Текст книги "Сайланма әсәрләр. Том 1. Атилла / Избранные произведения. Том 1"

Бер тапкыр әңгәмә барышында атасы аңа римлылар белән озын арбаларда орышулары турында сөйләгән иде. Әгәр дә мәгәр әнә шул озын арбаларга озын сөңгеләр бәйләп, атларны арткы күчәрдән тарттырып, ташбакага һөҗүм итсәк?.. Ләкин бит арбаларны калага кертәсе бар, ә ташбакалар каладан чыкмаячаклар, римлыларның көче яхшы ныгытылган калада.

– Яубаш Атилла, калага керү мәсьәләсендә минем сиңа бер киңәшем бар, – диде Баламбир углан.

Табындагылар барысы да угланга төбәлделәр.

– Ничек, ничек, Баламбир меңбаш? – диде Атилла яубаш.

– Каланың капкаларын ачтыру өчен, коллар белән әсир төшкән гот сәүдәгәрләрен җибәрергә кирәк.

– Сугышчыларыбызны коллар киеменә киендерергә? Шулаймы, Баламбир углан?

– Шулай, яубаш Атилла. Алар артыннан калага һөҗүм итәргә.

– Юк инде, сәүдәгәрләр башта базарга кадәр үтәргә тиешләр, Баламбир углан. Берише капкаларны ачарга, сакчыларныалырга тиеш булачаклар.

Яубаш Атилла түмәреннән торды, Баламбир углан янына килеп, кулын кысты һәм яңадан урынына барып утырды.

– Килештекме, Биләү абам, Баламбир меңбаш киңәше белән?

– Акыллы киңәш, яубаш. Бу эшкә хәзер үк керешергә кирәк, хәзер үк.

Атилла яубаш Исла җибәргән кешегә карады.

– Сәүдәгәр йөзендә сез дә барырсыз.

– Яхшы, яубаш Атилла. Сакчылар мине беләләр, Исла мине һәрчак үзе белән йөртте.

Атилла яубаш уң кулын сабы энҗе-мәрҗәннәр белән бизәлгән кылычка куйды, авыз эченнән генә дога укыды. Шундый ук кылыч абасы Биләү кулында бар иде, әмма Атилла белә иде инде: ул кылычны да тимерчеләр остасы Тугран ясаган. Ә алтын куллы Тугран да Ольвия каласында, ниндидер хуҗада тимерчеләр остасы булып эшли. Атилланың бу хәрәкәтен күреп, табындагы меңбашлар барысы да шул хәрәкәтне кабатладылар, һәммәсе дә авыз эченнән генә Тәңредән фатиха алдылар.

– Сәүдәгәрләр калага таба иртәгә үк кузгалырлар, без алардан кала төшеп кузгалырбыз, – диде Атилла яубаш, тора башлап. – Мин сезнең, меңбашларым, барыгызга да иминлек телим.

Бу – яубашның һөҗүмгә хәзерләнер алдыннан әйткән соңгы сүзе иде.

Иртәгә кузгалабыз дисәләр дә, коллар сайлау, аларга кием табу, арбалар хәзерләү атнага якын вакытны алды.

Ниһаять, көннәрдән бер көнне гуннар иртән кояш чыгуга, тезләренә төшеп, Тәңреләреннән фатиха алдылар һәм Ольвия каласына таба кузгалдылар. Яубаш Атилла, ыстан туктап торганда, бер генә сәүдәгәрне дә калага таба уздыртмады. Ә легионерлар гадәттә каладан чыкмыйлар иде. Алар күчмә гуннарны беләләр, аларга артык игътибар итмәскә тырышалар иде, гәрчә алардан мал-туар сатып алгаласалар да. Ахыр килеп, моңа кадәр күчмә гуннарның Ольвия каласына беркайчан да һөҗүм иткәннәре булмады. Нигездә римлылар җирләренә гуннарны җибәрмәү Германрих король өстендә иде. Ә Германрих король бу өлкәдә үз вазифасын җиренә җиткереп үтәп килде– колларны китереп сатты һәм үз иленә кайтып китте. Аннары Германрих король күп кенә күчмә гуннар белән солыхта иде, ә солыхта булганнарына хәтта үз җирләрендә җәйләргә рөхсәт иткәли иде. Шуның өчен булса кирәк, кала сакчылары каладан ерак җәйләгән гуннарга әллә ни игътибар итмәделәр. Хәйлә килеп чыгар төсле иде.

Сәүдәгәрләр артыннан төп гаскәре белән Атилла яубаш үзе дә калага таба кузгалды. Калага сәүдәгәрләр үтеп керә алган хәлдә, алар ерак йөрмәскә тиешләр иде. Атилла яубаш көтүчеләр сайлады, зур булмаган көтү оештырды һәм калага таба алдан җибәрде. Үзе исә, көтүгә ышыкланып, алар артыннан кузгалды. Биләү абасына Рим капкасына таба хәрәкәт итәргә боерды. Бу хәлгә Биләү абасы зарлана төшебрәк килеште, имеш, аның да готлар капкасыннан керәсе килә. Бер уйлаганда, аерма юк иде кебек.

Кич якта Атилла яубаш Хилхәл атакай киңәше белән Рухил абасына чапкынын җибәрде. Ләкин Рухил абасы да аңа үз чапкынын җибәргән булып чыкты. Чапкын Атилланы хәрәкәт иткәндә эзләп тапты.

– Әйт сөенчең, чапкын, – диде аңа атлары тигезләшүгә Атилла.

– Абаң Рухил хәбәр итә, яубаш Атилла, аскы готлар короле Ардарих безнең аркадаш булды һәм аны гаскәре белән Рухил абаң синең карамакка җибәрде.

– Король Ардарихның гаскәре зурмы?

– Король үз көчендә әле, яубаш.

– Ул хәзер кая?

– Ул сиңа бер көнлек юлда, яубаш Атилла.

Моңа ышануы кыен иде.

– Король Ардарих миңа буйсынырмы?

– Ул сиңа буйсынырга дип килә, яубаш Атилла.

– Хилхәл атакай, Хилхәл атакай! – дип, кала төшеп барган атакайны дәшеп алды Атилла.

– Аскы готлар короле Ардарих безгә килеп кушылмакчы, Хилхәл атакай. Ни кылыйм?

– Килә-килүгә үк антын ал, Атилла.

– Ишеттеңме, чапкын? Ардарих король минем кырыма килә-килүгә ант итәр. Бары тик шул шарт белән генә мин аны кул астыма алырмын.

– Мин аңа, яубаш Атилла, сезнең һәр сүзегезне түкми-чәчми җиткерермен.

– Имин юл сиңа, чапкын.

Чапкын атын җилле генә юырттырып китеп барды, Атилла аны карашы белән озата калды, һөҗүм башларга санаулы көннәр калгач кына, Ардарих король килә?.. Рухил абасы җибәргән. Ярдәмгәме?.. Уйланырлык иде монда. Ләкин начарга юрарга теләмәде. Вакыты ул түгел иде. Дөресен генә әйткәндә, Атилла Ардарих корольгә ышана төшә иде. Ә менә Биләү абасына ышанып җитми. Ниндидер кимсенү тоя кебек абасы. Аталары аны яубаш итмәгән өченме?.. Бик ихтимал ич. Моны Биләү абасы ничек кабул итәр?.. Киңәшмәде дә, ә инде хәл дә итеп куйды. Ардарих король иртәгә аның кырында булыр. Калага һөҗүм иткәндә, Ардарих король Атилла яубашның яугирләренә арттан сөңге ташламасмы?.. Гомер буйларына римлыларга ялланып хезмәт иткән готларга ышанып буламы?..

Атилла яубаш, атын камчылый төшеп, алгарак үтте һәм берьялгызы гына атын атлатып китте.

«Ардарих король, Ардарих король, – диде ул авыз эченнән генә. – Нинди максат белән юнәлдең син минем кырыма? Ихластанмы минем канат астыма керәсең, әллә, булмаса, кемгә булса да янә ялландыңмы? Әллә, булмаса, чынлап та Атилланың аркадашы булырга телисеңме?»

Атилланы җансакчысы куып җитте һәм:

– Ардарих король безнең тарафта, яубаш Атилла, – дип хәбәр итте.

– Минем кырга килсен, – диде Атилла, атын тыя төшеп.

Ул арада биленә грекларның ятаганын таккан, калканын артка тагып куйган Ардарих король Атилла яубаш янына җитте һәм, атыннан төшеп, бер тезенә чүкте, һәм гуннар телендә вата-җимерә яубашка сәлам юллады, иминлек теләде.

Ат өстеннән генә Атилла аның сәламен алды, атына атланып, янәшә кузгалырга кушты.

– Хөрмәткә ия король, башта минем кул астына керергә теләвеңнең сәбәбен беләсем килә иде. Ни сәбәпле римлылардан йөз чөердең дә ни өчен нәкъ менә минем төмәнгә килеп кушылырга булдың?

– Мин-минлекләре тәмам башларыннан ашкан, үтә тәкәббер һәм үзләрен бар халыклардан да өстен күреп, югарыдан караган римлылардан тәмам гарык булдым мин, яубаш Атилла. Мин император кызының кулын сораган идем, ә ул миңа: «Мин теләсә кемгә ялланырга торган готка бирергә кыз үстермәдем», – диде. Мине мыскыл итте, рәнҗетте.

Шулай диде дә король барыр җайда хәнҗәре белән уч төбенә кадады һәм канлы кулын Атиллага сузды. Бу аның анты иде. Атилланың бу хакта ишеткәне бар иде. Атилла аңа уң кулын сузды.

– Король Ардарих, без иртәгә калага һөҗүм итәбез, – диде Атилла. – Капкалар ачылуга, җәяүле яугирләрең белән беренчеләрдән булып син бәреп керерсең. Шул булыр минем сиңа тәүге әмерем, король Ардарих.

– Мин синең әмерең кабул иттем, яубаш Атилла. Без, готлар, орышларда сынатмый торган идек.

– Калганын каланы алганнан соң, король Ардарих, каланы алганнан соң.

Атилла атына камчы белән сукты һәм, алга чыгып, җилле генә юырттырып китте. Алар кала янына кояш баегач, хәтта караңгы төшә башлагач кына килеп туктарга тиешләр һәм шау-шусыз. Сәүдәгәрләр инде калага кергән булсалар кирәк, Атилла керәсе капка янында күренмиләр. Атилла кире борылды, яугирләренә кала янындагы урман артында туктарга боерды һәм әйтте:

– Ут алмаска, шауламаска, атларны елга буенда калдырырга!

Атилла янына Айгөл апасы килде, атыннан төште.

– Готлар королен кабул иттең түгелме, энем?

– Иттем, апам, мин аңа ышанам.

– Ышануың әйбәт. Тик араларына ышанычлы шымчыларың җибәр. Сакланганны саклармын, дигән Тәңре.

– Яхшы, апам. Шулай итәрмен. Хәзер миңа меңбашларым белән сөйләшергә кирәк.

– Күркәм арбасы янына да туктап кит. Ул сине көтә, малае бар, малаең диюем.

– Мин Күркәмне каланы алгач малай белән котлармын, апам. Сөйләштекме?!

– Малаең синең дәвамың, Атилла.

18

Магистр Гаурәнцәй күпне күргән тәҗрибәле ясак җыючы иде. Ул заманында бик күп орышларда катнашты, готларны да кыйнады, аланнарны да, венедларны да рәнҗетте, хәтта сарматларга да кул сузгалады. Ләкин бүген каланы боҗрага алган гуннар хакында ишетеп белсә дә, алар белән император магистрына орышырга туры килмәгән иде. Ни батырлар дип әйтсәләр дә, ул аларны барыбер варварлар рәтенә кертте, шуның өчен, каланы гуннар боҗрага алганнар, дигән хәбәргә бик үк исе китмәде. Чөнки каланы империянең ике көчле легионерлар гарнизоны саклый иде. Заманында зур вә исемле полководецлар санында йөргәнгә, ул, гарнизон полководецлары белән дә киңәшеп тормыйча, үзе биләгән бинада калды. Ни өчендер легионерларның полководецлары да Гаурәнцәй белән киңәшеп торуны артык санадылар бугай, килүчеләр булмады. Димәк, полководецлар үз көчләренә ышаналар, тәҗрибәле Гаурәнцәй киңәшенә мохтаҗ түгелләр. Магистр Гаурәнцәй бернәрсәне ачык белә иде: кала кирмәненең капкаларын ачмаган хәлдә, варварлар эчкәре үтеп керә алмаячаклар. Ә оста укчыларга дивардан торып варварларны чүпләве кыен булмаячак.

Ләкин легионерлар, нәкъ Гаурәнцәй кебек уйлап, орышка хәзерләнгән арада, кемдер гот сәүдәгәрләре коллар сатарга алып кергән Төньяк капканы ачкан, һәм гуннар өер-өер калага тула башлаганнар, дигән хәбәр ирешүгә, магистр Гаурәнцәй, бу хәлгә ышанмыйча, үз кешеләре белән шул тарафка ашыкты. Ул гуннарның калага үтеп керә алуларына ышанмады, әмма ачык капка янына җитәрәк, аннан агылып кергән атлы гуннарны һәм җәяүле готларны күреп, ни кылырга белми туктап калды.

Магистр чарасыз калып, артына әйләнеп карады. Аның кул астында утны-суны кичкән йөздән артык кеше булса да, атлы гуннарга һәм озын сөңгеле готларга каршы тору мөмкин түгел иде, һәм ул кулын күтәрде. Имеш, туктагыз, киңәшик. Ул арада елгыр сугышчысы алгарак чыкты һәм магистрга:

– Магистр, ышан, без, варварларны куып чыгарып, капканы ябарбыз, ул арада легионерлар килеп җитәр.

Күпне күргән батыр сугышчы хаклы иде, һәм Гаурәнцәй, аңа җавап бирми, кылычын кыныннан суырып чыгарды һәм кешеләрен алга таба әйдәде. Ләкин капка янына үтү мөмкин түгел иде инде – гуннар озын арбалары белән капкадан кереп баралар иде инде. Ул арада гуннар һәм җәяүле готлар Гаурәнцәйнең кешеләрен күреп алдылар һәм аларга каршы киттеләр. Аттагы гуннар магистр кешеләрен бик тиз тулганага алдылар һәм укка ала башладылар. Күз ачып йомганчы, магистрның күпне күргән батыр сугышчылары аркаларына, күкрәкләренә кадалган уклардан әле анда, әле монда тәгәрәп китә башладылар. Гаурәнцәй, улын артына яшерә төшеп, диварга таба чигенде, үзенә аткан уклардан калканы белән саклана-саклана, диварга барып төртелде. Аңа гуннар шундук аркан ташладылар. Гаурәнцәй хәтта чажлап килгән аркан тавышын ишетте, икенче мәлдә инде аркан аның гәүдәсен кысып алды, һәм аны, аяктан егып, сөйрәп алып киттеләр.

Атасын аркан белән сөйрәтеп алып китүләрен күреп, Аэцәй атлы улы кулындагы кылычын ташлап, кулларын күтәрде. Ул арада аның янына төп кебек юан гәүдәле ат менгән берәү килеп туктады, һәм тәкатьсез калган магистр улы аны шундук таныды – Юстин тимерчесе иде ул.

– Һо-һо, магистр улы Аэцәй безнең кулда, – диде тимерчеләр башы, артына килеп туктаган чем-кара атка атланган кешегә.

– Атасын да, улын да сак астына ыстанга! – дип боерды кара айгырга атланган кеше һәм ары таба китеп барды. Бу мәлдә зур кала мәйданында ташбакалар ясап, легионерлар гуннарны көтәләр иде инде. Империянең тынычлыгын саклаучы легионерлар – гасырлар буена варварларны империя җирләренә кертмичә торган батырлар.

Калын калканнар астына качкан легионерлар кирәкмәгән озын сөңгеләр белән коралланганнар. Кемдә булса ташбакага якыная икән, бер калкан чак кына читкә тайпыла һәм елан угы кебек очлы сөңге корбаны булганын сизми дә кала. Бөек Искәндәр сугыш алымын Рим легионерлары әле булса кулланалар иде һәм, әлбәттә, тагын да камилләштерә төшеп.

Кара айгырга атланган Атилла яугирләренә ике канатка аерылырга боерды, һәм алда арбаның артына атлар җигелгән һәм алгы күчәргә беркеткән озын сөңгеләр пәйда булды. Мәйданда ташбакалар берничә иде, ләкин сынау йөзеннән башта беренчесен юк итү кирәк иде. Яугирләре икегә аерылуга, Атилла озын арбаны ташбакага юнәлтергә дип ишарә ясады. Ат менгән гуннардан һәм җәяүле готлардан саклану өчен ташбака чынлап та әйбәт чара икән. Ташбакага һичкем якын килә алмый, килә икән, шундук аны гүя елан чага. Ләкин озын арбага бәйләнгән сөңгеләр арттан җиккән атлар көче белән ташбаканы икегә аерды, ташбака астындагы легионерлар сибелергә мәҗбүр булдылар. Ә гун укчыларына шул гына кирәк, алар шундук легионерларны утка ала башладылар. Ташбака күзгә күренеп эреде, юкка чыкты. Моны күрде дә яубаш Атилла, өзәңгесенә басып:

– Ур-ра! – кычкырды.

«Ур-ра» тавышы белән калган озын арбалар да мәйдандагы ташбакаларга һөҗүм иттеләр. Менә кайчан империянең җиңелмәс легионерлары күзгә күренеп эри башладылар, сибелделәр, таралдылар, кайсы кая кача башладылар. Укчылар аларны укка алдылар, җәяүле готлар исә, аларны куып җитеп, аркаларына сөңгеләрен батырдылар. Ташбака астындагы легионерлар калканнары сибелүгә, һични кыла алмый, күпләре әсир төштеләр, кулларын күтәрделәр. Мәйдандагы ташбакалар сүтелүгә, Атилла батыр егетләре белән көньяк капкадан кергән Биләү абасына ярдәмгә ташланды. Ләкин монда да сугыш гуннар исәбенә тәмамланып килә икән инде. Биләү абасы күп кенә легионерларны әсир иткән, күпләрен кырган, әлбәттә инде, абасы ягыннан да югалтуларсыз булмаган.

Атилла энесен кара айгырда күрүгә, Биләү абасы, алмачуар атын куалый-куалый, аңа каршы китте һәм:

– Ур-ра, Ур-ра! – дип кычкырды. – Җиңү, Җиңү, Атилла, Җиңү! Ур-ра!

Ләкин әле тегендә, әле монда орыш, кан кою бара иде. Әмма кояш баюга таба тәгәрәгәндә, Ольвия каласында каланы саклаучы бер генә легионер да калмаган иде инде, күбесе ятып калсалар, берише әсир ителгән иде. Яубаш Атилла, яугирләренә каланы өч көнгә таларга калдырып, туктаган ыстанына юнәлде. Аның күңеле җиңү тантанасы белән тулы иде. Шушы куанычтан әле аның Тәңресе ишетерлек итеп кычкырып җибәрәсе, әле тизрәк капкадан чыгып, Күркәме туктаган ыстанга очасы килде. Ләкин ул тегесен дә, монысын да эшләмәде – кире калага борылды. Күрде ич ул, абасына ярдәмгә килгәч, ул аның йөзендә, йөзендә генә түгел, күзләрендә дә ниндидер үзе дә аңлап бетермәгән ачу катыш ярсу күргән иде. Ләкин ул моңа игътибар итеп тормаган иде, хәзер исә кире калага таба борылгач, янә икеләнә калды. Кала аның кулында, яугирләре кала халкын талый. Бу, әлбәттә, бер дә килешә торган нәрсә түгел, тик нишләмәк кирәк, җиңелгән халыкны талау борын-борыннан килә-калган гадәти хәлгә әверелеп киткән. Ул гына бу яман гадәтне туктата алмас. Моны башлап җибәрүчеләр борын заманнарда кытайлылар булсалар, аларның бу яман гадәтен римлылар дәвам итәләр, ахыр килеп, бу яман гадәт варварларга да күчә. Юк, ул аларны туктата алмас, аңламаслар аны яугирләре…

Атилла атын янә капкага таба борды, җансакчыларына исә калырга кушты. Капканы чыгуга, ул кара айгырын үз иркенә җибәрде, ат сөлек кебек сузылып чаба башлагач, кулларын җәеп, Тәңресенә:

– Имин бул, имин бул, Тәңрем, имин бул! – дип кычкырды.

Күркәм хатынның чатыры күренде, ул атын тыя төште, кара айгыр юыртуга күчкәч, янә Биләү абасын күз алдына китерде. Ә бит борынгы төрки бабаларының гадәте буенча яугир әсир иткән, йә булмаса, теге йә бу илне яулаган байлыкка тарган сугышчы җыйган байлыгының өчтән бер өлешен тылдагы халыкка, ярты өлешен угланнарга, ә дүрттән бер өлешен үзенә алып калырга хаклы була. Бу гадәт, язылмаган канун ерак Угыз бабалардан ук килә. Син, Атилла, яубаш буларак Ольвия каласын кан коймый диярлек кулыңа төшердең һәм син бу гадәтне бозарга җыенасыңмы?..

Хатыны Күркәм тапкан өченче улын кулына алып, аңа Тәңредән иминлек-саулык, игелек теләп, күккә карап кергәч, Атилла баланы анасына бирде һәм хатынның битеннән сөеп алды.

Хатын янында имчәк имгән балага бераз карап утыргач, Атилла үз чатырына кайтты һәм түр яктагы аю тиресе җәйгән урынга сузылып ятты. Һәм башына килгән беренче уе: «Иртәгә үк атама чапкыным җибәрәм, җиткерсен сөенчене, коллар сату оясы Ольвия каласы безнең кулда».

Икенче көнне Биләү абасы чатырына килгәч аңа болай диде:

– Абам, мин атабызга чапкыным җибәрдем инде. Әйттем, атна-ун көннән Германрих король җирләренә таба кузгалачакбыз. Хак әйткәнменме, абам?

– Мин дә атама сөенче белән чапкыным җибәргән идем, – диде Биләү абасы, тезләрендә яткан Тәңре кылычын сыйпый-сыйпый.

– Яхшы, ике сөенчене бергә алыр, – дип, сүзне икенчегә борды Атилла: – Германрих король Немоград каласында утыра икән, без шунда таба кузгалырбыз, абам. Мин әйттем.

Атилла атасы кебек «мин әйттем» диюгә, Биләү абасы ирен чите белән генә елмаеп куйды, әмма бер сүз дә әйтмәде. Биләү углан да белә иде, Рим императорына даладан, урман халыкларыннан коллар җыеп, сатып ятучы Германрих корольдән үч алырга тиешләр алар. Аталары шундый әмер бирде аларга, аталары васыяте.

Ике көннән кала талану вакыты үткәч, Атилла чатырына табын җыйды һәм меңбашларына шул ук сүзләрне кабатлады– алар Германрих король җирләренә таба кузгалырга тиешләр. Яубаш Атилла хаклы иде, берәү дә сүз катмады, барысы да яубашның әмерен карусыз үтәргә ант иткәндәй, күктәге Тәңрегә кул күтәреп дога кылдылар.

Яубаш Атиллага шул гына кирәк иде дә.

19

Кала таланып, мәетләр җыелып күмелгәч, Атилла яубаш янә табын җыйды. Бүген исә ул таланган һәм һәр яугир кулына кергән малны вә әсирләрне борынгы бабаларча бүләргә тиеш иде. Гадел рәвештә. Табында Атилла юк-юк та абасы Биләүгә күз төшереп алды, абасы исә бу хәлгә уңайсызлана башлады. Ахыр тамак кырды. Нидер әйтергә җыенды, әмма аңа әйтергә бирмәделәр. Япма ачылды һәм яубашның җансакчысы:

– Яубаш Атилла, әсир ителгән легионерларны китерделәр, – диде.

Барысы да, дәррәү кубып, чатырдан чыктылар. Атилла яубаш чатыр кырына тезелеп баскан әсирләрне күздән кичерде. Ул белә иде, Хилхәл атакайның сөйләгәне бар иде, Рим легионерлары варварларга карата шәфкатьсез булалар һәм, күрәсең, үзләре дә варварлардан шәфкать көтмиләр иде. Чөнки римлылар әсир ителгән ир-егетләрне астылар, кистеләр, хәтта кылычтан уздырдылар, ул гынамы, арыслан кебек җанварларга ботарларга ташлаудан да баш тартмадылар. Бигрәк тә баш күтәргән хуҗаларыннан качкан колларга рәхимсез булдылар легионерлар, калганнарга гыйбрәт булсын өчен, әллә ниткән яман җәзалар уйлап таптылар, һәм легионерлар үзләре дә бүген варварлардан рәхим-шәфкать көтмиләр иде. Магистр Гаурәнцәй белән углын алга чыгарып ук бастырганнар. Шул мәлдә Атилла янына тимерче Тугран килеп басты.

– Әсирләр белән нишлибез, яубаш Атилла?

Атилла бертын дәшми торды, аның кулында йөзләрчә әсир ителгән легионер, һәммәсе дә орышта катнашкан. Үзләре кебек башкаларга гыйбрәт булсын өчен ат койрыгына тактырасы да иде үзләрен, кичтән үк Хилхәл атакай Атилланы кисәтеп куйды – явыз булма, явызлык белән җиңелгән халыкның шәфкать мәхәббәтен яулап булмый. Хилхәл атакай хаклы иде. Бу әле яу башы гына. Әнә шул яу башында ук явызлык кылса, ул кылган явызлык бик тиз императорга гына түгел, бөтен империя халкына ирешәчәк, һәм аларны ары таба коллыктан азат итүчеләр сурәтендә түгел, иң яман җимерүчеләр итеп кабул итәчәкләр. Күпме генә әсир төшкән легионерларга тешен кысып карап тормасын, күпме генә кичә дошманнары булган әсирләрне кызганмасын, аңа Хилхәл атакай тәкъдимен кабул итәргә туры киләчәк. Кичә ул, Хилхәл атакайны аңларга теләп: «Нишлим соң мин алар белән?» – дип сорады. «Син аларны иреккә җибәр», – диде Хилхәл атакай. Хәтта тәкъдимен дәлилләп тә тормады. Хак. Хилхәл атакайның бу киңәше яубаш Атиллага ошамады, хәтта эченнән генә: «Булмас ул, атакай», – дип куйган иде. Ләкин бүген, әсирләрне каршына китереп тезгәч, хаталануын аңлады. Җитмәсә, кичә балага исем куштырганда Хилхәл атакай кисәткәндәй: «Адәм баласы дөньяга явызлык кылу өчен килми, олан», – дип әйтеп ташламасынмы. Әнә шул сүзләр Атилла яубашның тәмам йөрәгенә уелып төшкәндәй булды. Хәзер инде ул әсирләрне иреккә җибәрү ягында иде. Тик соңгы мәлдә янә уйга калды: ышанырлармы варварлардан рәхимсез үлем көткән легионерлар? Чөнки римлылар үзләре коллар белән рәхимсез кыланалар иде.

– Яубаш Атилла, – диде тимерчеләр башы. – Легионерларның күбесе империя мәнфәгатьләрен яклап, орыш кырында ятып калдылар, алар инде җир куенындалар, ә менә боларның язмышын син, яубаш, хәл итәсең. Ә менә болары аталы-уллы Ольвия халкыннан ясак җыючылар – магистр Гаурәнцәй һәм аның улы Аэцәй. Магистр Гаурәнцәйнең сиңа сүзе бар, яубаш Атилла.

– Әйтсен, – диде Атилла.

Магистр Гаурәнцәй ярты адым гына алгарак чыгып басты, бик озак тимерче Тугранга нидер аңлатты. Ниһаять, алар бер-берсен аңладылар бугай, тимерчеләр башы, Атиллага таба борылып:

– Магистр Гаурәнцәй үзе хакында император Феодосийга мөрәҗәгать итәргә куша. Юк, үтенәм, ди әнә. Әйе, үтенә. Император сараенда аның баҗасы Вигиләй эшли икән. Имеш, иң әүвәл ул аны сатып алачак, – ди.

– Син аңа әйт, тимерчеләр башы Тугран, гуннар коллар сатмыйлар, аларның максатлары – колларны азат итү.

Гуннар телен аңламаса да, сүз сөрешендә Гаурәнцәй бераз чамалады – сүз аның турында бара. Шул мәлдә Гаурәнцәй улы Аэцәйнең кулыннан алды, угланны алгарак чыгарды, нидер әйтергә теләде, әмма әйтмәде, тыелып калды.

– Кем вазифасын үти бу әсир сарайда?

– Сенатор ярдәмчесе, хөрмәткә ия кеше, – диде ашыга төшебрәк Гаурәнцәй. – Аның җиткән кызы да бар, ул да калада.

– Кая ул кыз? – дип сорады Атилла.

– Кыз алачык тотучы Юстин хуҗада, мин аны шунда качырган идем, тимерче белә, – диде Гаурәнцәй.

– Минем алачык тотучы хуҗамда чынлап та бер кыз бар, яубаш Атилла, – диде тимерчеләр башы Тугран. – Алачыкта мин хезмәт иткән идем, мин аның бернәрсәсенә дә тидермәдем. Хуҗаның кызы бар, мин аңарга өйләнергә җыенам, яубаш Атилла.

– Бу чынлап та шулаймы, Тугран?

– Бу чынлап та хак, яубаш Атилла. Без анда синең яугирләрең өчен менә дигән корал җитештереп торырбыз. Кала безнеке, димәк, хуҗалар да безгә ясак түләргә тиеш булачаклар.

Атилла чак кына арттарак басып торган Хилхәл атакайга карады. Янәсе, атакай бу эшкә ничек карый.

– Тимерчеләр башы акыллы фикер әйтте, яубаш Атилла. Гаскәр атсыз булмаган кебек, гаскәриләр коралсыз да булмый. Ольвия каласы безгә корал җитештереп торыр, ә Тугран калага баш булыр.

– Ишеттегезме, меңбашларым? Хилхәл атакай ни ди. Ольвия каласы тимерчеләре безгә корал җитештереп торачаклар. Биләү абам, син дә ишеттеңме?

– Ишеттем, яубаш Атилла, ишеттем.

– Ишетсәгез, инде хәзер минем карарым тыңлагыз. Магистр Гаурәнцәй баҗасы Вигиләй кызы белән улы Аэцәйне миндә әманәт итеп калдыра. Ә үзе, – диде Атилла, бераз тыела төшеп, – ә үзе азат. Дүрт ягың кыйбла, магистр Гаурәнцәй, дүрт ягың кыйбла. Кая телисең – шунда кит. Шулай ук һәр әсир ителгән легионерга ирек игълан итәм, ирек. Телиләр – илләренә кайтып китәләр, телиләр – бездә калалар, минем дәрәҗәле яугирләрем булалар. Телиләр – шушы җирдә авыл утыралар, өйләнәләр, безгә ашлык җитештерәләр. Ашлыкның уннан бер өлеше безгә, калганын базарда сата алалар. Терлек үстерүчеләргә җир-биләмә биреләчәк. Бу йөкне мин янә Тугран кардәшемә тапшырам. Мин әйттем!

Ләкин яубаш Атилланың бу сүзләрен бар әсирләр дә аңламадылар, Тугран аларга кат-кат тәрҗемә итте, кат-кат аңлатты. Ниһаять, әсирләргә Тугранның сүзләре барып җитте бугай, әсирләр бер-берсе белән кочаклаша, хәтта елаша башладылар. Иллә магистр Гаурәнцәй булган хәлгә һаман ышанмый тора иде әле. Ышанырлык хәл идеме, варварларда гына түгел, империядә булган хәл түгел бу.

– Чишегез әсирләрнең богауларын! – дип боерды Атилла. – Ирек аларга, ирек!

Барысы да кайсы кая таралышкач, Атилла янына Айгөл апасы килде.

– Өченчеңә матур исем куштыргансың, Атилла энем – Ирнак. Матур исем. Килен дә канәгать калды.

– Син сарайга кызыкма, син үзең император сарае кебек сарай күтәр, Атилла энем, үзең. Император сараенда син кеше кешесе булачаксың, ә син үзбаш яшәргә тиешсең, императорларны көнләштерерлек итеп.

– Мөмкин хәлме бу, апам?!

– Мөмкин итсәң, бик мөмкин, Атилла энем, бик мөмкин.

Әнә шулай көтмәгәндә яубаш Атилла күңеленә әллә ниткән кеше әйтсәң кеше ышанмастай оеткы салып китте апасы. Бу сүзләрне ул бик еш исенә төшерде һәм, апасын кат-кат тыңлагандай, сәер бер халәттә калгалады.

Шулвакыт аның янына тимерче Тугран килде.

– Без иртәгә алачык хуҗасы Юстин йортына барырбыз, яубаш Атилла. Тимерче тугранның яшь хатынын күрергә.

– Яңа коралларын да күрергә, – дип өстәде тимерче Тугран һәм калын иреннәрен киң җәеп елмайды. Чөнки тәүге көндә, хуҗаның бернәрсәсенә дә кагылдырмагач, корал алачыклары тоткан хуҗа Юстин үз кызын аңа кияүгә бирергә ышандырган иде инде. Ни гаҗәп, ата кеше, кызым үзе дә риза, дигән иде.

20

Өрәк елгасы буйлап җәйләгәндә, көтмәгәндә Атилла яубаш ыстанына сенатор ярдәмчесе Вигиләй килеп төште. Атилла аның артыннан Константинопольгә илчесе Исланы җибәргән иде, тегесе исә Атилланың үтенечен җиренә җиткереп үтәгән, һәм менә сарай корты Вигиләй аның каршысында. Моңа ышануы кыен иде, ләкин ышанмаслык та түгел иде – Вигиләй аның каршында. Вигиләй артыгы белән бай киенгән, өстенә алтын җепләр белән тукылган сырма кигән, үзен шактый эретерәк тота. Килмәс иде Атилла каршына, аның унҗиде яшен тутырган кызы, бер шайтан белә, ниндидер юллар белән варварлар яубашы Атиллага кияүгә чыгарга ризалык биргән. Ләкин кызның үтенечен искә алып, варвар булса да, Атилла яубаш аның атасын көтте. Гәрчә мөмкин булса да, Юстин хуҗа йортында торган кыз янына керми йөрде. Инде кызның көткән атасы да килде.

Сенатор ярдәмчесе Вигиләй Атилла чатырына баш ими генә керде. Атилла аңа каршы атлады, күрешергә кулын сузды. Сенатор ярдәмчесе варварлар яубашына теләр-теләмәс кенә кулын бирде. Вигиләй чатырга керә-керүгә үк булачак киявен күздән кичергән иде. Калкурак яңаклы, җәенкерәк борынлы, киң маңгайлы, зәңгәр-яшькелт күзле бу адәм аңа шактый кырыс күренде. Җилкәләре киң генә түгел, бик киң, Хода бер кешегә ике кешенең җилкәсен биргән кебек, муены башы белән тоташып киткән диярлек. Өстендәге киеме гади, әмма булачак кияүнең аякларында үтә кызыл итекләр, күз камашырлык, хәтта чигүле бугай. Билендәге билбавы да кул киңлек һәм асылташлар белән бизәлгән. Сул кулында шактый озын кылыч, путасының уң ягында сабы асылташлар белән бизәлгән хәнҗәр. Сырмасы тезенә җитәр-җитмәс, ләкин чабу астыннан ниндидер балаклы кием күренә. Мондый киемне күрмәгән Вигиләй яубаш Атилланың әнә шул киеменә шигәеп карап торды, иллә бу хакта сорарга кыймады.

– Исән-имин килеп җиттегезме? – диде Атилла. «Бабай» дип әйтәсе иткән иде, тыелып калды.

Вигиләй яубаш Атилла күрсәткән түмәргә барып утырды, кулларын тезләренә куйды һәм бертын башын иеп торды да, Атиллага туры карап:

– Әйтегез әле, яубаш Атилла, минем кызым сездә колмы, әллә, булмаса, чынлап та хатыныгыз буласымы?

Яубаш Атилла бер читтәрәк утырган Тугран тимерчегә карады.

– Әйт, Тугран, кызга мин туйлап өйләнәчәкмен, туйлап, зурдан кубып. Әйт, гун яубашлары җарияләр тотмый. Кызны ошаткан гун йә аны хатыны итә, йә кемгә булса якын кешесенә кияүгә бирә.

– Атилла яубаш минем кызыма өйләнмәдемени әле? – дип сорады Вигиләй.

– Яубаш Атилла кызга вәгъдә бирде, атасы рөхсәтеннән, ягъни ризалыгыннан башка өйләнмәячәк, ягъни үзенеке итмәячәк.

– Варвар, ә итагатьле булырга тели, – диде Вигиләй һәм Тугранга бу сүзләрне аудармаска кушты.

– Нәрсә-нәрсә диде? – дип сорады яубаш Атилла Туграннан.

– Яубашның вәгъдәле булуын хуплый. Әйт аңа. Мин кызымны алып китә аламмы? – ди.

– Юк, – диде Тугран Атилла өчен. – Юк, Вигиләй. Кызга, сез риза булсагыз да, булмасагыз да, яубаш барыбер өйләнер, чөнки кыз ризалыгын бирде инде.

– Мин риза булмый кая барыйм, – диде Вигиләй. – Кая бара алам мин? Әйт аңа шулай дип.

– Атилла киявегез кырында кала аласыз, Вигиләй.

– Атилла кырында?! Мин?!

– Аның уң кулы була аласыз. Яубаш моңа риза булачак.

Вигиләй әле яубаш Атиллага, әле Тугранга карап алды һәм:

– Мин риза булсам, ул миңа ни вәгъдә итә ала?

– Сез теләгән барысын да. Ул сезне үзенең беренче илчесе итәчәк.

– Миңа бу хакта уйларга вакыт бирелерме?

– Күпме телисез, Вигиләй, күпме телисез. Яубаш тиздәнДунайны, сезнеңчә Истрны кичәчәк.

Моның өчен аңа башта Германрих корольне, аннары Рим императоры белән килешергә, ахыр Византия белән күзгә-күз орышырга туры киләчәк.

– Ул тиздән Германрих корольгә таба кузгалачак, кызыңа өйләнгәч тә, аны туздыргач, Истрны кичәчәк, бәлки, башта Византиягә ташланыр, аннары Римга.

Вигиләй һичнигә игътибар итми чукынып алды, як-ягына карап:

– Хода сакласын, һич булмас димә, һич булмас димә, – дия-дия урыныннан кузгалды. – Мине кызым янына илтегез, минем башта кызым күрәсем килә.

– Мин сезне кызыгыз янына үзем алып барырмын, – диде тимерче Тугран һәм яубаш Атиллага нидер әйтте дә, Вигиләйне ияртеп, чатырдан чыгып китте.

– Әйт әле, чемет әле мине, хөрмәткә ия кеше, чынмы бу хәл, мин гуннар яубашы Атилла кырында булдыммы?.. Бит безнең халык аны гомумән кешегә охшамаган ниндидер әкәмәт бер зат дип сөйли. Ә ул кеше янында кеше икән.

– Яубаш Атилла – әйбәт кеше, сезгә әйбәт кеше булачак, Вигиләй. Ышан.

Вигиләй белән тимерче Тугран чатырдан чыгып китүгә, Атилла янына җансакчысы керде.

– Яубаш, легионерлар башы Идекәй бездә калырга булды.

– Керсен, – диде Атилла.

– Идекәйнең янында улы да бар.

– Керсеннәр, – диде Атилла һәм торып ишекле-түрле йөреп килде.

Чатырга ике кеше – аталы-уллы килеп керделәр. Атилла аларга ишек яныннан урын күрсәтте, үзе түргә узды.

– Йә-йә, – диде Атилла.

– Идекәй гунча яхшы белә, – диде җансакчысы.

– Хуш, кан кардәш, хуш, сөйләп җибәр.

– Мин йөз легионер белән эш иткән кеше, яубаш Атилла. Улым Орест гарнизонда бетекче иде. Уйлаштык-уйлаштык та без сездә калырга булдык. Мәңгегә.

– Мәңгегә үк, – диде Атилла, көлемсерәп. – Ихластанмы бу сүзләрең?

– Хыянәткә барсам, уң кулым кисәрсең, яубаш Атилла.

– Хуш. Инде тыңла. Сиңа өйләнергә туры килер, углың минем кырда калдырырсың. Мин аны бетекчем итәрмен. Тугры хезмәт итсә, мин аңа мулдан түләрмен, шул исәптән сиңа да. Хилхәл атакайны дәш! Һәй, җансакчы, Хилхәл атакайны дәш! – дип кычкырды Атилла.

Ул арада Хилхәл атакай килеп керде.

– Ни бар, Атилла?

– Менә бу егеткә, Орест дидеңме әле аты? Әйе. Орестка бар булган язмаларыңны да тапшыр. Бүгеннән ул синең кул астында. Атасы Идекәйне дә кырыңа ал. Мин аны илчем итәрмен.

* * *

Берничә көннән бәби туе булды. Туйда тукмак та биер, диләр. Гуннар гаҗәеп матур итеп туй итә беләләр икән, варварлар гына димәссең. Вигиләй туйда булды. Күрер күзгә ябыгыбрак киткән кызыннан күзен дә ала алмый торды-торды да, күз яшен сөртә-сөртә:

– Кызым, балакаем, син бу варварларга үзең теләп ышанасыңмы? – дип сорады.