Текст книги "Сайланма әсәрләр. 4 т. / Избранные произведения. Том 4"

Өченче күренеш

Билгиз – институтны тәмамлаган яшь хирург. Ул өе каршындагы бакчада, өстәл артына утырып, медицина журналлары караштыра. Кыска җиңле күлмәктән. Көн аяз. Бакча тирәсендә уйнап, үзенә шөгыль табып йөргән кызы Сөмбел тавышы ишетелә.

Сөмбел. Әти, әти! Мин чәчәкләргә су сибәм…

Билгиз (укуыннан туктап). Сип, кызым, сип! Чәчәкләрең матур булып үссеннәр!.. (Үзалдына.) Әй кечкенә Зәбидәм! «Әти!» дип эндәшүләрең йөрәгемә бәлзәм булып ята, җаным эреп китә… (Шатлана.) Син бәхетле, кызым, шулай «әти» дип эндәшер кешең булгач… (Уйга кала, аннан укуын дәвам итә.)

Сөмбел әтисе янына йөгереп килә, кечкенә лейкасын читкә ташлый.

Сөмбел. Әти, әти! Син мине яратасыңмы?

Билгиз. Бик яратам, кызым!.. (Сөмбелнең башыннан сыйпый.) Мин яраткан саен, син тагын да зур булып үсәсең…

Сөмбел (куанып). Әйдә, мине үчтеки-үчтеки иттер әле.

Билгиз. Син зур үскән ич инде.

Сөмбел. Минем тагын да үсәсем килә.

Билгиз, Сөмбелнең кулларыннан алып, аны аякларына бастырып тибрәтә. Сөмбел шатлана-шатлана көлә, «тагын, тагын» дип кабатлый.

Билгиз (туктап). Булды, җитәр, кызым!.. Мин арыдым.

Сөмбел. Ә син арыма!.. Көчле бул!

Билгиз. Ярар, ярар. Иртә белән торгач, синең белән менә болай иттереп күнегүләр ясарбыз да (кулларын җәеп, хәрәкәтләр ясап күрсәтә) көч җыярбыз. (Сөмбелне күтәреп ала, күккә чөйгәндәй кочагына кысып әйләнә.)

Сөмбел (көлүеннән туктап). Әти, әти! (Күзләренә карап.) Синең әтиең дә шулай көчле булганмы?

Билгиз, тукталып, кызын җиргә төшерә.

Билгиз (теләр-теләмәс). Булган, булган…

Сөмбел. Кайда ул хәзер? Нигә безгә килми?

Билгиз. Белмим…

Сөмбел. Нигә белмисең? Минем бабаемны күрәсем килә.

Билгиз. Күрерсең әле, күрерсең…

Сөмбел. Кайчан?.. (Пауза.) Минем хәзер күрәсем килә… (Пауза.) Ул сиңа охшаганмы?

Билгиз. Аптыратма әле, кызым. Минем укыйсым бар, син әниең кайтканчы, өйләрне җыештырып куй, идәннәрне себер, яме.

Сөмбел. Ярар-р… (Өйгә йөгереп кереп китә.)

Билгиз журнал битләрен кайта-кайта укый. Аерым юлларын билгеләп, сызып куя. Бераздан Сөмбел янә әтисе янына йөгереп килә.

Сөмбел. Әти, әти!

Билгиз. Нәрсә бар, кызым?

Сөмбел. Сине телефонга чакыралар.

Билгиз. Кем?

Сөмбел. Теге, больнистагы апа.

Билгиз (кем икәненә төшенеп). Сиңа чәчәк биргән Тәкыя апаңмы?

Сөмбел. Әй-йе. «Үскәнем! Әтиеңне чакыр әле?» – диде.

Билгиз (үзалдына). Больницадан булгач, тагын берәр ашыгыч операциягәдер инде. (Сөмбелгә.) Кызым! Телефон трубкасын гына монда алып чыгасың бар иде.

Сөмбел (аңышып). Хәзер… Тәкыя апага әйтәм, трубканы бирәм, дип…

Сөмбел йөгереп кереп китә, трубканы, алып чыгып, әтисенә тоттыра.

Билгиз. Алло! Тыңлыйм сезне! Исәнмесез, Тәкыя! Ничек, ничек? Машина авариясенә эләккәннәр? Ике кеше? Берсе аңында түгел? Башы бәрелгән?.. Мине алырга машина җибәрдегез дәмени? Яхшы, хәзер килеп җитәрмен… (Телефоннан сөйләшү өзелә.)

Сөмбел. Әти! Син тагын больниска барасыңмы?

Билгиз. Барам шул, кызым. Бармыйча булмый… Син, әниең кайтып җиткәнче, өйдә торып тор, яме. Урамга чыгып йөрмә.

Сөмбел. Син тиз кайтасыңмы?

Билгиз. Тиз, кызым, тиз. Эш бетүгә кайтып җитәм…

Билгиз белән Сөмбел өйгә кереп китәләр.Урамда машина кычкырткан тавыш ишетелә. Өс-башын алыштырган Билгиз ашыга-ашыга чыга, капкадан уза. Машина кузгалып киткән тавыш ишетелеп кала.

Дүртенче күренеш

Билгизне больница коридорында, операция бүлмәсе каршында, медсестра Тәкыя каршылый.

Тәкыя. Исәнмесез, Билгиз Сәлахович!

Билгиз (шаяртып). Исән, исән! Исән булмасам, каршыгызда басып торыр идеммени?

Тәкыя. Алайса, саумысыз?

Билгиз. Мин сау! Авыруларның хәле ничек?

Тәкыя (борчыла төшеп). Берсе һаман аңына килә алмый… Шофёр егеткә Камил Зарипович операция ясый башлады. Икенчесенә сездән башка булмый, анысының баш сөяге яньчелгән, аңында түгел…

Билгиз. Аңлашылды. Беренче ярдәмне күрсәттегезме?

Тәкыя. Әйе.

Билгиз. Кирәк-яраклар әзерме?

Тәкыя. Әзер, Билгиз Сәлахович, әзер…

Билгиз. Нинди машинада бәрелгәннәр?

Тәкыя. «Жигули» белән УАЗ машинасы, ди. Берсенең – шофёры, икенчесенең җиңел машинада утырып баручысы имгәнгән.

Билгиз. Кай тирәдә булган бу хәл?

Тәкыя. КамАЗ юлында диме. Казанга җитәрәк…

Алар операциянең ал бүлмәсенә узалар. Бүлмәнең пыяла стенасы залга карый. Билгиз кием-салымнарын кия, һәм алар операция бүлмәсенә узалар. Озак та тормый кире әйләнеп чыгалар. Билгиз нигәдер бик дулкынланган.

(Аптырап). Билгиз Сәлахович! Сезгә ни булды? (Пауза.)

Билгиз (дулкынлануын сиздермәскә тырышып). Юк, берни булмады…

Тәкыя. Авыру кеше әллә танышыгызмы?

Билгиз. Юк, мин болай гына, нәрсәнедер искә төшергән идем… (Пауза. Ул, үз-үзен кулга алырга тырышып, бераз читкәрәк китә.)

Тәкыя сәгатенә күз төшерә, кулындагы авыру юлламасы кәгазьләренә күз сала.

(Үз-үзенә.) Ул – Җәләй!.. Миңа әти тиешле кеше. Мин аңа ничек итеп операция ясыйм? Үз әтиеңә операция ясау дөрес булып чыгамы? Нишләргә?.. Моны ничек итеп аңлатырга соң? Дөрес аңларлармы? Әгәр… Әгәр операция уңышсыз чыга калса, ни уйламаслар? Бу хәлне кем ничек аңлый бит? Үз әтисенә үч иткән дип, исемеңә яман тамга да тагулары бар? Юк, юк, болай уйларга кирәкми. Операция көттерми…

Тәкыя (Билгизгә якынаеп). Билгиз Сәлахович! Нишлибез?

Билгиз (бер карарга килеп). Операциягә керешәбез!..

Алар операция бүлмәсенә узалар. Бүлмә эчендә инструментлар чыңлап китә, «скальпель», «кыскыч», «канны туктат», «тегәргә!» дигән сүзләр ишетелеп тора… Сәхнә караңгылана. Билгиз операциядән талчыгып, перчаткаларын сала-сала чыга һәм тәрәзә кырыена килеп сөялә.

(Ул үз-үзенә.) (Бу монологны магнитофон язмасында бирергә мөмкин.)

Тау белән тау гына очрашмый» дигәннәре хактыр, мөгаен. Кем уйлаган, кем көткән иде мондый очрашуны?.. Авылдан киткәннән бирле, минем аны күргәнем дә булмады. Инде ул исемә еш төшми, онытылып та бара иде кебек. Эх, Җәләй, Җәләй! Бар иде вакытлар, ялгыз калган чакларымда «әти» сүзен авыз эченнән генә кабатлап карый идем. Сәер, бик тә сәер тоела иде ул сүз миңа… Әйе, минем дә, башкалар кебек үк, ике канатлы – әтиле дә, әниле дә буласым килде. Йә, бу дөньяда кемнең шул бәхетләрдән мәхрүм каласы килсен?.. Синең дә миңа кирәк чакларың күп булды. Әтиле председатель малайлары институтка да җиңел генә кереп киттеләр. Колхоз сыеры аларга «бишле» куйдыртты. Колхоз сарыгы исә шашлыкка тотылды… Янәсе, заманасы шундый… Акчалыга – ачык йөз, һәм син, әйдә, рәхим ит! Ә мине имтиханнарны беренче тапкыр биргәндә уздырмадылар, кимсенеп кайтып китәргә туры килде. Аннары мин барыбер завод цехындагы тимер-томыр арасында адаштырылган мәче баласыдай адашып, югалып калмадым. Шөкер, әбиемнең «Син врач булсаң…» дигән изге теләкләре кабул булды. Һәм мин, Җәләй, бүген син исән калсын өчен дә, бар көчемне куйдым. Син яшәргә тиеш!.. (Пауза.) Бу минем вөҗдан бурычым, намус эшем. Син миңа, яхшымы-яманмы, барыбер әти! Әнием сине яраткан… Яратмаса, ул мине бу дөньяга тудырмас иде. Шулай булмаса, бар булган хәсрәтләрен, үпкәләрен, эченә йотып, үзе белән алып та китмәс иде… (Пауза.) Бәлки, әниемнең әнә шул әрнү-кичерешләре җан иңгән баласына – миңа да күчкәндер… Бәлки, шуңадыр да, күңелгә ата-ана җылысы җитеп бетмәгәнлектән, йөрәк бәхилли дә алмагандыр…

Палатадан Тәкыя чыга, Билгиз янына килә.

Тәкыя (куанып). Билгиз Сәлахович! Авыру аңына килде… Ул «Мин исәнме?» ди. Аннары үзенең кайсы больницада икәнлеген сорады. Әйткәч, «Миңа операцияне кем ясады?» ди. Сезнең исем-фамилиягезне атагач, ул нигәдер әллә ничек кенә үзгәреп китте. Бүтән дәшмәде, тагын күзләрен йомды…

Билгиз (үз-үзенә). Димәк, ул, минем кайсы больницада эшләвемне белгән… (Тәкыяга.) Авыруга минем исемне атау кирәкмәс иде…

Тәкыя. Ник? Кызыксына бит… (Җавап булмагач, ул, сагая төшеп.) Аннары авыру тагын аңын җуйгандай булды.

Билгиз. Ничек?

Тәкыя. Шулай. Ул саташа ук башлады. Бер «Билгиз!» ди, бер «улым!» ди, «кичер…» дип тә өстәп куя. Тагын ниләрдер әйтергә тели, сүзләрен бик аңлап бетереп булмый… (Кыенсынып, иңбашларын җыера.)

Билгиз. Саташу төрлечә була инде ул… (Пауза.) Иң мөһиме, аңына килүе яхшы… Тәкыя! Сез хәзер аны игътибарсыз калдырмагыз, яме. Әйтелгән тиешле ярдәмне күрсәтә күрегез. Ул яшәргә тиеш!..

Тәкыя. Яхшы!..

Тәкыя кире палатага керә. Билгиз шулвакыт коридор өстәлендә шалтыраган телефон трубкасын ала.

Билгиз. Алло! Әйе мин, Зәбидә… Кайтыргамы? Мин бераз соңарам әле. Көтелмәгән, ашыгыч операция килеп чыкты. Безнең авылның председателе Җәләй авариягә очраган. Әйе, операцияне миңа ясарга туры килде. Ник дип? Нишлим соң? Нейрохирургия минем эшем булгач… «Ул минем әти» дип сәбәп таба алмыйм бит инде. Аннары… Ярар, ярар. Болай операция әйбәт узды. Авыру аңына килде килүен, миңа әле монда булырга кирәк. Ярар, ярар… (Ул, телефоннан сөйләшеп бетергәч, баскан урынында уйланып тора.) Нишләргә?.. Җәләй күзен ачканда янында мин басып торганны күргәч, ни дияр икән?.. Бәлки, гомер буе көткән сорауларыма җавап табылыр?.. Бәлки, ул, ниһаять, үз улын таныр?.. Хәер, анысы аның вөҗдан эше… (Юлын дәвам итә.)

Ут сүнә.

Пәрдә.

Бишенче күренеш

Башы марля белән бәйләнгән авыру Җәләй больница бакчасындагы агач төбенә куелган эскәмия янында йөренә, үз-үзенә сөйләнә.

Җәләй (сөйләмен язмада ирештерергә мөмкин). «Шушы көнемдә дә миңа җан газаплары кичерергә язган икән… Әйтерсең йөрәгемдәге төзәлмәс ярам мине утлы күмердәй өтәли. Әйе, мин бик нык хаталандым, акланып булмастай ялгышлык эшләдем. Кешеләр күзенә күтәрелеп карарга оят, шушындый малаең әтиле ятим булып үссен дә… Хәзер мин аның күзләренә карарга кыенсынам, куркак җанымны яшерәм сыман… Нигә дип Мәрвиямне рәнҗеттем? Ул мине чын күңеленнән яратты, ә мин аның саф мәхәббәтен аңламадым… Райком алдында акланып, кеше сүзеннән куркып, аны, яшь баласыннан аерып, Урал, Себер якларына торф отрядлары белән мәҗбүри эшкә җибәрттем. (Пауза.) Ул шул китүдән кайта алмады… Юкса ул чибәр дә, сөйкемле дә иде… Ялгыштым… Бүген шуның мең газапларны кичермәгән дә булыр идем. Миңа Мәрвиямнең каргышлары төшкәндер… (Пауза.) Хатыным Наҗия бала таба алмады. Ә аның Билгиземне кабул итәсе килмәде, гомер буе аның эчен көнләшү корты кимерде… Хәзер кем мин, мине кем кичерер, кем? Гомеремне саклап калган улым Билгизме? (Пауза.) Эх, дөнья, нинди генә сынаулар китермәдең син миңа?! Улым Билгиз күзләренә тыныч кына карый алма инде. Оят! Нинди түбәнчелек!.. Рәхмәт, улым, кеше булып кала белдең!..» (Эскәмиягә килеп утыра.)

Узып барышлый, Тәкыя Җәләй янында тукталып кала.

Тәкыя. Исәнмесез, Җәләй Һашимович!

Җәләй. Исәнмесез!

Тәкыя. Кәефләрегез ничек? Сәламәтләнеп буламы?

Җәләй. Болай аякка баскач ярый инде… Мине кайчанрак чыгарырлар икән?

Тәкыя. Иртәрәк әле, башта терелергә кирәк. Кайчан чыгу турында Билгиз Сәлаховичтан сорарсыз. (Китә.)

Җәләй (аптырашта калып). Әйе, Билгиз белән сөйләшергә кирәк шул. Болай булмый, булмый… Аңардан барысы өчен дә гафу үтенергә кирәк… (Ул кайту юлына чыккан Билгизне күреп ала, аның белән сөйләшергә тели.)

Билгиз! Мөмкинме сезне?

Билгиз туктый, бераз каушый төшә.

Билгиз. Тыңлыйм сезне!

Җәләй. Минем сезгә рәхмәтләрем зур. Үткәндәгеләрнең барысы өчен дә мин гаепле. Кичерә алсаң кичер мине, улым!.. (Пауза.)

Билгиз (үз-үзенә, читкә). Мин бу «улым» сүзен күптән көткән идем, әти…

Җәләй. Әйе, барысына да мин гаепле, мин… Әниеңнең исән-сау әйләнеп кайта алмавында да, синең ятим тормышка дучар булуыңда да гаебем зур. Яшьлек җүләрлегем белән бик нык хаталандым…

Билгиз. Бу кадәресе өчен дә сезгә рәхмәт. Гәрчә инде үткәннәрне кире кайтарып булмаса да… Күрәсең, язмыштыр… Сезгә сәламәтлек телим. Гафу итегез, мин ашыга идем…

Билгиз китеп барганда, урам ягыннан аның каршына Зәбидә белән кызы Сөмбел килеп чыга.

Сөмбел (әтисе каршына йөгереп килеп). Әти, әти! Без әни белән сине алмага килдек. Әни циркка билетлар алган. Барабызмы?

Билгиз. Барабыз, үскәнем, барабыз. (Кызын күтәреп ала.)

Сөмбел. Әти, әти!.. Үсеп җиткәч, мин дә синең кебек врач булам. (Кулларын җәеп.) Мин кош кебек очам. Бер канатым – әнием, икенче канатым син буласың. Аннары без күктәге йолдызларга кадәр барып җитәбез, һәм мин бәхетле булам. Әйеме, әтием?!

Билгиз. Син бәхетле, кызым, бәхетле!.. Нәни канатларың каерылмасын!.. (Кызын кочып әйләнгәч, аны җиргә төшерә.)

Сөмбел (эскәмиядә утырып торган Җәләйгә ишарәләп). Әти! Синең белән сөйләшеп торган теге бабай кем ул?

Билгиз (кыенсынып). Авыру бабай.

Сөмбел. Аңа операцияне син ясадыңмы?

Билгиз. Әйе, мин.

Сөмбел. Ул тереләчәкме?

Билгиз. Тереләчәк…

Сөмбел (сөенеп). Аның исеме ничек?

Зәбидә (Җәләй ягына карап). Аптыратма инде атаңны…

Сөмбел. Ә минем беләсем килә.

Билгиз (авыр сулап, бер карарга килеп). Кызым! Аның исеме – Җәләй. Ул синең бабаң була инде.

Сөмбел (шатланып). Минем бабаймы?

Билгиз. Әйе. Синең күрергә теләгән бабаң шул инде.

Сөмбел (шатланып). Ул моңарчы кайда булган?

Билгиз. Читтә. Читтән кайтып җитмәгән иде.

Сөмбел бабасы янына йөгереп килә.

Сөмбел (кулын сузып). Исәнме, бабай!

Җәләй (күрешеп). Исәнме, кызым!

Сөмбел. Син, бабай, читтә бик озак югалып йөрмә, больнистан чыккач, безгә кунакка кил, яме.

Җәләй. Ярар, ярар! (Кызны кочагына алып сөя.)

Зәбидә. Кызым! Әйдә, китәбез инде. Циркка барырга соңга калмыйк…

Китәләр. Алар артыннан Җәләй елмаеп, кул изәп кала.

Пәрдә.

2008

Язмышлар уены

Драма

Ике пәрдәдә, унбер күренештә

КАТНАШАЛАР:

Нәфис Хаков – район газетасы редакторы, 50 яшьтә.

Сәрия – Нәфиснең хатыны.

Көләч – Нәфиснең кызы, 18 яшьтә.

Тукбаев Рәсим Юлаевич – район хакимияте башлыгы, 43 яшьтә.

Иркә – Рәсимнең хатыны.

Фаил Сибгатуллин – Тукбаевның икенче урынбасары, 39 яшьтә.

Ишкәев Динар Хамаевич – Тукбаевның урынбасары, соңыннан район башлыгы.

Сәлимә – Динарның хатыны, 40 яшьтә.

Хәтирә – Ишкәевләрнең килене, 25 яшьтә.

Хамай – Динарның әтисе, 95 яшьтә.

Ләмига –Хәтирәнең әнисе, Динарлар кодагые, 65 яшьтә.

Сәет Әскәрович Әскәров – матбугат министры, 40 яшьтә.

Шәех – авыл карты, 79 яшьтә.

Чумзариф – автохуҗалык башлыгы, 59 яшьтә.

Хәйбул – сугыш ветераны.

Аждаһа (елан сурәтендә).

Редакция бухгалтеры Фәнүзә.

Хәбәрче Фәкил.

Әсгать – «Инеш» колхозы рәисе.

Һашим – элеккеге колхоз рәисе.

Алия – авыл Советы рәисе.

Пролог

Урман буендагы юл чите. Нәфиснең барган юлына кинәт Аждаһа елан башын калкытып килеп чыга. Нәфис, куркып, тораташ булып катып кала.

Нәфис (үз-үзенә). Бу нинди гөнаһ шомлыгы? (Аждаһага.) Якын килмә!..

Елан башын калкыта төшә, ысылдый, телен сузгалый.

(Нәфис артка чигенмәк була, аяклары тартыша.) Әҗәлем шушында микәнни?

Елан тәнендәге күз-күз тәңкәләр ялтырап ала.

Аждаһа (телгә килеп). Ха-ха-ха!.. Син кем?

Нәфис. Адәми зат!

Аждаһа. Анысын күрәм. Эш-калебең нидән гыйбарәт?

Нәфис. Мин – мөхәррир…

Аждаһа. Мөхәррир?! Кайсы газетаныкы?

Нәфис. «Байтирәк хәбәрләре»неке.

Аждаһа. Шушы яңа оешкан Байтирәк районыныкымы?

Нәфис. Әйе.

Аждаһа. Каян килдең?

Нәфис. Казаннан.

Аждаһа. Үзең кайсы яктан?

Нәфис. Шушы Байтирәк районыннан, Акъяр авылыннан.

Аждаһа. Һе, туган якларыңа хезмәт итәм дип кайттыңмы?

Нәфис. Әйе.

Аждаһа. Шәһәрдә кем булып эшләгән идең?

Нәфис. Заводта инженер.

Аждаһа. Инженер?! Инженер журналист та буламыни?

Нәфис. Журналистлык минем хобби. Яшьтән кызыксынган бер шөгыль.

Аждаһа. Казанда кайсы заводта эшләдең?

Нәфис. Казан Моторлар төзү заводында.

Аждаһа. Сәер… Исемең ничек?

Нәфис. Нәфис!

Аждаһа. Фамилияң?

Нәфис. Хаков.

Аждаһа. Җәмәгатең бармы?

Нәфис. Бар.

Аждаһа. Балаларың?

Нәфис. Кызым бар. Ул әнисе белән шәһәрдә яши.

Аждаһа. Ник аларны ташлап монда кайттың?

Нәфис. Ташламадым. Мин кайта-килә йөрим.

Аждаһа. Бу шәп эш түгел. Хәзер ялгыз яшисеңме?

Нәфис. Әйе. Вакытлыча.

Аждаһа. Алай булмый. Син үзеңә дөрес юл сайламагансың. (Телләрен ялтыратып калкынып ала.)

Нәфис (үз-үзенә). Нигә ул хөкемдар кебек сорау ала? Аңа миннән ни кирәк? (Кыюлана төшеп.) Сез кем? Кем вазифасын башкарасыз?

Аждаһа. Күрмисеңмени? Аждаһа елан! Бер акыл иясе! Мин үземнең биотокларымны, пульттан юнәлткән кебек, тел очыннан очырам-очырам да җан ияләренең миләре белән идарә итәм. Мине тыңлыйлар, каршы килмиләр. Һәммәсе минем авызга гына карап тора. Нәрсә әйтер икән бу дип. Теләсәм, сине дә буйсындыра алам, кол итә алам. Ха-ха-ха!..

Нәфис. Юк, кирәкми!.. Мин кол булып яшәргә тумадым. Минем үземчә, кешечә яшисем килә.

Аждаһа. Кешечә?.. Бу дөньяда кешечә яшәү бик авыр. Һәммәсе дә кешечә яшәсә, дөнья болай ук катлаулы да булмас иде. Ызгыш-талашлар, үтерешләр, сугышлар чыкмас иде. Кешегә кешечә яшәр өчен күп нәрсәләр җитешми… Адәмнәргә акыл камиллегенә ирешү җиңел генә бирелми ул, күп вакытлар кирәк… Нишлисең, табигатьтә бер чүп үләне урынына икенчесе үсә тора… (Нәфискә текәлә.)

Нәфис. Нигә сез миңа текәлеп карыйсыз? Сезгә миннән ни кирәк?

Аждаһа (мыскыллап көлеп). Ха-ха-ха!.. Син – корбан!.. Әйе, әйе, сәясәт корбаны.

Нәфис. Ник алай?

Аждаһа. Чөнки монда Байтирәк районына Тукбаев, Ишкәевләр, Чуртан Әсгатьләр хуҗа. Белеп торам, алар сине үз итмәячәк…

Нәфис. Нигә?

Аждаһа. Чөнки син тормышта Чуртаннар рәтендә йөзеп бара алмыйсың. Чуртаннар сине, вак балыкны кабып йоткандай, тиз йотачак. Ха-ха-ха!..

Нәфис. Ник? Кемгә зыяным тигәне бар? Ә сез ул Чуртаннарны каян беләсез?

Аждаһа. Каян беләмме? Алар – минем йомышчы малайлар… Синең кебек гаделлек эзләүчене яратып бетермиләр. Аеруча журналист халкын…

Нәфис. Ник?

Аждаһа. Чөнки алар дөресен генә язмыйлар, чама белми күпертеп тә җибәрәләр.

Нәфис. Нәрсә, сезнеңчә, журналист бар нәрсәгә битараф калырга тиешме? Күпне күрмәскә?.. Мин акны – ак, караны кара дияргә ияләшкән. Каракның карак икәнен күрә торып, аны әүлия итеп, мактап язаргамы? Минем моңа кулым бармый…

Аждаһа. Әйтәм бит, син бу Байтирәк районына ялгыш аяк баскансың. Кызганам үзеңне, корбан син, сәясәт корбаны… Тормышка яраклаша белмәгәннәрне Байтирәк Чуртаннары тиз кабып йота…

Нәфис. Алдагысын Алла белгән…

Аждаһа. Анысы синең эш, үзеңә кара. Ләкин минем әйтүем хак булсын… (Аждаһаның кесә телефоны шалтырый.) Әйе, мин тыңлыйм. Ә-ә, «Бердәм аюлар партиясе» көтә? Минеме? Хәзер килеп җитәм… (Урман ягына китеп югала.)

Нәфис тә барган юлын дәвам итеп китеп бара.

Беренче пәрдәБеренче күренеш

Район хакимият башлыгы Тукбаев бүлмәсе. Урынбасарлары Ишкәев белән Сибгатуллин башлык янында утырып тора. Бүлмәгә мөхәррир Нәфис килеп керә.

Нәфис. Мөмкинме?

Тукбаев. Кер! Утыр!..

Нәфис бер читтәге урындыкка килеп утыра.

(Тукбаев йөреп китә, көр тавыш белән Ишкәевкә таба борыла.) Динар Хамаевич! Менә хәзер шуны уйлап торабыз, акчаны өстәгеләрдән теләнеп, сорап алганда, жәл түгел. Монда кесәгә кергәч… (кулын ботына чәпи) жәл була башлады… Ну түлке теге типография өч тиенгә дә тормый. Ул, газета чыгару өчен, төгәл өч айга әйбәт, аннан соң буявы бетә, ту нәрсәсе. Ну, өч ай газетаны гөрләтеп чыгарабыз, өч айдан соң – бетте. Абага районына кайтканы типография түгел, ксерокс ул. Аның икенче төрлесе бар, ул төсле итеп тә чыгара ала, зуррак та, программасы да күп. Анысы кыйммәт. Ну тегесе, җегетләр, өч тиенгә дә тормый. Минем киңәшем шул: типография алыйк дип әйтәсез икән, аны кая куябыз? Рәтле бинабыз юк. Ыштансыз … каеш бумыйлар. Компьютерларга дип алган акчага матур гына бер редакция бинасы салып куйсак (Нәфискә таба борыла) не лучше ли, Нәфис абый?

Нәфис. Редакция бинасы да, типографиясе дә кирәк инде аның.

Тукбаев. Тукта, бер фикергә килик. Типография җиһазлары алабызмы, әллә яңа бина төзибезме? Типография җиһазларын алсак, кая куябыз? Не лучше ли башта бер бина төзеп куйсак. Бинасы төзелгәч, теге министрлыктагы Хәниф Хәйриевичка тагын чыгарга була, «бина эченә тегесен, монысын куярга кирәк инде» дип. Шулаймы, Нәфис абый?

Нәфис. Әлбәттә.

Тукбаев. Сез ничек уйлыйсыз? (Дәшүче юк.) Мин болай уйлыйм: төзелеш начальнигы Хәбиб Хәевичны чакыртырга да: «Менә сиңа өч миллион акча, миллионы зарплатага, калганы материалларга. Син безгә матур гына бер бина төзеп бир», – дияргә.

Ишкәев. Монда Рәсим Юлаевичны аңларга була. (Нәфискә карый.) Үзегез ышанасызмы соң, йә Абага районында, йә бүтән җирдә – күрше районнарның берсендә – газетагызны чыгара алачаксызмы? Әгәр дә бина төзесәк.

Тукбаев. Бу мәсьәләдә проблема юк. Газетаны бүтән районда да, шәһәрдә басарга да көтеп кенә торалар. Акчаң гына булсын… Бер фикергә килик. Нәфис абый, нишлик?

Нәфис. Бина кирәк…

Тукбаев. Булды, шулай хәл иттек…

Нәфис. Рәсим Юлаевич! Миңа китсәм ярыймы?

Тукбаев (кискен). Утыр!.. Менә нәрсә, Нәфис абый, теләсә нәрсә әйтегез, башымны кисәргә бирәм, властьны җиңеп булмый! Неужели син шуны аңламыйсың? Аңгыра булма!..

Нәфис (гаҗәпсенеп). Нишләгән?

Тукбаев. Ник газетаңда Шәмсиев фельетонын бастырдың? Аның яңа сайланачак президентның ничек булырга тиешлеген өйрәткән язмасы нигә кирәк иде. Мин сине кисәттем…

Нәфис. Минемчә, анда бернинди сәяси хата юк, сайлаучы үз фикерен белдерергә тырышкан.

Тукбаев. Син тик кенә тор!.. (Кыза.) Абага районы ник бастырмый андый кабахәт нәрсәне?

Нәфис (уңайсызланып). Тегесен язарга ярамый, монысын, тагын ничек язаргадыр, белмим…

Тукбаев. Юк, юк, Нәфис абый, бөтен әйберне язарга ярый. Ну түлке иртәгә-бүген сайлау дигән көнне шундый әйберне бастыралармы? Хотя безнең политикабыз демократия өчен булса да. Нигә кирегә сукаларга?

Нәфис. Нинди кирегә сукалау? Мин демократиягә каршымыни?

Тукбаев. Нәфис абый! Бу бит Елесевка каршы бару. Синеңчә, Юганов килсенме? Укыдык, белдек без аның кем икәнлеген. Анда намуслы бер кешене дә куймыйлар. Политика – пычрак нәрсә ул. Елесевтан алып алар бөтенесе бер шайка… Ә без демократия өчен, без Елесев белән контактта эшлибез… Без генә түгел бит, башка районнар да бар, өстәгеләрдән гел акча соранып йөреп булмас… Чебен дулап тәрәзәнең ватылганын күргәнең бармы? (Тәрәзәгә карап, йодрыкларын күтәрә һәм Нәфискә ишарәли.) Син – чебен! Минем белән бергә, «без-з-з» килеп, шунда бәрелеп үләргә можем… Что вы доказываете? Что мы докажем? (Ишкәевкә.) Динар Хамаевич! Кичә бер шәһәр башлыгы – Алла Максимовна – аппараттан елап чыкты. Үз күзләрем белән күрдем. «Все идите туда…» гына дигәннәр. Кем сайламаган, аңа акча юк. Власть – непобедима! Аларда корал… Гомер ике килми бит…

Нәфис. Шәмсиевнең ул мәкаләсендә баш китәрлек әллә нәрсә юк бит инде, Рәсим Юлаевич. Сайланачак президентның, һәрьяклап лаеклы булуын теләп, акыллы теләктәшлек белдерү генә бар. Мәкалә сездә шундый реакция тудырыр дип уйламаган идем.

Сибгатуллин (чыраен сытып, Нәфискә чекерәя). Шул мәкаләне бастырып, как будто в мировом масштабе проблема чишәсез инде… Сезнең ул карт корреспондентыгызга хәзер ничә яшь?

Нәфис. Җитмештән узган. Сугыш ветераны…

Сибгатуллин. Беләм мин аны, газетага күптәннән языша. Шизофреник бит ул, аңа ничек тә ярый…

Нәфис. Мин белмим, кемгә ничек ярыйдыр…

Тукбаев. Тукта әле, Фаил Минһаҗевич, мин аңлыйм, рас Шәмсиев язган икән начар дип, язсын. Редактор аңа җавап бирсен. Газетаның бер битендә яманласа, икенче битендә яхшылыкны язарга тиеш ул. Фәлән-фәлән дип, безнең районда үзгәртеп кору бара, дип. Җитмеш ел яшәп, «Калач» колхозында асфальт юк иде, шуны төзедек. «Калач» колхозында газ юк иде, газ керттек, дип язарга тиеш иде. Җитмеш ел коммунистлар партиясендә яшәдек, «Калач» колхозы җирләреннән кырык центнер икмәк алганыбыз юк иде, үзгәртеп кору башлангач алдык, терлекләрнең баш санын арттырдык, дип…

Ишкәев (мәкерләнеп). Нәфис абый ниндидер агымга бирелгән ул. Аның районда ниндидер киңәшчесе бар. Алар шуның белән эш итәләр. Кемнәрдер котырта… Ике-өч кеше алар.

Нәфис. Монысы гайбәт. Коткы таратмыйк инде…

Тукбаев (кабынып китеп). Менә мин хәзер убедился… Була чиста күңелле кешеләр, әйеме, була кара эчле кешеләр. Ул – закон. Моны миңа бер райондаш әйткән иде. Менә бала туа, анда әле ак көч тә, кара көч тә булмый. Бер көн яши, ике көн… Теле чыга. Әшәке сүзне отып әйттеме, бу ягына (кулын бер иңбашына куя) кара көч җыелды… Ак көч тә шулай. Менә бер кеше агач утыртып яхшылык эшләдеме (икенче иңбашына суга) бу ягына ак көч җыелды. Кайбер кешене ак көч җиңә, кайсын кара көч җиңә икән… (Тәрәзәгә карый. Пауза.) Менә ике гөлме? Син әшәке булсаң, ул да әшәке, Нәфис абый… Балалар бар бит. Неужели тагын шул теге, искелеккә, коммунизм чорына кайтыйк. Коммунизм чагында джипларга утырып йөрдекме?

Нәфис (үз-үзенә). Сез үзегез ата коммунистлар идегез ич, битлекне салгач, коммунистлар начар…

Тукбаев. Коммунистлар вакытында сиңа кем биргән иде фатир?

Нәфис (үз-үзенә). Күпсендең инде шул фенол исләре белән тынчыган ДСП плиталарыннан салынган өеңне. Эчендә чебен тәгәрәп үлә… Сезнеке – өчәү, һәрберсе ничәшәр миллионлык, халык акчасына салынган.

Тукбаев. Неужели синең менә монда (башын тукып) грамм да ми юк… Эшләгәнең миңа түгел!.. Мин бүген монда, иртәгә тегендә. Мин үземә кирәген эшләгән. Минем дәрәҗәм кем алдында да җитәрлек…

Нәфис (үз-үзенә). Анысына шикләнмим. Алдата торган сәүдәгәрләрдән түгел.

Тукбаев. «Байтирәк хәбәрләре» редакциясе миңа каршы эшләргә тиеш түгел. Газетаның акчасын мин биргәч, ул минем сәясәтне алып барырга тиеш. Әйтегез «сезнең сәясәтегез дөрес түгел» дип. Үзгәрәм.

Нәфис (үз-үзенә). Үзгәргән ди!

Тукбаев. Әмма ләкин исбатлагыз! Что «да», что «нет». Мин беләм Елесевның да кем икәнен… Юк бит альтернатива. Һәрберсе титул өчен көрәшә. Шул ук бизнесменнар… Без «социализм акыллы» дибез. Акыллы булгач, нигә әйбәт яшәмибез соң? Ялгышмагыз, Нәфис абый. Ярамый. За всё обидно, череп беткән, эшләмәгән председательләр өчен обидно… Акча биргәндә – бергә, сайлауларга барганда Нәфис абый каршы. Алай булмый, или до смерти, или война тек война. Мин алай тоже эшли алам. Этлеккә чисталык кирәкми. Әллә нинди нахал юлларны эшләп була… Эшләмим бит. Кто не с нами, аны чорнап, болгап атмыйбыз. Әнә Абага районында андый кешене юк итәләр. Шуңа күрә аларның редакциясендә тәртип. Нәфис абый кирегә сукаласа да, без аңа яхшылык эшлибез.

Ишкәев (өстерә төшеп). Чөнки газетага тәнкыйть язар дип куркабыз.

Тукбаев. Курыкмыйм, Динар Хамаевич, мин аны теләсәм… теләсә нәрсә эшләтә алам… тик…

Нәфис. Куркабыз…

Тукбаев. Курыкмыйм…

Ишкәев. Куркабыз, менә шул курыкканга күрә тимибез. Яңадан язар дип куркабыз, икенче нәрсә язар дип. Шуңа күрә шулай эшлибез.

Тукбаев. Юк, мин курыкмыйм. (Йодрыкларын төйнәп.) Мин аңа әйттем… Минем икенче кулым да бар, ещё один шаг, менә үзенә карап әйтәм, әйттем дә мин аңа, «Объявляю войну» дидем. Пусть егерме процент район будет страдать, ә ул – йөз процентка… (Кызганнан-кыза бара.) Мин аны җир белән тигезлим. Бер редакторны ничек тә җиңәрбез… Минем дәрәҗәм зуррак. Мин аны бөтенесенә каршы куям. Мин аны…

Ишкәев (Тукбаевның тынычланганын көтеп алып, ялагайлана төшеп). Сез, Нәфис абый, монда урынсыз, «кеше үз фикерен белдерергә хокуклы» дип барасыз. Рәсим Юлаевичның әйткәнен дә аңлагыз. Сезгә аңларга вакыт. «Инеш» кооперативы турында язганга бернәрсә дә әйтмәдек. Дөрес, Миң Миңнуллович, Республика семинарын уздырганда, урманнан яшел чыршыларны кисеп алып төшкән дә фермалар арасына кадап куйган. Янәсе, аның фермалары арасында яшел чыршылар гына үсеп утыра.

Тукбаев. Юк, Миң Миңнулловичның бу кыек эшен язып дөрес эшләде ул. Анысы поправляет… Монда бит күпкә китте. Менә хәзер, Динар Хамаевич, ике миллиард акчаны алып булмый. Ничәнче көн калага барам инде. Кичә районыбыздан сайланган депутат Фәрзи Морзаевичка кердем. Әйтәсе сүземне әйтә алмадым. Шулкадәр проблемалар күп анда. Утырдым-утырдым да чыгып китә башладым. Ул миңа: «Син нәрсәгә кергән идең соң?» – ди. Мин: «Хәлегезне белергә кергән идем», – дидем дә чыгып киттем. Хәзер бит шушы безнең газетаны Абага районы башлыгы Гыйльфанов тегендә алып бара да бирә. «Нәрсә соң сез безне генә ачуланасыз? Сайлауларда Байтирәктә дә кире эшләделәр бит, бөтен җирдә кире эшләделәр», – дип, газетаны әкрен генә референтка кертә. Кәшиф Галиевич белән дус алар. Кәшиф Галиевич, кош тоткан кеше шикелле, аппарат җитәкчесенә керә дә: «Фәрзи Морзаевич! Монда Байтирәк башлыгы әйбәт булып йөри, үзе безгә каршы эшли. Менә нинди газета чыгарып яталар алар», – дип, Шәмсиев мәкаләсен өстәленә китереп сала. Шул сүз җитә кала. Миңа да ишекләр бикләнә. Мин үзем өчен Фәрзи Морзаевичтан бернәрсә сораганым юк. «Әйдә тегеңә, әйдә моңа шалтыратыгыз инде» дип кенә үтенәм. Аны тыңлыйлар… Ә синең бернигә дә ярамаган газетаң районга күпме зыян эшләргә мөмкин. Үзең дә, газетаң да файда китерми. Без синнән файда көтмибез…

Нәфис. Алайса, ярар, мин – начар редактор. Гел мактап кына язучы журналистны табарсыз. Мин бүген үк китәргә әзер…

Сибгатуллин. Юк, сиңа бүтән язарга әйбер беткәнмени? Шәмсиев мәкаләсен бастырып, проблема чишәсеңме?

Тукбаев. Язсын. Аның җаваплы секретаре бар бит. Нәрсәне чыгарырга, нәрсәне чыгармаса икәнен әйтергә… (Нәфискә.) Ярар, аңласаң аңларлык булды. Исеңдә тот, миндә көч бар. Миңа министрың сине бик яманларга маташа. «Алай түгел, аның «ский»лары бар инде, әмма ул үзе яхшы белгеч» дим. Шулай дибез, яманламыйбыз. Син мине мактап йөрергә тиеш. Минем авторитет район өчен кирәк. Менә районга ике миллиард акча алып кайтып булмый, икесен алдым, тагын икесен аласы калды. Давай редакция төзибез, урынын ачыклагыз…

Нәфис. Аңлашылды. (Чыгып китә.)

Сибгатуллин. Рәсим Юлаевич! Миңа бүтән сүзегез юктыр бит?

Тукбаев. Фаил Минһаҗевич! Булачак сайлауларга әзерлек эшләрен ныклап барлап чыгыгыз. Бу – җитди эш! Халык белән эшләүне, агитацияне онытмагыз…

Сибгатуллин. Яхшы… (Китә.)

Өстәлдә телефон шалтырый.

Тукбаев. Алло! Исәнмесез, Фәрһад Акаевич!.. Кем килә? «Россельмаш» заводының генераль директоры Пётр Анатольевич Савельев? Тәк. Әйе, кирәкле кеше. Кунак итәргәме? Бездәме? Тәк, тәк… Кайчан? Бүген үкмени? Кичкә? Вакыт аз калды, өлгереп булыр микән? Тәк, тәк… Ярар, Фәрһад Акаевич, тырышырбыз… (Трубканы куя.) Динар Хамаевич! Авыл хуҗалыгы министрлыгыннан Сөнгатов шалтыратты…

Ишкәев. Аңладым, Рәсим Юлаевич!

Тукбаев. Бүгенге планнарны үзгәртми булмый инде. Безгә «Россельмаш» директоры Пётр Анатольевичны табигать кочагына алып чыгып, әйбәт кенә кунак итәргә кирәк. Мунчалар ягып, татарча күңелен күреп… Калганнарын уйлашып бетерербез. Мин хәзер вертолётка заказ бирәм… Динар Хамаевич! Ничек яхшырак булыр, мунчаның Аксай урманы аланлыгындагысын сайлыйбызмы?

Ишкәев. Иң кулай урын шул булыр, Рәсим Юлаевич!…

Тукбаев. Аннары олы кунактан безгә дә файда тиярлек булсын инде. Безгә бит яңа «Дон» комбайннары җитми. Алар шул Пётр Анатольевич карамагында… (Учын учка уып шапылдата.) Аңа кул куйдырасы хатларны да әзерләп куярга кирәк. Мунчада бераз «җеби» төшкәч, әкрен генә хатларны төртәбез үзенә… Аның бер имзасы ничә миллионнарны хәл итә дә куя… Бу күрешүгә яхшы итеп әзерләнергә кирәк. Күчтәнәчләрен дә онытмаска! Райпо рәисе Әхәт Хәбирович белән һәммәсен килешеп бетерегез…

Ишкәев. Мин сезне аңладым, Рәсим Юлаевич!

Тукбаев. Минем әбәткә кадәр тиз генә каладан әйләнеп кайтасым бар. Без төшлектә кабат очрашырбыз…

Ишкәев чыга.

(Телефон номерын җыя.) Алло, аэропорт!.. Морат, синме? Сәлам, сәлам. Ярдәм ит, важный эш бар. Министр поручениесе. Вертолёт кирәк, безнең районга «Россельмаш» генераль директоры килергә тиеш. Әйе, әйе. Күрсәтмәне үтәми булмый. Планлаштыра тор. Мин сәгать ярымнан синең янда булырмын. Очрашкач, калганын сөйләшеп бетерербез. Ә? Яхшы!.. (Телефон трубкасын куя, ашыга-ашыга китеп бара.)