbaycanlıların dağınıq və məyus güzəranlarını yaxşılaşdırmaq üçün səylə çalışdı. Bununla, sanki hesab verirmiş kimi “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti” kitabını nəşr etdirərək, həm dostlarına ismarıc vermiş, həm də Türkiyədə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və Azərbaycan türkləri ilə bağlı narahatlıqları aradan qaldırmaq istəmişdir. “Yenə

bu dövrdə”, “Yeni Qafqaz”, “Azəri türkü” və “Odlu yurd” məcmuələrində tarixi, siyasi və ədəbi yazılar yazaraq, Azərbaycan türkləri arasında birlik və bərabərliyin bərqərar olmağına çalışmışdır.

Ancaq bir müddət sonra Rəsulzadə ehtimal olaraq Rusiya səfirinin narahat olması səbəbindən Türkiyə Cümhuriyyətinin səlahiyyətli nümayəndələrini çətin vəziyyətdə qoymamaq üçün xaricə

gedərək, Avropada fəaliyyətinə davam etmişdir. Almaniyada nəşr etdiyi “İstiqlal” qəzeti və “Qurtuluş”

jurnalı ilə də Azərbaycan məsələsini gündəmdə saxlamışdır.

İkinci Dünya müharibəsi illərində çətinliklər yaşayan Rəsulzadə mübarizə cəbhəsini tez-tez dəyişdikdən sonra münasib bir yer axtarmağa başladı. Belə bir vaxtda ehtimalla Sovetlər Birliyinin Qars, Ərdahan və boğazlar üçün tələbləri Türkiyədə çoxpartiyalı demokratik bir mühitin yaranması və

Türkiyənin Qərb liqasına keçmək istəyi Rəsulzadə və məsləkdaşlarının təkrar Türkiyəyə gəlmələri üçün zəmin yaratmış və 1947-ci ildən etibarən burada fəaliyyətə başlamışlar.

Məhəmməd Əmin 1949-cu ildə Azərbaycan Mədəniyyət Birliyini yaradaraq, dövlət qanunları çərçivəsində rəsmi çalışmış, 1952-ci ilin aprelində birliyin mətbu orqanı olan “Azərbaycan” jurnalını nəşr etdirmişdir. Bir çox elmi və siyasi kitabın, məqalələrin müəllifi olan, keşməkeşli, lakin Azərbaycanın müstəqilliyi uğrunda çalışaraq, şərəfli ömür yaşamış Rəsulzadə 6 mart 1955-ci ildə

Ankarada gözlərini əbədi yummuşdur.

4

5

I hissə

Stalinlə inqilab xatirələri

6

“Heyrətamiz adamın heyrətamiz karyerası bitdi. 73 il əvvəl Qoridə yoxsul bir ailədə dünyaya gəlmiş uşaq Kremldə dünyanın ən böyük imperiyasının diktatoru kimi öldü.”

“Stalinə nekroloq yazanlardan biri”

məqaləsindən

Vaxt var idi dünya tarixində İosif Vissarionoviç Cuqaşvili Stalindən mütləq bir rəhbər yox idi. Onun idarə etdiyi Sovet rejimindən də totalitar rejim mövcud olmamışdır.

Nə vaxtsa tarixçilər ən böyük müstəbidləri haqqında müxtəlif fikirlər bildirəcək, onun şəxsiyyətini bir çox səviyyələrdə təhlil edəcəklər. Biz onu sadəcə bir küll halında dərk etmək niyyətində deyilik. Ən zalım rus çarlarına nəsib olmamış bir iqtidarla 30 ilə yaxın bir müddətdə Sovet İmperiyası dövründə iki yüz milyon insanın taleyi barədə hökm vermiş, Yer kürəsinin üçdə birinə sahib olmuş, bütün dinləri inkar etmiş “kommunist dini”nin “peyğəmbəri” sayılmış, totalitar rejimin ən böyük nümayəndəsi olmuş

Stalinin necə bir demaqoq, inqilabçı, diplomat, diktator və terrorçu, marşal, general, fironlara, neronlara rəhmət oxutduran bir tiran olduğunu azad insanlar arasında bilməyənlər yoxdur. Bildiklərimizi təkrar xatırlayaq.

1905-1917-ci illərdə Rusiya şərtləri daxilində meydana çıxmış sosialist cərəyanına mənsub adi bir inqilabçı olmuş Stalinin mumiyalanmış cəsədi indi Marksdan sonra kommunizmin ikinci lideri olmuş

Leninin mumiyalanmış cəsədi yanındadır.

Leninizm, Marksizm bir sistem kimi meydana gəlmişdir. Stalinizm onların hər ikisinin təkmilləşmiş

formasıdır. Hitlerin milliyətçi-sosializm formulunu çevirib, sosial-milliyətçi kimi təqdim etmiş

Stalinizmi anlamaq üçün Stalinin heyrətamiz şəxsiyyətini dərk etmək lazımdır. Bunun üçün bizə

tarixçilərin Stalin barədə yazdıqları xatirələri, müşahidələri gözdən keçirmək lazım gələcək.

Stalinizmin xarakteristik cizgilərini reallıqla təsvir edə bilmək üçün hər kəsin təsəvvüründə

canlandırdığı Stalinlərin qarşılaşdırılmasında şübhəsiz ki, böyük bir əhəmiyyət var.

Eyni dövrdə eyni şərtlər daxilində bir nəsilə mənsub olaraq müxtəlif zamanlarda müxtəlif şərtlər altında Stalinlə bu və ya digər şəkildə təmasda olmuş bir insan kimi xatirələrimin ona aid olan hissəsini nəşr etmək qərarına gəldim. Çar rejiminə qarşı mübarizə “Sovet istilası və əsarəti”, “Moskva yolunda”,

“Moskvada iki il” və “Moskvadan qaçış” fəsillərini ehtiva edən bu xatirələr müasir tarixçilərin işinə

yarayarsa, deməli, havayı əmək sərf edilməmişdir.

Bu xatirələri Stalinin sağlığında bəzi təkliflərə rəğmən nəşr etmək istəməmişdim, çünki nəql ediləcək məqamların bir qismi süni şəkildə təhrif ediləcəkdi. İndi isə Stalin tarixə qovuşduğu üçün narahatlığa səbəb yoxdur.

7

Yarım əsr əvvəl Çarlığa qarşı mübarizə

Qafqazın bir parçası olan vətənim Azərbaycanın Rusiya İmperiyası tərəfindən istilasından yüz ilə

qədər bir zaman keçirdi. Belə bir məqamda bütün milli fəaliyyətimizi təqib edən Çarlıq məqsədinə heç də nail ola bilmədi. Milli dəyərləri heç vaxt unutmamış xalqımız azadlıq və milli istiqlal düşüncəsini mənimsəmiş yeni bir nəsil yetişdirmişdir. Bu nəsil mənsub olduğu xalqa bacardığı qədər xidmət etmək istəyirdi.

1903-cü ildə Uzaq Şərqdə tarixi bir hadisə baş verdi. Avropa mədəniyyətinə intibah etmiş Yaponiya böyük Rusiya İpmperiyasının Baltik dənizindən gəlmiş qüvvələrini Susima boğazında bir həmlədəcə

suyun dibinə batırdı. Ardınca Port Arturun fəthi və növbəti yapon zəfərləri...

Bütün dünyanı, xüsusilə Şərqlə Rusiyanı lərzəyə salmış bu hadisə Çarlığın əsrlərlə möhkəmlənmiş

bünövrəsini sarsıtdı. Rusiya daxilindəki azadlıq və inqilab tərəfdarları hərəkətə keçdi. Onlar çar rejimindən narazı olan xalqı inqilablaşdırmaq üçün əllərindən gələni əsirgəmirdilər. Bu məqsədlə hər tərəfdə “azadlıq və demokratiya” məfhumunu təbliğ edən təşkilatlar yaradıldı.

Çarlığa qarşı mübarizə aparan siyasi zümrələr və siniflər Çarlıq tərəfdarları kimi fərqli partiyalara ayrılmışdılar. Bu baxımdan bütün müxalifəti, ixtilaf partiyasını və qruplarını iki cəbhəyə ayırmaq olar.

Onların bir qismi Rusiyada parlament idarəsinin təsis edilməsi ilə mütləq çarlıq rejiminin əvəzinə

qanuni krallıq qurmaq istəyirdi. Bunlar liberal burjua partiyaları idi. Radikal demokratlarla sosialistlər digər tərəflər idilər. Onlar Çarlığın devrilməsini, yerində demokratik bir dövlət rejiminin qurulmasını tələb edirdilər. Eyni zamanda, siyasi süqutla kifayətlənməyən sosialist partiyaları Avropa kapitalizmindən fərqli sosial islahat proqramının tətbiqini də məqsədəuyğun hesab edirdilər. Sosialist partiyaları idealist xalqçı ideologiyasında sosialist inqilabçılar (Es-Er), tarixi materializm ideologiyasını daşıyan sosial-demokrat (Es-De) zümrələrinə ayrılırdılar.

8

Bolşevik-Menşevik mübarizəsi

Sosial demokratlar məşhur London konqresində (1903) iki tərəfə ayrılmışdılar: bir qolu Leninin vaxtilə rəhbəri olduğu Bolşevik, digəri isə Martovun Menşevik fraksiyalarını təmsil edirdilər.

Həmin vaxt Qafqaz Çar idarə üsulu quberniya üsul-idarəsi şəklində idarə olunurdu. Əksəriyyəti Çar xanədanına mənsub şahzadə tərəfindən idarə olunan Qafqazın idarə və intellektual mərkəzini təşkil edən Tiflisdə Menşeviklər neftlə zəngin olan Bakıda da qərargah qurmuşdular. Hər iki fraksiya inqilab yolu ilə Qafqaz xalqlarını ələ almağa çalışırdılar.

Məlum olduğu kimi, bu iki fraksiyanı qarşı-qarşıya qoyan məşhur taktika idi: Menşeviklər rejimə

qarşı siyasi baxımdan təsir göstərərək Çarlığı devirmək, əvəzində dövlət idarə üsulu qurmağın tərəfdarı olmaqla, sosializm prinsiplərinin mövcudluğunu tələb etdikləri halda, mövcud kapitalizm şərtləri daxilində sosial kontekstdə inqilab yolu ilə deyil, tədricən şəraitə uyğun genişləndirilməsini tövsiyyə

edirdilər. Bu məqsədlə, onlar fəhlə sinfinin çar rejimi əlehinə olan liberal və radikal zümrəsi ilə siyasi koalisiya yaratmağı vacib bilirdi. Bu partiya iflasa uğrasa da, fraksiya mənsubları şərtlər açıqlandıqda qanuni mövzudan faydalanmağı məsləhət görürdülər. Bu məqsədlə onlar fəhlə birliklərinə nüfuz edərək, onları sinfin mənafeyini müdafiə etməyə çağırırdılar. Menşeviklər inqilab partiyası kimi konsepsiyanın şərtləri daxilində belə demokratik üsullara sədaqəti zəruri hesab edərək, təşkilata daxil olan komitələrin aşağıdan yuxarı gələn demokratik bir seçim iyerarxiyasına qəti önəm verirdilər.

Halbuki Bolşeviklər buna tamamilə zidd olan bir fənd işlədirdilər; onlar fəhlə sinfi ilə birgə bütün koalisiyalara qarşı çıxırdılar. Siyasi bir sistem olaraq Çar rejimi ilə birgə onlar iqtisadi sistem kimi kapitalizmi də devirmək əzmində idilər. Əmək ittifaqları fəhlələrin iqtisadi mənafelərini müdafiədən başqa, onları rejimə qarşı daima müxalif və mübariz kimi istifadə edirdilər. Partiyadaxili təşkilatçılığa gəldikdə isə, aşağıdan yuxarı qalxan bir demokratik sistem deyil, əksinə bir sistem formalaşdırıdılar.

9

Bakı ozamankı şərtlər daxilində

Azərbaycan Respublikasının paytaxtı olan Bakı ozamankı şərtlər daxilində təkcə Rusiyada sosialist cərəyanların və çar əleyhidarları hərəkatının qaynar ocağı deyil, eyni zamanda Qafqazda yaşayan müsəlmanların, xüsusən Azərbaycan türklərinin milli hərəkatının mərkəzi idi.

Azərbaycanın milli həyatının bütün siyasi, sosial, iqtisadi və mədəni hərəkatları əsasında qurulmuş

mərkəzi müəssisələr burada idi. Bakı sənayesində, neft mədənlərində çalışan işçilərin əksəriyyəti, həmçinin orta məktəbdə təhsil alan yeniyetmə və gənclərin bir qismi Azərbaycan türkləri idi. Bu səbəbdən burada fəaliyyət göstərən ümumi inqilab və müxalifət cərəyanlarının yanında müstəqil çalışan yerli və milli qruplarla əlaqələr də qurulmuşdur. O cümlədən, rus liseylərində və digər orta məktəblərdə

oxuyan azərbaycanlı türk şagirdləri gizli fəaliyyətlə məşğul idilər. Onları milli hisslərə təhrik etmək, rus məktəblərində keçilməyən türkçəni bir-birilərinə aşılatmaq, yerli ədiblərin əsərlərini oxumaq, çar əlehinə

yazılmış inqilab şeirlərini əzbərləmək və hərdən çap edilmiş bəyannamələr paylamaq, işçilər arasında azadlıq fikirlərini davamlı şəkildə yaymaq kimi işlər görülürdü. Hətta belə bir vaxtda “Hümmət” jurnalı da nəşr edilirdi.

Cəmiyyətdə, xüsusən də gənclər arasındakı təsiri öz nüfuz dairələrinə almaq üçün rəqabət aparan Bolşeviklərlə Menşeviklərin fürsəti əldən verməyən tərəfdarları hər vəchlə bizi ələ almağa çalışırdılar.

Burada Bolşevik fraksiyasını idarə edən Koba adlı fəalın da olduğunu bilirdim.

10

Stalinlə ilk əlaqə

Bakı Neft Sənayesi Fəhlələrinin Həmkarlar İttifaqı adlı bir təşkilat var idi. Fəhlələrin iqtisadi mənfəətləri ilə əlaqədar olan bu rəsmi qurum gizli siyasi fəaliyyətlə məşğul idi. Çarlıq əlehinə də gizli çalışan milli təşkilat mənsublarından olan əmim Məhəmməd Əli bu qurumun katibi vəzifəsini icra edirdi. Bir gün o, Kobanın1 bizimlə görüşmək istədiyini dedi.

Bakıdakı Balaxanı neft mədənlərində bir fabrikin işçilərinə məxsus evlərdən birində, çox sadə bir otaqda qarşımıza fiziki cəhətdən zəif və ortaboylu bir nəfər çıxdı. Sadə geyimli olan bu şəxsin çopurlu üzünə diqqətlə baxdım. Çöhrəsinə ciddi təbəssüm qatıb, bizi səmimi qarşıladı. Gürcü aksenti ilə rusca danışırdı. Hal-əhvaldan sonra söz siyasi və sosial mövzuda davam etdi.

Söhbət ötən günlərin aktual mövzusu ilə bağlı olacaqdı. Ozamankı sosialistlər, xüsusən də

Marksistlər, Bolşeviklər fəhlə sinfini və proletariatı idealizə edirdilər. Koba proletariat sinfinin digərlərinə nisbətdə fərqli olması üzərində dayandı. Kapitalizmin dünya ədalətsizliyindən asılı olan mülkiyyətə dayanmış sistem olduğunu dedi. Ona görə də dünyanı firavan görmək istəyən əsl azadlıq və

ədalət tərəfdarları bu sistemi kökündən yıxmalıdırlar. Xalqları zülüm və istibdad altında saxlayan çar rejimi bu sistem üzərində qurulmuşdur. Onun kökünü tamamilə kəsmək üçün bu mülkiyyət sistemi yıxılmalıdır. Belə dərin bir inqilaba ancaq mülkiyyətlə əlaqələri olmayan proletariat sinfi hazır olur, çünki o heç nəyə malik deyil. Onun malı ancaq iki əli və bir başıdır. İnqilab mövzusunda yalnız proletariatın səmimiyyətinə inanmaq lazımdır. Marksistlərin məşhur seçilmiş sinif nəzriyyəsinə

uydurulan bu formulla təkrar qarşılaşdığını Stalin bariz misalla təsvir etdi. Onu da dedi ki, bir qrup fəhlə ilə görüşüb, təşkilati işlərlə məşğul olur.

Bir gün bu qrupun davamçılarından biri haqqında şübhələndiyimi və ona inanmadığımı dostlarıma dedim. Sonra bir neçə dəfə rastlaşsaq da sonra onu aramızda görmədim. Bu adam haradadır, niyə

görünmür? – deyib, yoldaşlardan soruşdum.

Fəhlələr – yoldaş Kobaya inanmıram dediyiniz üçün biz də onu sıralarımızdan çıxardıq!.. – dedilər.

Proletariata sədaqəti haqqında danışdığı bu hekayədən çıxarılacaq hissə dəqiqdir.

1 Koba İosif Vissarionoviç Cuqaşvilinin ləqəbi olub. Qafqazda olanda bu addan istifadə edirdi. Stalin adını isə

sonra, Rusiyada çalışdığı dövrlərdə daşıyıb. Koba adı bir gürcü romanından götürülmüş, çarlığa qarşı mübarizə

aparmış bir inqilabçı qəhrəmanın adıdır.

11

Kobanın Vişinskiyə bildirişi

Kobanı çox gec-gec görürdüm. Müxtəlif saziş şərtləri əsasında təsadüfən qarşılaşırdıq.

1905-ci ildən sonra çar sistemində yaranmış sarsıntı və zəiflik üzündən hər yerdə inqilablar baş

qaldırırdı. Bakı belə yerlərdən biri idi. Burada bir çox ümumi tətillər, siyasi nümayişlər, qarışıqlıq və

talançılıq, siyasi qatil kimi hadisələrin içində müxtəlif inqilab təşkilatçılarının yarıgizli fəaliyyəti görünürdü. Tez-tez toplantılar, konqreslər və konfranslar keçirilirdi.

Bir gün Bakı ərazisində neft mədənlərinin olduğu Qaranəhr deyilən yerdə, gecə saatlarında bir dülgər sexində çar əleyhinə müxtəlif inqilab təşkilatçılarına mənsub nümayəndələrdən ibarət konfransda idik. Günün tələblərinə uyğun birgə məsələlər müzakirə edilirdi. Söhbət yuxarıda qeyd etdiyim Bolşevik-Menşevik görüşü əsasında davam edirdi. Bolşevikləri Koba, yəni Stalin, Menşevikləri isə hazırda sovetlərin millətlərarası sözçüsü olan Andre Vişinski təmsil edirdi.

O zaman Azərbaycanca intişar tapmış, çarlıq əleyhinə milli müxalifət orqanı olan “Təkamül”

qəzetini bu toplantıda mən təmsil edirdim. Müzakirə rusca gedirdi. Rus olmayan bir çoxları kimi, mən də bu dildə elə də səlis danışa bilmirdim. Üslub və qrammatik səhvlərim olurdu. Müzakirədə təmsil etdiyim milli muxalifət cərəyanının anladığı taktika ilə “baltanı çarlığın düz kökünə vuran”, Bolşeviklərə üstünlük qazandıran bir ifadə işlətdim... Bunu həzm edə bilməyən Menşevik Vişinski –

Yoldaş, ədəbli deyil!.. – deyərək, müdaxilə etdi. Koba dərhal – Hə, yoldaş Vişinski, bir türkcə, azərbaycanca danış, görək kim yaxşı danışır!.. – deyərək, müdaxilə etdi.

12

Türkiyədə Jön Türk inqilabı

1908-ci ildə Türkiyədə Jön Türk inqilabı başlamışdır. Azadlıq meydanlarında, xüsusən Qafqazın türk və digər müsəlmanlarının fikir və siyasi hərəkat mərkəzi olan Bakıda bu tarixi hadisə daha çox gündəmdə idi. Bir təsadüf nəticəsində Koba ilə rastlaşdım.

– Osmanlı inqilabı haqqında bizim jurnala bir məqalə yazsanız, – dedi.

Bizim jurnalın məqsədi yuxarıda qeyd etdiyim Neft Sənayesi Fəhlələri Həmkarlar İttifaqının mətbu orqanı “Qudok” (“Düdük”) idi. Məqaləni yazıb, redaksiyaya gəldim.

Redaksiyanın ozamankı bir çox müəssisələr kimi iki üzü var idi: bir üzü rəsmi idi. Qəzetin məsul müdiri hökumətdən icazə almış imtiyaz sahibi Saşa Samartsev idi. Onun arxasında qəzetin gizli bir redaksiya heyəti var idi ki, bura Koba ilə Timofeyev daxil idi. Onlar bir ayaqqabı dükanının pərdə ilə

ayrılmış arxa tərəfində çaplanırdılar. Türkiyədəki məşrutiyyət inqilabı barədə yazdığım məqaləni burada, bu ayaqqabı dükanında oxuyub müzakirə etdik. Timofeyev məqaləni tənqid atəşinə tutdu.

– Öz burjuaziyanızı tənqid edib gözdən salırsınız. Rəsulzadənin məqaləsində isə burjua inqilabı təriflənir.

Özümüzə yaxşı görünməyən bir şeyi Türkiyə üçün necə yaxşı görə bilərik?! – deyərək, məqalənin rəddini istədi.

Koba müdaxilə etdi:

– Yoldaş yanılır, məsələni çox bəsitləşdirməyin. Rusiya şərtləri ilə Türkiyə şərtləri bir-birindən fərqlidir. Bizdə

reaksiya verilən tələqqi bir hadisə Türkiyədə tərəqqi sayılır. Rəsulzadənin məqaləsi düz yazılıb. Orada yürüdülən mühakimə çox haqlıdır. Məqalə dərc edilməlidir!..

Beləcə, məqalə dərc olundu.

13

Bizim 200 rubl

Yuxarıda bəhs etdiyim hərc-mərclik illərində Rusiyada və Qafqazın hər yerində olduğu kimi, Bakıda da qanuni və qanunsuz fəaliyyət göstərən müxtəlif cəmiyyətlər var idi. Xeyriyyəçilik və

maarifçilik işləri ilə məşğul olan cəmiyyətlərlə bərabər gizli fəaliyyət göstərən siyasi-ideoloji təşkilatçılardan baqa, hökumət idarəsində zəiflərdən istifadə edən soyğunçu dəstələr də var idi. Müxtəlif ideyalar naminə çirkli işlər görən bu quldur dəstələri varlıları təhdid edərək pullarını mənimsəyir, onların bəzilərini oğurlayaraq müəyyən məbləğ qarşılığında azad edib, böyük firmalara göndərdikləri təhdid məktubları ilə hərraca qoşurdular. Bir vaxtlar Bakının məşhur milyonçularından olan Musa Nağıyev də bu qaydada saxlanılmış və verdiyi böyük məbləğdə pul müqabilində buraxılmışdır. Hələ də

fəaliyyət göstərən bu quldur dəstələri arasında Bolşevik partiyasının hesabına çalışan bir dəstənin də adı hallanırdı. Dəstəyə İrəvan meydanının “qəhrəman”ı (bu hadisə məşhurdur) olan şəxsən Kobanın rəhbərlik etdiyi sonralar bəlli olmuşdur.

Sonralar İstanbulda eşitdiyim bir əhvalatın bununla əlaqəli olduğu üçün danışıram: Həmin dövrdə polisin acizliyini görən bəzi firmalar təhlükəsizliklərini əməkhaqqı müqabilində

Bakının qoçularına əmanət edirdilər. O cümlədən, məşhur neft şirkəti olan Nobel bu məqsədlə H.M.-

yevin biri ilə əlaqə yaratmışdır. Həmin şəxs 1927-1928-ci illərdə İstanbulda emiqrant olan bir çoxunun Bakı ilə bağlı xatirələrini danışmışdır:

“Bolşevik partiyasının təhdid qolundan adıçəkilən firmanın neft şöbəsinə bir məktub daxil olur.

Məktubda 50.000 rublu müəyyən bir gündə və saatda gələcək şəxslərə vermək tələb olunurdu. Firmanın müdiri H.M.-yı çağıraraq ondan təyin olunmuş vaxtda təhdidçilərlə görüşməsini tapşırır. H.M.

qoçularla bir az gözləyir. Təyin olunmuş vaxtda Koba (yəni Stalin) iki şəxslə birlikdə içəri girir. Qorxu saçan sərt baxışlarla H.M.-yı süzən Koba ona adı ilə müraciət edərək:

– Hmm,.. Biz oğru deyilik. Kapitalizmə qarşı mübarizə aparan fəhlə partiyasıyıq. Hədəfimiz Rusiya Çarlığıdır.

Biz fəhlələr əgər bir zülmə düçar olmuşuqsa, siz müsəlmanlar bunun iki qatına düçar olmusunuz. Başqasının şəxsi mənfəətlərini qorumaq üçün bizə qarşı silah çəkmək canınızı hədər yerə qurban verməkdir. Halbuki, bizim aldığımız pullar azadlıq üçün sərf olunur. Bir millət kimi sizin azadlığınız da bura daxildir.

Bundan sonra H.M. çəkilərək, yoldaşlara – biz təslim, – deyir.”

14

Kobanın qaçırılması planı

Mahiyyətinə qısa da olsa nəzər yetirdiyim bu dövrdə mən Bakıda maarifçiliyi təbliğ edən və rəsmi fəaliyyət göstərən “Nicat” Cəmiyyətinin rəyasət heyətinin üzvü idim. Onun pərdəsi altında siyasi fəaliyyət göstərən gizli bir qrup var idi. Bu qrup Çarlığa qarşı olan bütün inqilab partiyaları və dəstələri ilə əlaqədə idi.

Günlərin birində Bolşevik partiyasının maliyyə komissiyasına mənsub şəxs mənə müraciət etdi:

– Gəlin, birgə bağ şənliyi təşkil edək. Siz rəsmi ünvanınızı verin, biz də şəhərdə və ictimaiyyət arasında nüfuz sahibi olan məşhur xanım və bəylərdən, aktyor və aktrisalardan ibarət dəbdəbəli bir şənlik keçirək.

Sonda o, şənlikdən əldə edilmiş gəliri aramızda bölməyi təklif etdi.

O dövrdə belə işlər adi idi. Odur ki, burada təəccüblü heç nə yox idi. İdarədəki yoldaşlarla görüşdüm. Hamısı onların çar əlehinə olduqlarını bildirərək, təklifi müsbət qarşıladılar.

Bağ şənliyi başladı. Bakının məşhur Qubernator bağında təşkil edilmiş bu şənlik üç gün davam edəcəkdi. Gəzintinin ilk günü uğurlu oldu. Yaxşı gəlir əldə olundu. Belə getsə bu şənliyin kifayət qədər gəlir verəcəyinə şübhə etmirdim. İkinci gün də şənlik eyni qaydada davam etdi.

Elə bu vaxt şərikimizin maliyyə komissiyasının üzvü Serebryakov mənə müraciət etdi:

– Kobanı bilirsiniz, onu Bayıl həpsxanasından (Bakının Bayılburnu deyilən ərazisində üç tərəfi su ilə əhatə

olunmuş o həpsxana qalası ki, bir vaxtlar mən də buranın sakinlərindən idim) qaçırmaq istəyirik. Bağ şənliyinin uğurlu olduğu və yaxşı gəlir verdiyi də şübhəsizdir. Bizim payımıza düşəcək gəlirə gəlincə, yoldaş Kobanın qaçırılmasını maliyyələşdirmək üçün bağ şənliyinin təşkilatçısı kimi 200 rubl avans versəniz minnətdar olarıq.

Bu işin məsuliyyətini də iki gündən sonra Kobanın yanına gedəcək dəstənin öz üzərinə

götürdüyünü də dedi. Hər ehtimala qarşı gözlədiyimiz nəticə aldığımız avansı bağlamasa, payımıza düşən açığı bağlamağı boynumuza götürmürük, – deyərək, təminat vermədi. Məsələni yoldaşlarla müzakirə etdim, istənilən avansın verilməsinə etiraz etmədilər.

Şənliyin üçüncü günü məbləği, zərgərlik mağazasından götürülmüş gümüş əşyaları və sairələri götürüb, turun qadın müdiri xanım Barkova, maliyyə komissiyasının üzvü və “Nicat” Cəmiyyətinin idarə heyəti üzvlərindən biri ilə nəticəni sənədləşdirmək üçün xanımın evinə yollandıq. Qubernator bağının yanındakı şəhər bağçasından aralanıb yan küçələrdən birinə dönərkən, silahlı quldurlar maşınlarımıza hücum etdilər. Onlar masa ləvazimatları ilə birgə gümüş əşyaları əlimizdən çəkib aldılar.

Hətta xanımın qolbağıları və zərli baftasını da qarət edib, gözdən itdilər.

Təəssüf və həyəcan içində xanımın evinə gəldik. Polis zabiti hadisəni protokollaşdırmağımızı məsləhət bildi.

Bağ şənliyi gözlənilməz uğursuzluqla nəticələndi. Şəriklərimiz indi nəinki zərəri ödəmək, hətta aldıqları 200 rubl avansı belə geri qaytarmaq niyyətində deyillər. “Bu gün-sabah” deyib, məsuliyyətdən boyun qaçırırlar.

Bununla bitmədi. Soyğunçuların şəxsən Bolşevik partiyasına mənsub terrorçular olduğu dəqiq idi.

Lenin hakimiyyətə gələn kimi Çarlığın millətlərarası bütün borclarını ləğv etdi. Hətta 1903-cü ildə

Rusiya Sosial Demokrat Partiyasının borclarını da dərhal ödədi. İnqilab öz borcunu ödəyər, – deyərək, lovğalanmışdır.

Bəs bizim 200 rubl?!.

15

Azərbaycanın işğalı

1917-ci ildə hökümət rəhbəri Leninin və xalq komissarı Stalinin imzaları olan bəyannamə Sovet Hökuməti Rusiya İmperiyası daxilində olan kiçik və böyük xalqların öz müqəddəratlarını təyin etmək səlahiyyətlərinin olduqlarını və istəsələr Rusiyadan ayrılıb, özlərinə məxsus müstəqil dövlət qura biləcəklərini təmin edirdi.

Məclisdə elan olunmuş rəsmi deklorasiyaya görə 28 may 1918-ci ildə milli istiqlalını elan edən Azərbaycan Xalq Respublikasının sərhədi Moskvadan göndərilmiş qırmızı ordu tərəfindən pozulmuş və

27 aprel 1920-ci ildə məmləkət Rusiya tərəfindən işğal edilmişdir.

Rus ordusu ölkənin sərhədini keçərək, bütün müqavimət hərəkatlarını amansızcasına yatırtmışdır.

Qırmızı ordunun gücü ilə ölkə sovetləşdirildi. Yəni sözdə “Sövet Azərbaycan Respublikası” ünvanı qalsa da, bütün milli demokratik məsələlər ləğv edildi. Liderlər təqib olunur, qırmızı istila hər yeri qəsb edir, çapıb-talayırdı. Fövqəladə inqilab məhkəməsi anlamını daşıyan “Çerezvıçayka” cəza məhkəməsi dayanmadan gözə dəyən bütün fəalları bir-bir tutub zindanlara atır, bir qismini də səssiz-səmirsiz ortadan götürürdülər. Qırmızı qasırğa dağıtmadığı müəssisə, qətlə yetirmədiyi şəxsiyyət qoymurdu.

16

Azərbaycan lideri Bakıda “Osobı otdel” həbsxanasında

Bir müddət bu şərtlər daxilində saxlandıqdan sonra keçmiş məsləkdaşlarımdan mərhum Abbasqulu bəy Kazımzadə ilə birgə Bakını tərk edib, qədim Şirvanın mərkəzi olan Şamaxı ərazisində, Qafqaz sıra dağlarının ətəyində, Lahıc deyilən bir yerdə gizlənmişdik.

Qaldığımız yer bir təsadüf nəticəsində bilinmiş, tutularaq Bakıda o zamankı siyasi polis idarəsinin fövqəladə işlər şöbəsi olan “Osobı otdel”ə təhvil verilmişdik. Bizi həbsxana şəraiti yaradılmış bu böyük və köhnə binada ayrıca bir otağa saldılar. Otaq deyib, üstündən keçmək istəmirəm. Bura, onsuz da köhnə olan binanın təsəvvürünüzdəki qeyri-adi otağı deyildi. Adi bir mətbəx idi. Alt mərtəbədə gün işığı düşməyən qaranlıq bir mətbəx. Döşəməsi asfalt olan bu otaqda nəinki adi yataq və ya mebel dəsti, hətta üstümüzə örtməyə və altımıza salmğa heç nəyimiz yox idi.