Текст книги "Моабитские тетради"

Муса Джалиль
Моабитские тетради

© Татарстан китап нәшрияты, 2016

© Татарское книжное издательство, 2016

* * *

Моабит дәфтәрләре

«Татарча язу танучы һәм бу дәфтәрне укучы дуска!

Моны язды татарның билгеле шагыйре Муса Җәлил. Аның тарихы болай. Ул 1906 елда туган. Фатиры Казанда һәм Мәскәүдә. Илдә иң зур шагыйрьләрдән санала. 1 942 елны сугышка килде һәм әсир төште. Әсирлектә күп азаплар чигеп, кырык үлемнән калып, ахырында Берлинга китерелде. Берлинда сәяси яшерен оешмага катнашуда, совет пропагандасы таратуда гаепләнеп кулга алынды, төрмәгә ябылды. Бәлки, аны үлем җәзасына хөкем итәрләр. Ул үләр. Ә аның әсирлектә һәм тоткынлыкта язган 115 шигыре бар. Ул шулар өчен кайгыра. Шуның өчен 115 нең 60 ын гына булса да күчереп калдырырга тырышты. Әгәр бу китап кулыңа төшсә, шигырьләрне яхшылап, дикъкать белән акка күчер, сакла һәм сугыштан соң, Казанга хәбәр итеп, үлгән татар халык шагыйренең шигырьләре итеп дөньяга чыгар. Минем васыятем шул!

Муса Җәлил. 1943, декабрь». (Беренче «Моабит дәфтәре» ннән)

* * *

«Бу төптә – 33 шигырь.

Әсирлектә һәм тоткынлыкта – 1942.IX–1943.XI арасында язганнарым – 125 шигырь һәм поэма. Ләкин кая языйм? – Үзем белән бергә үләләр.

М. Җәлил». (Икенче «Моабит дәфтәре» ннән)

Кыз җыры

 
Мин озаттым аны сугышка,
Йөрәгемнең сүнмәс кояшын.
Мин озаттым аны сугышка,
Мәхәббәтем булсын юлдашы.
 
 
Авыр булды аннан аерылу,
Ни әйтсәң дә күңел күңел шул!
Авыр булды миңа аерылу,
Рәхәт булыр кайткач күрешү!
 
 
Артык аңа барлык бүләктән
Минем аны сөеп сагынуым,
Артык миңа барлык бүләктән
Батырлыгы белән саулыгы.
 

Июнь, 1942

Хат (Җыр)

 
Сугыштан тынган арада,
Каләмне манып карага,
Хат язар идем сезгә.
Их, кызлар, уңган сеңелләр,
Хат язар идем сезгә.
 
 
Сез кушып җырга хатымны,
Телгә алсагыз атымны
Урамда, өегездә.
Их, кызлар, уңган сеңелләр,
Урамда, өегездә.
 

 
Без дошманны илдән куып,
Оясын көл итми торып,
Өйгә кайтачак түгел.
Их, кызлар, уңган сеңелләр,
Өйгә кайтачак түгел.
 
 
Кайтмасак та яныгызга,
Без булсак җырларыгызда,
Шатланыр иде күңел.
Их, кызлар, уңган сеңелләр,
Шатланыр иде күңел.
 

 
Без булсак илнең телендә,
Дәрт үсә безнең күңелдә,
Көч арта беләкләрдә.
Их, кызлар, уңган сеңелләр,
Көч арта беләкләрдә.
 
 
Ирешербез тиз теләккә,
Без булсак сезнең йөрәктә,
Сез безнең йөрәкләрдә.
Их, кызлар, уңган сеңелләр,
Сез безнең йөрәкләрдә.
 

Июнь (?), 1942

Кичер, илем!

 
Кичер мине, илем, синең бөек
Исемең белән килеп сугышка,
Данлы үлем белән күмалмадым
Бу тәнемне соңгы сулышта.
 
 
Юк, мин сине тузан бөртегедәй
Сансыз гомрем өчен сатмадым.
Волхов шаһит: изге сугыш антын
Соң чиккәчә керсез сакладым.
 
 
Мин курыкмадым өстән яңгыр төсле
Яуганда да туплар, ядрәләр,
Каушамадым кан һәм үлек белән
Тулганда да тирә-әйләнәм.
 
 
Алда, артта, уңда һәм сулымда
Киселсә дә юлым; күкрәгем
Яраланып канга төренсә дә,
Көчсезләнеп, мин яшь түкмәдем.
 
 
Мин алдымда күрдем шыр сөяктән
Котылгысыз үлем шәүләсен.
Кил син миңа, үлем, бары гомрем
Коллык белән төгәлләнмәсен!
 
 
Мин түгелме дуска хат язучы,
«Борчылма, – дип, – тормыш юлдашым,
Соңгы тамчы каным тамса тамсын,
Тик антыма таплар кунмасын!»
 
 
Мин түгелме шигырь утым белән
Ант итүче канлы сугышта?
«Үлемгә, – дип, – ачы нәфрәт белән
Елмаермын соңгы сулышта».
 
 
«Соң чиктә, – дип, – синең мәхәббәтең
Җиңеләйтер үлем газабын,
Илемне һәм сине сөюемне
Каным белән җиргә язармын».
 
 
«Тыныч булыр йокы, тормышымны
Бирсәм, – диеп, – туган ил өчен».
Ышан, илем, шушы ант сугарды
Йөрәгемнең соңгы тибешен!
 
 
Язмыш көлде, үлем, кагылмыйча,
Үтте яннан, минем тирәләп.
Нишлим, нишлим, соңгы минутымда
Пистолетым итте хыянәт!
 
 
Чаян чага үзен соңгы чиктә,
Бөркет ярдан түбән ташлана.
Мин соң бөркет түгел идеммени,
Баш ияргә шуннан башкага!
 
 
Ышан, илем, шундый бөркет идем
Мин дә соңгы минут килгәндә,
Әзер идем, мәгърур канат җәеп,
Ташланырга ярдан түбәнгә.
 
 
Нишлим, сугыш дустым-пистолетым
Соңгы сүздән кинәт баш тартты.
Богау салды дошман кулларыма
һәм хурлыклы юлдан атлатты.
 
 
Тоткынлыкта хәзер мин… һәр көнне
Көн чыгышын комсыз күзәтәм.
Шигырь булып чыга үч ялкыны
Яраланган лачын йөрәктән.
 
 
Көн чыгышы дуслар кулындагы
Байрак булып көн дә кызара.
Белмисез лә, дуслар, тоткын күңел
Күкрәктәге җәрәхәттән түгел,
Канлы үчтән шулай кыза ла!
 
 
Тик бер өмит: кара август төне
Илтер мине шунда җитәкләп.
Өстен килер түбән әсирлеккә
Үч һәм илгә керсез мәхәббәт.
 
 
Тик бер өмит, дуслар: сезнең сафта
Табар соңгы көрәш теләген.
Яраланган, ләкин тар коллыкка
Баш имәгән керсез йөрәгем.
 

Июль, 1942

Яулык

 
Аерылганда, миңа йөрәк дустым
Бүләк итте ефәк яулыгын;
Мин ярама яптым ул яулыкны,
Басар өчен агышын канымның.
 
 
Кан табыннан куе кызыл төстә
Яулык минем йөрәк турында,
Сөйли миңа аның җылы назы
Һәм ялкынлы сөюе турында.
 
 
Мин чикмәдем, дускай, бер карыш та,
Батырларча алга атладым.
Яулык шаһит: сине һәм илемне
Йөрәк каным белән сакладым.
 

Июль, 1942

Ирек

 
Кая гына башым куйсам да,
Кайгы талый йөрәк итемне.
Кич ятсам да, иртә торсам да,
Әллә нәрсәм җитми шикелле.
 
 
Аяк-кулым бөтен бөтенен,
Буй-сынның да сизмим кимлеген,
Бар нәрсәм дә җитә җитүен,
Җитми бары иркем – хөрлегем.
 
 
Үзем теләп йөртер булмагач,
Юк аягым минем, юк кулым.
Нәрсә соң ул, иркем булмагач,
Бар булуым белән юклыгым.
 
 
Атам-анам юкта, илемдә,
Әйтегез, мин ятим идемме?
Мин югалттым дошман җирендә
Анамнан да якын илемне.
 
 
Мин кол монда, йортсыз-ирексез,
Ирексез һәм илсез – мин үксез.
Атам-анам булган булса да,
Булыр иде урным бусага.
 
 
Булыр идем һаман мин ятим,
Тик таланган этләр миңа тиң.
 
 
Алтын иркем, азат тормышым,
Кая очтың киек кош булып?
Ник очмады соңгы сулышым
Шунда бергә, сиңа кушылып?
 
 
Белдем микән ирек кадерен
Хөр чагында, дуслар, элек мин?
Татып авыр коллык җәберен,
Инде белдем тәмен ирекнең!
 
 
Шатландырса язмыш күңелне,
Кавыштырып ирек-сердәшкә,
Багышлармын калган гомерне
Ирек өчен изге көрәшкә.
 

Июль, 1942

Тик булса иде ирек (Җыр)

 
Карлыгач булса идем,
Канат кагынса идем,
Ж,идгән йолдыз батканда,
Чулпан йолдыз калыкканда,
Туган илем, якты өем,
Очып сиңа кайтыр идем,
Сызылып таңнар атканда.
 

 
Йә булсам алтын балык,
Ак дулкыннарын кагып,
Ярсып дәрья акканда,
Ташып ярдан ашканда,
Таң сөмбелем, нечкә билем,
Йөзеп сиңа кайтыр идем,
Күлне томан япканда.
 

 
Булсам җитез аргамак,
Көмеш ялымны тарап,
Таң җилләре искәндә,
Үләнгә чык төшкәндә,
Чулпан кызым, таң йолдызым,
Чабып сиңа кайтыр идем,
Гөлләр хуш ис сипкәндә.
 

 
Юк, барсыннан да элек,
Тик булса иде ирек,
Кылчым булса кынымда,
Карабиным кулымда,
Сине саклап, туган җирем,
Мин ирләрчә үләр идем
Данлы сугыш кырында.
 

1942

Урман

 
Кояш батты күптән, ә мин һаман,
Авыр уйлар тулы күңелдә,
Күз алмыйча күрше урманнардан,
Басып торам ишегем төбендә.
 
 
Бу урманда, бәлки, партизаннар
Кичке ашка учак яккандыр.
«Бабакай» ның батыр егетләре
Разведкадан йөреп кайткандыр.
 
 
Партизан «Т», бәлки, төнге яңа
Кыю эшкә план корадыр.
Аның утырып кылыч кайраганын
Ишеткәндәй була колагым.
 
 
Урман, урман, мине синнән аера
Чәнечкеле тимер коймалар.
Аерса да тәнне, коллык сөймәс
Мәгърур күңлем өчен юк алар.
 
 
Күңелем оча, урман, буйларыңда
Сукмагыңны барлый, тикшерә.
Кич ятсам да, иртә уянсам да,
Синең дәшкән тавышың иштелә.
 
 
Урман, урман, мине син чакрасың,
Наратларың җилдән тибрәтеп.
Син шаулыйсың, миңа канлы үч һәм
Соңгы көрәш җырын өйрәтеп.
 
 
Урман, урман, миңа чиксез авыр
Бу хурлыклы түбән әсирлек!
Әйт син миңа, илдәш дусларымны
Кайсы почмагыңа яшердең?
 
 
Урман, урман, мине илт син шунда
Һәм корал бир минем кулыма!
Үләр идем аклап йөрәгемнең
Керсез антын сугыш кырында.
 

Июль, 1942

Кызыл ромашка

 
Иртәнге таң нурыннан
Уянды ромашкалар.
Елмаеп, хәл сорашып,
Күзгә-күз караштылар.
 
 
Назлады җил аларны,
Тибрәтеп ак чукларын.
Таң сипте өсләренә
Хуш исле саф чыкларын.
 
 
Чәчкәләр, кәефләнеп,
Җай гына селкенделәр.
Һәм кинәт шунда гаҗәп
Бер яңа хәл күрделәр.
 
 
Ерак түгел моңаеп
Утыра ромашка кызы,
Тик чуклары ак түгел,
Кан шикелле кып-кызыл.
 
 
Ромашкалар бар да ак,
Аерылмый бер-береннән;
Ничек болай берүзе
Ул кызылдан киенгән?
 
 
Әйттеләр: «Син, сеңелкәй,
Ник үзгәрдең? Нишләдең?
Нигә кызыл чукларың?
Нидән алсу төсләрең?»
 
 
Әйтте кызыл ромашка:
«Төнлә минем яныма
Ятып батыр сугышчы
Атты дошманнарына.
 
 
Ул берүзе сугышты
Унбиш укчыга каршы;
Чигенмәде, тик таңда
Яраланды кулбашы.
 
 
Аның батыр ал каны
Тамды минем чукларга.
Минем кызыл күлмәгем
Бик ошады Чулпанга.
 
 
Егет китте, мин калдым
Канын саклап чугымда,
Көн дә аны сагынып
Балкыйм мин таң нурында».
 

Июль, 1942

Сандугач һәм Чишмә (Баллада)

 
Таң атып, нурлары
Үпкәндә кырларны,
Чишмәләр, күлләрне
Һәм калын урманны,
 
 
Сандугач уянып
Канатын кагына
Һәм карый ашкынып
Тын урман ягына.
 
 
Ул якын сердәше
Чишмәне сагына;
Таң кошын юксынып,
Чишмә дә зарыга.
 
 
Сихерле тормышы
Бу ике гашыйкның
Кабынды мәхәббәт
Утында яшьлекнең.
 
 
Бәйләде аларны
Ялкынлы саф сөю;
Саф сөю алдында
Нечкәреп баш ию.
 
 
Һәр иртә Сандугач
Чишмәдә коена.
Бу аңа чиксез зур
Дан булып тоела.
 
 
Иркәли таң кошын
Зөбәрҗәт тамчылар.
Әйтче, бу күрнешкә
Сокланмый кем чыдар?!
 

 
Таңнарның берендә
Иркә кош – Сандугач,
Уянып карангач
Һәм канат кагынгач,
 
 
Килде тиз сердәше
Чишмәгә…
Тик аның
Кайгылы моң баскан
Чәчәкле буйларын.
 
 
Чишмә тын: ул көлми,
Тибрәнми, селкенми,
Акбүз таш өстендә
Тамчылар сикерми.
 
 
Болганып каралган
Көмештәй саф суы;
Уйлары таралган,
Йөрәге ярсулы.
 
 
Сандугач, аптырап,
Сорашты дусыннан.
Һәм әйтте сердәше
Дип: «Кичә шушыннан
 
 
Үтте ил дошманы,
Яшеренеп яр буйлап,
Минем саф, шифалы
Суымны агулап.
 
 
Канечкеч, юлбасар,
Ул кача артыннан
Аны нык күзәтеп
Килгән яшь батырдан.
 
 
Ул белә батырның
Инешне кичәсен
Һәм, сусап, минем саф
Суымны эчәсен.
 
 
Ул эчкәч, агудан
Шул минут үләчәк.
Ә дошман котылып,
Талап көн күрәчәк.
 
 
Әйт, нишлик, сердәшем?
Әйт, нишлик, акыллым?
Ничек соң коткарыйк
Илебез батырын?»
 
 
Сандугач аз гына
Уйланып торды да
Җанланып эндәште
Чишмәгә тын гына:
 
 
«Кайгырма, күз нурым!
Ул килсә эчәргә,
Коткарам мин үзем,
Мин беләм нишләргә!»
 

 
Килде ил батыры
Мылтыктан, кылычтан,
Йөрәге һәм анты
Катырак корычтан.
 
 
Илгә саф мәхәббәт
Ярсыта йөрәген,
Дошманны юк итү
Аның бар теләге…
 
 
Ул арган, алҗыган,
Татып яшь ачысын,
Ах, әгәр булсачы
Бер генә тамчы су!
 
 
Ул күрде Чишмәне,
Төште тиз атыннан;
Әлсерәп үзәген
Көйдергән ялкыннан.
 
 
Ул теләп эчәргә
Чишмәгә омтылды.
Шулвакыт Сандугач
Сайрарга тотынды.
 
 
Ул сайрый, Егетнең
Алдына ук кунып,
Ул сайрый, нәрсәдер
Сөйләгәндәй булып.
 
 
Ул сайрый ялкынлы
Саф сөю турында
Һәм сөйгән йөрәкнең
Ярсуы турында.
 
 
Ул мактый көрәштә
Кабынган тормышны,
Дан белән суланган
Иң соңгы сулышны.
 
 
Ул мактый дустына
Бирелгән күңелне,
Ул сөйли сөюнең
Җиңгәнен үлемне.
 
 
Ул сөйли чын дуслык,
Турылык турында,
Нинди көч бу кошның
Ялкынлы җырында!
 
 
Тик Егет аңламый
Телен таң кошының,
Тойса да йөрәге
Хисләрен дусының;
 
 
Серле җыр иң нечкә
Кылларын күңелнең
Чиртсә дә, ул сизми
Килгәнен үлемнең.
 

 
Эчәргә дип Егет
Чокырга иелә
Һәм кипкән иренен
Чишмәгә тигерә.
 
 
Шулвакыт кош аның
Ирененә сугыла;
Бер тамчы эчә дә
Чишмәгә егыла.
 
 
Сөйгәне куенында
Соңгы кат талпынгач,
Шат, мәгърур һәм батыр
Җан бирә Сандугач.
 
 
Ә Чишмә, чайкалып,
Ярларга ташлана.
Урнында тик көйгән
Кап-кара таш кала.
 
 
Яшь Егет аз гына
Торды да инештә,
Таң калып бу серле
Һәм гали күрнешкә,
 
 
Чишмәне калдырып,
Атына атланды.
Юлбарыс шикелле,
Дошманга ташланды.
 
 
Ул сизде күңлендә
Иң гали хисләрнең
Өр-яңа көч белән
Кабарып үскәнен.
 
 
Ул улы хөр илнең
Һәм бөек атаның,
Ялкынлы йөрәктән
Ул сөя Ватанын.
 
 
Яшәде ул сөеп,
Һәм үләр беркөнне
Нәкъ мәгърур Сандугач
Һәм Чишмә шикелле.
 

Июль, 1942

Кошчык

 
Чәнечкеле тимерчыбык белән
Уратылган безнең йортыбыз.
Көне буе шунда казынабыз,
Әйтерсең лә тирес корты без.
 
 
Кояш чыга койма аръягында,
Күрше кырлар нурга коена.
Тик нигәдер аның нуры безгә
Тими үткән төсле тоела.
 
 
Ерак түгел урман, кыр…
Кемнеңдер
Ишетелә чалгы кайравы.
Кичә шуннан бер кош очып килеп,
Шул коймага кунып сайрады.
 
 
Чакырсам да, кошчык,
Син бу йортка
Үзең теләп очып кермәссең.
Керә күрмә, безнең кан-яшь йотып
Интеккәнне үзең күргәнсең.
 
 
Сайра безгә шушы нәләт төшкән
Койма аша гына булса да,
Шунсы да бит безгә зур юаныч,
Җырларыңнан күңел тулса да.
 
 
Син очарсың, бәлки, минем илгә,
Син ирекле, җитез канатлы.
Тик әйт, кошчык,
Синең минем янга
Бу килүең соңгы кабатмы?
 
 
Соңгы кабат булса, тыңла, кошчык,
Соң теләген мәгърур җанымның:
Оч син илгә нәфрәт һәм мәхәббәт
Җыры булып тоткын шагыйрьнең.
 
 
Ук шикелле үткен канатыңнан,
Таң шикелле якты җырыңнан
Таныр сине халкым:
«Бу, – дип, – аның
Соңгы җыры көрәш кырыннан.
 
 
Чәнечкеле чыбык бәйләсә дә, –
Дип, – шагыйрьнең аяк-кулларын,
Бер көч тә юк җирдә богауларлык
Аның кайнар йөрәк моңнарын».
 
 
Оч син, кошчык, көчле җырым булып,
Шушы сиңа соңгы теләгем.
Тәнем калсын монда (Нәрсә ул тән?),
Барсын илгә минем йөрәгем.
 

Август, 1942

«Үткәндә кичергән…»

 
Үткәндә кичергән
Кайгылар, газаплар
Барсы да онтыла,
Барсы да җуела.
 
 
Төн үтеп, күңелле
Көн тугач, азактан
Берсе дә булмаган
Шикелле тоела.
 
 
Аһ, ләкин онтылмый
Гомергә, гомергә
Электә татыган
Шатлыклар, рәхәтләр –
 
 
Яндырып йөрәкне,
Саклана күңелдә
Кадерле минутлар,
Бәхетле сәгатьләр.
 

Сентябрь, 1942

Авыру сызмалар

 
Җиңәр, ахры, мине юләр үлем,
Мин суыктан, беттән, ачлыктан
Үләрмендер шулай, мич башында
Туңып үлгән төсле карчыклар.
 
 
Хыялландым ядрә давылында
Батырларча сугышып үләргә…
Юк, булмады, сукыр лампа төсле
Калдым инде пыскып сүнәргә.
 
 
Юкка чыкты бик күп теләкләргә,
Күп эшләргә булган өмитләр.
Юкка яздым: «Көлеп үләрмен!» – дип,
Юк, үләсе килми, егетләр!
 
 
Күпмени соң әле эш кыйраттым,
Күпмени соң әле яшәдем?!
Хәзергедән бик күп файдалырак
Булыр төсле алда яшәвем.
 
 
Татымадым элек мин һичкайчан
Мондый көчле, мондый әрнешле
Йөрәктәге дәртне һәм нәфрәтне,
Мәхәббәтне, үчне, сагышны!
 
 
Әле сиздем кеше йөрәгенең
Шундый көчле яна алганын.
Аһ, үкенеч, ләкин бу ялкынны
Мин илемә бирә алмадым.
 
 
Үлеммени безгә үкенечле,
Халкың өчен булса үлемең?
Күтәралмыйм, дуслар, мин хурлыгын
Ачтан шулай егылып үлүнең.
 
 
Мин яшәргә телим бирер өчен
Илгә соңгы йөрәк тибешен.
Үлгәндә дә әйтә алсам иде,
Үлдем, диеп, туган ил өчен!
 

Сентябрь, 1942

Сыра залында

 
Озак йөргәч урын алмаштырып,
Килеп ләктем сыра кибетенә…
Шушыннан да ипле урын булмас
Безнең ише бистә егетенә.
 
 
Элек, бәлки, актык җитмеш тингә
Мин бер чәркә сыра эчкәнмен.
Хәзер, көн дә калып, төбен чүмерәм
Һәр бушаган калын мичкәнең.
 
 
Монда көнгә йөзләп мичкә бушый,
Башым җитми минем шунсына:
Кем эченә шулай сыеп бетә
Йөз мичкәдән аккан бу сыра?
 
 
Ничек җитсен башың, үз эчеңдә
Ул мичкәнең төбе күпергәч,
Кубар төсле башың биеп йөргәч,
Битең, борының кызып бүртенгәч?
 
 
Кемнәр генә булмый безнең залда:
Артист, шагыйрь, күмер сатучы,
Композитор, кассир йә бухгалтер,
Йә шундыйны читтән атучы.
 
 
Киткән чакта кайсын озатасың
Назлап, сыйпап, мактап, иркәләп.
Ә кайберсен куып чыгарасың,
Якасыннан тотып, типкәләп.
 
 
Әйтмә инде, төрле хәлләр була,
Үз-үзеңнән кайчак куркасың!
Бер җирдә юк мондый кайнап торган
Кеше белән шешә боткасы.
 
 
Әнә… утыра анда бер директор,
Өстәлендә унлап шешәсе.
Сәгать саен аның эче үсә,
Сәгать саен шиңә кесәсе.
 
 
Менә артист… кичә ул туп-туры
Безнең залдан керде сәхнәгә,
Чалма киеп чыгып «Ревизор» да
Бөтен илгә булды мәсхәрә.
 
 
Яшел күзле мәшһүр шадра шагыйрь
Бездә яза бөтен шигырен,
Гонорары белән шул шигырьнең
Каплый бара сыра чыгымын.
 
 
Композитор беркөн безнең залда
Операга куйды апара,
Биш литрны көн дә өсти бара –
Апарасы һаман кабара.
 
 
Кассир Гыймай кичә бездә булды,
Госбанктан кайтып барышлый,
Бүген күрдем үзен милициядә,
Борыны төшкән, йөзе сагышлы.
 
 
Айныталмый кичә бер юанны
Тәкать корды, тәмам җан чыкты,
Кич хатыны килде, аны эзләп,
Бер карауда ирен айнытты.
 
 
Без загстан кимме? Әле менә
Беркөн бездә шундый хәл булды:
Бер кыз белән егет кушылдылар,
Бер ир белән хатын аерылды.
 
 
Кунак булды беркөн парикмахер.
Һәм шул көнне минем кунагым
Сосиска дип ялгыш кисеп алган
Бер мескеннең борынын, колагын.
 
 
Шул көнне үк үзе борынсызны
Алып килеп безгә сыйлады.
Шунсы кызык, теге борынсызы:
– Ник белмәдем кадерен син җанкайның
Моңарчы! – дип үксеп елады.
 
 
Әйтерсең лә борыны, колаклары
Туйдырганнар аңа тәмамән.
Әйтерсең лә, борынын кисеп, аны
Ул коткарган бик зур бәладән.
 
 
Пекарь тапты кичә трубкасын
Безнең залда икмәк эченнән.
Аны үзе, бездән эчеп кайтып,
Ул икмәккә кушып пешергән.
 
 
Бер пожарник, бездән исреп кайтып,
Каланчага менеп йоклаган,
Каланчада шул көн пожар чыккан,
Ләкин беркем набат сукмаган.
 
 
Һәм каланча янган. Икенче көн
Пожарникны эштән куганнар.
Сыра шул ул! Әле минем белән
Шундый бер хәл булды, туганнар!
 
 
Нәфсем төшеп, калын бер мичкәнең
Өстен ачып эчтем чүмечләп.
Егылганмын мичкә эченә үк,
Чүмеч саны булгач унөчләп.
 
 
Лоцманы күк баткан пароходның
Йоклаганмын мичкә эчендә,
Колач җәеп, сыра диңгезендә
Йөзеп йөрим, имеш, төшемдә.
 
 
Уяттылар мине, айныттылар,
Җавап алган төсле иттеләр.
Һәм якамнан ипләп тоттылар да
Итек белән артка типтеләр.
 
 
Инде хәзер сыра заводына
Керергә дип йөрим чамалап,
Керә калсам, болай юләр булмам,
Үз турымда сатмам яманат.
 
 
Мин мичкәнең хәзер өстен ачмам,
Кадак белән төбен тишәрмен
Һәм, авызыма нечкә салам кабып,
Артка гына посып эчәрмен.
 

Сентябрь, 1942

Шагыйрь

 
Төн утырып шагыйрь шигырь язды,
Ак кәгазьгә тамды яшьләре.
Тышта давыл иде; бертуктаусыз
Күк күкрәде, яшен яшьнәде.
 
 
Җил, ишектән кереп, өстәлдәге
Кәгазьләрне чәчте, туздырды.
Аннан, чыгып тышка, йөрәк яргыч
Ачы тавыш белән сызгырды.
 
 
Тау-тау булып дәрья дулкынланды,
Яшен сукты калын имәнне.
Эчпошыргыч шомлы тынлык басты
Тирәдәге карсак өйләрне.
 
 
Тик төн буе шагыйрь бүлмәсендә
Ут балкыды көннән яктырак.
Давылланып, аның йөрәгеннән
Ак кәгазьгә хисләр актылар.
 
 
Шагыйрь торды тынып таң алдыннан,
Язганнарын җыйнап яндырды.
Үзе китте чыгып…
Җил басылды,
Давыл тынды, ал таң кабынды.
 
 
Төн утырып шагыйрь нәрсә язды?
Нинди хисләр аны ярсытты?
Язганнарын биреп җил иркенә,
Таңда үзе кая ашыкты?
 
 
Сез сорагыз аны исәр җилдән,
Яшеннәрдән, дулкын тавыннан;
Һәм сорагыз ямьсез төнне куып,
Таң тудырган көчле давылдан.
 

Октябрь, 1942

Аерылу

 
Читен дә соң артык һичбер вакыт
Күрешмәсне сизеп аерылу;
Мәхәббәт һәм дуслык җир йөзендә
Булган чакта бөтен байлыгың.
 
 
Мәхәббәт һәм дуслык җебе белән
Багланганда керсез күңелләр,
Бер-берсеннән башка бар мәгънәсен
Югалтканда җирдә гомерләр,
 
 
Кинәт кенә ачы язмыш җиле
Аера сине якын дусыңнан.
Соңгы тапкыр үбү һәм күз яше
Чыкмый аннан мәңге исеңнән.
 
 
Күпме булды минем якын дуслар,
Күпме иде сөйгән иптәшем.
Калдым ялгыз, саклап яңагымда
Һәркайсының кайнар күз яшен.
 
 
Белмим, тагы нинди упкыннарда
Мин чайкалып шулай йөзәрмен.
Тик һәркайчан сулган яңагымда
Соңгы яшен дусның сизәрмен.
 
 
Күп татыдым җирдә мин ачысын
Үзәк өзгеч авыр сагышның.
Елатып һәм кайнар үбештереп,
Дустым белән, язмыш, кавыштыр!
 
 
Айлар түгел, еллар… авыр хәсрәт
Тавы булып торды йөрәктә.
Бер минутлык күрешү бәхете белән
Инде, язмыш, мине бүләклә!
 

Октябрь, 1942

Дару

 
Кыз авырды, тәне ут шикелле,
Сулгып-сулгып тибә йөрәге.
Гаҗиз калды доктор, авыру кызга
Бер дару да файда бирмәде.
 
 
Яткан чакта авыру түшәгендә,
Авыр төшләр белән саташып,
Ачылды да ишек, юл киеменнән
Кайтып керде кызның атасы.
 
 
Маңлаенда батыр яра эзе
Һәм билендә поход каешы.
Еллар буе кызны зарыктырды
Шул атаның йөрәк сагышы.
 
 
Таныш йөзне күреп, кыз елмайды:
«Әти!» – диеп, аңа үрелде.
Шул төнне үк йөздән тире чыкты,
Кызу кайтты, тәне сүрелде.
 
 
Гаҗәпләнмә, доктор, күреп кызның
Дару эчми кинәт савыгуын.
Белмәдеңме җирдә «сөю» дигән
Иң куәтле дәва барлыгын!
 

Октябрь – ноябрь (?), 1942

Кылыч

Кылыч белән кергән – Кылычтан үләр.

Александр Невский

 
– Аягыңда, егет, күн итек,
Көмеш саплы кылыч билендә.
Аргансыңдыр авыр юл үтеп,
Кунып китче минем өемдә!
 
 
Төреп сине ефәк юрганга,
Йоклатырмын назлап, иркәләп.
Кан, яшь белән җирне юарга
Өлгерерсең әле иртәгә!..
 
 
Зифа буйлы купшы әфисәр
Яшь хатынның сүзен ишетте.
Гайрәтләнеп көяз башкисәр
Каты ябып керде ишекне.
 
 
– Чибәр хатын, сине яраттым,
Кем син үзең, белмим исмеңне…
Табып китер тавык, аракы!
Җәй урныңны, чишен өстеңне!
 
 
Хатын, суеп, тавык пешерде,
Аракысын салып эчерде.
Майлы күзле майор бу сыйдан
Кәефләнде, тәмам исерде.
 
 
Кадрен белеп юмарт бу өйнең,
Ул тарттырды итек кунычын.
Салып бирде аннан мундирын,
Көмеш саплы матур кылычын.
 
 
Майор ятты, юан корсаклы.
– Йә, ач, – диде, – миңа кочакны!
Сузып аңа ялан кылычны,
Хатын әйтте аңа шул чакны:
 
 
– Син хурладың минем җиремне,
Син үтердең минем иремне…
Инде тагын йөрәк хисемне
Калҗа итеп сиңа биримме?
 
 
Килешсә дә кылыч билеңә,
Көтмә бүген ярдәм корычтан!
Кылыч белән кердең илемә,
Үлемең булыр шушы кылычтан.
 
 
Шуннан хатын сузып яткырды
Бу котырган камыр батырны.
Көмеш сабына кадәр кылычны
Йөрәгенә аның батырды.
 
 
– Сый җитәрлек булды тилегә!
Тыпырчынма, майор, тынычлан!
Кылыч белән кердең илемә
Һәм үлемең булды кылычтан.
 

Октябрь – ноябрь (?), 1942

Ишек төбендә

 
Үтеп барам шулай урам буйлап,
Парадныйда күрәм: бер бала
Звонокка үрелә, буе җитми,
Аптырагач, карап уйлана.
 
 
Мин балага киләм:
– Әллә, – димен, –
Звонокка буең җитмиме?
– Җитми шул, – ди.
– Кая, үзем басыйм.
Бернеме, – дим, – әллә икеме?
 
 
– Биш, – ди. Басам.
Шуннан бала әйтә:
– Абзыкай, син нинди йөрәкле!
Әйдә качыйк хәзер, хуҗа чыкса,
Икебезгә дә бирер кирәкне!
 

Декабрь, 1942

Кол

 
Ул, куркып, дошманы алдында
Калтырап күтәрде кулларын.
Сугышның иң кызган чагында
Ташлады кулыннан коралын.
 
 
Дошманы, сүгенә-җикренә,
Кулларын каерып бәйләде.
Өстенә тау хәтле йөк төяп,
Камчылап тылына әйдәде.
 
 
Ул бара, кан юа җилкәсен
Камчы һәм дошманы йөгеннән.
Шәм кебек төз буе нишләсен?
Көянтә шикелле бөгелгән.
 
 
Кешелек сыйфаты бу чакта,
Әйтегез, бармы бу мескендә?
Аягы, куллары һәм хәтта
Җаны да хуҗасы иркендә.
 
 
Юк сиңа кешечә көн итү,
Бикләдең син гомер юлыңны…
Дошманың алдында, егетем,
Бер куркып күтәргәч кулыңны,
 
 
Йә сугыш син яклап хаклыкны,
Йә сайла кызганыч коллыкны.
Беренче юл нинди данлыклы,
Икенчесе нинди хурлыклы.
 

Гыйнвар, 1943