Текст книги "Сайланма әсәрләр. 4 т. / Избранные произведения. Том 4"

Нәфис шәһәр фатирында. Йокыдан торып, диванда утыра. Кәефсез. Кайтып кергән хатыны аңа гаҗәпсенеп кала.

Сәрия. Сиңа нәрсә булды? Балтасы суга төшкән кеше кебек утырасың.

Нәфис. Соңгы вакытларда начар йоклыйм. Әллә янымда син булмаганга, әллә Байтирәктәге щитовой йортның ДСП плиталарыннан аңкыган фенол исләре башны әйләндерә? Куркып-куркып уянам. Яман төшләр күрәм.

Сәрия. Төшеңә кемнәр керә? Уеңнан чыкмаган хатыннарыңмы?

Нәфис. Синең һаман шул инде. Көнләшү. Булмаганны…

Сәрия. Төшеңә нәрсә керә соң?

Нәфис. Аждаһа елан.

Сәрия. Минме инде ул?

Нәфис. Юк ла… Өндәге кебек каршыга чыга да кешечә сөйләшә башлый. Куркыныч.

Сәрия. Әй, төшкә нәрсә генә керми инде ул.

Нәфис. Берсендә шулай көчле агымлы суда агып барам. Дулкыннар мине йомычкадай әле уңга, әле сулга кага. Ярга чыга алмыйм. Ярда кешеләр. Кайберләре мине мыскыллап көлә: «Төштеңме суга, шул кирәк сиңа?» – диләр. Берсе дә кул сузмый, кире төртеп төшерергә әзерләр. Араларында Ишкәев тә шәйләнә, иярченнәре артыннан ияргән. Ул аларга ым кага. Янәсе, күрегез бу бәндәне, иңгә-җайга килмәгәч, шулай була ул. Су өстенә чыгардыммы үзеңне, инде котыла алмассың, ди. Өстемә ташлар ыргыталар… Алда – текә шарлавык. Кыядан упкынга төшеп бетәм инде дигәндә генә, каршыма, шарлавык күленнән атылып, Аждаһа чыгып басты. Мине, өреп туктаткандай, хәрәкәтсез калдырды. Хәзер кабып йотачак дип котым очты. Кинәт еланның зур авызы ачылып китте. Бугазыннан озын теле өстенә бер кеше башы туптай тәгәрәп чыкты. Әллә кеше йоткан инде дип уйлап куйдым. Баш керә-чыга тәгәри. Карыйм, Тукбаев башы! Һәм ул кинәт тулы гәүдәсенә торып басты да тел өстендә елан кубызына бии үк башлады. Аждаһа исә: «Мин барысын да булдырам, теләсә кемне биетә алам», – дип, күзләрен кыса-кыса көлә. Тукбаевка әйтерсең наркотик каптырганнар, өтәләнепме-өтәләнә: Аждаһага: «Мине мәрхәмәтеңнән ташлама!» – ди. Тегесе: «Бергә булыйк, сәүдәгәр!.. Син безгә кирәкле кеше», – ди. Шулчак Тукбаев миңа кулын суза: «Кил, якынрак кил!..» – ди. Тукбаев кесәсеннән валюталар очып чыга башлады һәм Аждаһа авызына кереп югалдылар… Шулчак мин дә елан авызына барып керәм дигәндә генә куркып уянып киттем… Кем булды ул Аждаһа? Кем сурәтендә йөри? Һич кенә дә аңламадым.

Сәрия. Сиңа, нервыңны бетереп, Байтирәктә эшләп йөрергә кирәк түгел… Минем саулыгыма да күпме зыян салдың. Болай, гасабиланып, үз-үзеңне авыруга сабыштырма. Аннары нишли аласың? Бераз безнең турыда да уйла…

Нәфис. Мин беркемнең дә юлына аркылы төшмәдем бит. Ялган язмыйм…

Сәрия. Кемгә кирәк дөреслекне язуың? Аннан нәрсә үзгәрә? «Эт өрә, бүре йөри…» – дип, тикмәгә генә әйтмәгәннәрдер.

Нәфис. Ишетергә дә теләмиләр…

Сәрия. Шулай булгач…

Нәфис. Беркөнне шулай туган авылга – Акъярга кайтып барам. Көн аяз. Казна күле турында тукталып калдым. Күл тынлыкка чумган, су өсте кояш нурларында көзгедәй чагылып уйный. Кинәт җил исеп китте. Күлнең нәкъ уртасыннан, нефть фонтаныдай, кара багана үсеп калыкты да, орчыктай бөтерелә торгач, май таплары як-якка чәчрәп, күл өстенә җәелде, аннан кара багана, теге чактагыча, Аждаһага әйләнеп калды. Авызыннан зәһәр очкыннар очыра, күл өстендә бөтерелә-бөтерелә бии. Суга чума-чума уйный. Шулчак ул күл төбеннән бер чибәр кызны койрык очына эләктереп чыкты, һәм алар икәүләп күл өстендә вальс әйләнә башладылар. Бии торгач, күл төбенә төшеп югалдылар. Күл өсте чистарып, тынып калды. Озак та тормады, Аждаһа янә күл «сәхнә»се – дулкын трибуна артында торып калды. Җир хәзинәсенә – нефтькә буялмаган, тәне ялык-йолык килеп тора. Як-ягында тагын әллә кемнәр пәйда булды. Алар арасында депутат Фәрзи Морзаевич та шәйләнә, Ишкәевнең пеләш башы да ялтырый, авыл хуҗалыгы министры Фәрһад Акаев та күренә. Аның кырыенда төптәй таза Тукбаев белән Чуртан Әхәт гәп сата. «Әллә болар Казна күле байлыгын бүлешергә җыелганнар инде?» – дим. Һәммәсе Аждаһа авызына караган. Кесәләреннән очып-очып чыккан яшел валюталар елан тәненә барып сыланалар да шунда ук «эреп» юкка чыгалар… Аждаһа авызыннан чыккан сүзләр дулкын тибрәнеше белән күл балыкларына да барып ирешкән, алар башларын өскә калкытып, авызларын ачып калганнар. Аждаһаның һәр сүзен хуплап, койрык болгыйлар… Аннары Аждаһа, ниләрдер сөйләп арыгач, кире Казна күленә чумуга барысы таралып юкка чыкты.

Сәрия (сәерсенә төшеп). Монысы да төшеңме?

Нәфис. Әллә төш, әллә нәрсә булды. Аңламадым.

Сәрия. Районда гаделлек эзләп көрәшеп йөрсәң, башың чуалып бетәр. Үзеңне сакла!.. (Нәфискә текәлеп.) Син өйгә кайчан кайткан идең?

Нәфис. Ике сәгать элек. Бераз черем итеп алдым. Нәрсә, әллә мин кайтканга шатланмыйсыңмы?

Сәрия. Янымда шатланыр кешем булмагач нишлим соң? Син читтә…

Нәфис. Менә яныңда бит.

Сәрия. Ничә сәгатькә?

Нәфис. Таң атканга кадәр.

Сәрия. Кунасыңмыни?

Нәфис. Әйе. Рөхсәт итәсеңдер бит?..

Сәрия. Уйлап карарга кирәк.

Нәфис. Уйла, уйла… Без хәзер газетаны калада бастыра башлыйбыз.

Сәрия. Ник алай?

Нәфис. Шулай карар кылдылар. Моннан соң яныңа ешрак кайтып йөрермен.

Сәрия. Белмим инде, нишләрсең. Каядыр китеп югалмасаң…

Нәфис. Моңарчы югалмаган бит. Кызым Көләч кайда соң?

Сәрия. Әле укуыннан кайтып җитмәгән. Кайтыр инде… Аш бар, ашыйсыңмы?

Нәфис. Соңрак…

Сәрия. Авыл ите алып кайтмадыңмы?

Нәфис (теләр-теләмәс). Юк. Итне базардан гына сатып алырбыз инде.

Сәрия (сагаеп). Эшеңдә берәр хәл булмагандыр бит?

Нәфис. Булды. Мине эштән куарга җыеналар.

Сәрия. Әйбәт булган… (Нәфис хатыны сүзен өнәми карап куя.) Кусалар – кайгырма, гаиләң янында булырсың. Байтирәктә интегеп йөрергә. Җиткәндер инде. «Китмә!» дип күпме әйттем, тыңламадың. Тыңлыйсың да килмәде. Хәзер куалармы үзеңне?

Нәфис. Нәрсә, миңа дәшми генә китеп барыргамы?

Сәрия. Әле син алар белән көрәшмәкче буласыңмы?

Нәфис. Синеңчә, гариза язып, «үз теләгем» белән китеп барыйммы? Көрәшмәгән үзе егыла…

Сәрия. Үзеңне көзгедән кара… Сулып беткәнсең бит. Көрәшеп егылганчы китүең хәерлерәк. Ә син көрәшеп җиңәрмен дип уйлыйсыңмы? Алар – власть кешесе… Аларныкы дөрес.

Нәфис. Матбугат та властька карыйдыр бит…

Сәрия. Хыялый… Син шуңа ышанасыңмы? Партия заманыннан килгән бер саклык битлеге генә ул. Үзеңә кое казыма… Хәзер күп нәрсәне акча хәл итә… Күрмисеңмени, журналистларны атлаган саен чүкеп торалар, үтерүчене эзләп тә азапланмыйлар, ул властька кирәкми дә.

Нәфис. Миңа нишләргә соң? Дөм сукыр, чукрак һәм телсез булып дәшми генә йөрергәме?

Сәрия. Сукыр булма, бераз алгарак, иртәгесе көнеңә карый бел. Алгарак караган булсаң, синең дә урының әнә шул депутатлар янындарак булган булыр иде.

Нәфис. Минем кебек акчасызны кем депутат итеп сайласын?

Сәрия. Әй, йөрисең шунда, корыны бушка төяп. Заводта гади инженер булып эшләгән булсаң да гаиләңә файда булган булыр иде. Шул районга кайтып күпме көч түктең, саулыгыңны югалттың… Минем саулыкны да бетердең, мине аңламадың… Миңа эш тә табып бирмәдең. Сиңа барыбер иде… Хәзер үзең шундый хәлгә төшкәч кенә…

Нәфис. Ярар, ярар инде…

Сәрия. Зыяннан башка бернәрсәгә дә ирешә алмадың. Зыяның безгә дә төште. Балалар янында булырга кирәк иде. Хәзер стенага борчак сибүдән ни файда?..

Нәфис. «Тамчы тама-тама ташны да тишә…» – диләр ич.

Сәрия (көлеп). Син тамчымы? Син тузан бөртеге генә, өрсәң очып китә торган…

Нәфис. Кимсетмә әле.

Сәрия. Кимсетмим, дөресен әйтәм. Хыялый булма, дим. Нәрсә исбатларга телисең? Син берүзең, шуның өстенә акчасыз. Хәерче. Хәерче кеше кемгә кирәк? Аңардан йөз чөерәләр… Акчалы чиновник төрмәгә дә утырмаска мөмкин. Акчага сатылмаганнар сирәк ул.

Нәфис. Бар ул. Мәсәлән, академик Сахаров… Сталин бер кителен киеп яшәде, шуңа риза булды…

Сәрия. Сахаров – илләр арасында танылган галим. Аны да ничек интектермәделәр.

Нәфис. Анысы дөрес. Беләм.

Сәрия. Белгәч?! Алар синең белән сөйләшмиләр дә. Чөнки синнән берни алырлык түгел. Гонорарың да сукыр бер тиен… Ә кайбер ишеләр гөнаһка батса да «чиста» кала. Әнә төзелештә, кран авып, ике кеше үлде, берсе түбәдән егылып төште. Йә, кемне гаепләделәр? Кран төзек булмаган диделәр дә шуның белән бетте. Янәсе, гаепләргә «дәлилләр» юк. Чөнки төзелеш, хуҗасы түрәгә эшли… Син кем? Бер бөҗәк кенә, сине сытып, изеп китү алар өчен берни дә тормый…

Нәфис. Изәргә җыеналар да инде, урлашуларын фаш иткәч…

Сәрия. Алар сиңа кирәкми, урласыннар… Күрмәвең хәерлерәк… Урлыйлар, урлаячаклар. Аларныкы күренми, ә синең бер тиенең дә күренә.

Нәфис. Нишләргә соң? Әллә мин дә шул каракларга яраклашыйммы?

Сәрия. Яшәргә кирәк булгач, кем генә бу тормышка яраклашмасын.

Нәфис. Моны һәркем дә булдыра алмый.

Сәрия. Үзләренә кирәк булгач, кешеләр кырык төрлегә үзгәрә. Дөньясы шундый…

Нәфис. Миңа эштән җиңелеп китү – гарьлек. Аннары принцип дигән нәрсә дә бар.

Сәрия. Принцип?! Син принципларыңны читкә куеп тор, алар сине теге дөньяга алып китмәсен… Машинага бәрдертеп китүләре дә бар. Гомер буена авыру булып кеше өстендә калсаң, нишләрсең? Хәзер көчленеке замана!

Нәфис. Беләм…

Сәрия. Белгәч. Аларның акчалары да эшләп тапкан түгел. Күрмисеңме, криминал һәр тишеккә үтеп керде. Түрә синең белән пычранып та тормый, ул иярченнәренә генә куша… Бар иде Нәфис, юк булды, диярләр. Юкның проблемасы да юк. Ә бар хәсрәт безгә кала. Син безне дә уйла. Йөрмә үзеңне сабакка утыртканнарын көтеп, кайт…

Нәфис. Миңа үчләнергә бер низаг та килеп чыкты әле.

Сәрия. Нинди?

Шулвакыт кызлары Көләч кайтып керә.

Көләч (ачык елмаеп). Исәнме, әти!

Нәфис. Әйбәт, кызым. Йә, студентның хәлләре ничек соң?

Көләч. Минем дә әйбәт. Миңа нәрсә алып кайттың?

Нәфис. Син яраткан алмаларны. (Көләч бер алманы өстәл өстеннән алып каба.)

Көләч. Рәхмәт!.. Байтирәктә ни хәлләр анда? Сине кыерсытмыйлармы?

Нәфис. Әлегә түзәрлек…

Көләч. Ә аннары?.. (Нәфис кыенсынып дәшми.) Нигә әйтеп бетермисең?

Сәрия. Әтиеңне Байтирәктән куарга җыеналар.

Көләч. Шулаймыни?..

Сәрия. Әйе. (Нәфискә.) Анда нинди низаг килеп чыкты соң?

Нәфис (көттереп). Безнең министрлыктан районга, типография төзергә дип, күп кенә акчалар күчерелгән. Редакция счётына түгел, райфинга. Редакциягә дигән ул акчаларны формаль рәвештә алты айдан кайтарып бирү шарты белән. Чынлыкта аларны колхоз-совхозларга бүлеп бирергә карар чыгарганнар. Ялган килешү кәгазьләре дә төзелгән, мин аларга кул куймадым, печать сукмадым.

Көләч. Дөрес эшләгәнсең, әти.

Сәрия (Көләчкә). Бүлдермә әтиеңне. Шуннан?

Нәфис. Шуннан шул, миңа ачулары чыкты, тагын да дошман күрә башладылар.

Сәрия. Дошман күрергә, ул акчаларны син урламаган ич.

Көләч. Әйтмә. Исең китмәсен, кит, дисәләр, китәрсең. Син монда үзеңә эш таба алмыйсыңмы? Һөнәрең бар. Инженер булып эшләрсең. Нәрсә дип белдең син ул район газетасы редакторлыгын. Хакимият колы булып йөрергә…

Нәфис. Шулай да… Сүзе бар, эшли алмады, диярләр.

Көләч. Сүзе?! Син нәрсә, әти, хәзер ул турыда уйлап тормыйлар, җаның ни теләсә, шуны эшлә! Син югала торган кеше түгел… Мине редакция эшеннән чыгар. Үзеңә бәйләнергә сәбәп булмасын. Язган мәкаләләремне бастыр да…

Көләч бүлмәсенә кереп китә.

Нәфис (Сәриягә төбәлеп). Күршемдәге прокурор Чутый Бараев минем өстән шикаять тә язып биргән.

Сәрия. Нәрсә дип?

Нәфис. Редакциядә эшләмәгән кызына акча түләп тора, дип. Хатыны белән икәүләп. Хакимияттән кушканнардыр инде. Минем өстән пычрак җыйганнар.

Сәрия. Менә шулай була ул, әйткәнне тыңламагач. Кермә шуларга, сөйләшмә, дидем. Кешеләрдән гаеп эзләп, гаеп табып яшәгән шул прокурорга сереңне саттың да… Ул «башлык»ларга яхшы атлы булып калды…

Көләч әйләнеп керә, кулында – кәгазь.

Көләч. Әти! Кәефең кырылмасын, баш бетмәгән, иң мөһиме – син исән-сау…

Сәрия. Әнә әтиең өстеннән күршесендәге прокурор жалоба язган.

Көләч. Нәрсә дип?

Сәрия. Редакциядә эшләмәгән кызына акча түләп тора, дигән.

Көләч. Ничек эшләмәгән? Минем язган мәкаләләрем газетада басыла бит… Менә минем гариза. (Ул аны өстәлгә куя.) Иртәгәдән мине эштән азат ит. Йөрмә алар белән вакланып.

Нәфис (гаризаны читкәрәк этеп). Укуың барамы соң?

Көләч. Бара. Минем өчен борчылма син, әти…

Сәрия. Ярар, булды. Әйдә, чәй эчик тә… Аннары кибетләргә чыгып керербез…

Кухняга узалар, пәрдә ябыла.

Тукбаев фатиры. Ул күчәрле кәнәфидә әйләнә-әйләнә утырып тора. Күңеле шатлыктан тантана итә.

Тукбаев (хыялга бирелеп). Мин бай яшәргә тиеш! Чөнки мин район башлыгы. Башлыкның башы да үзенә эшләргә тиеш. Менә шушы баш! (Башына ишарәли.) Абзаң бүген чит илдәге шәхси счётына миллион акча күчердеме? Күчерде. Бүгенге дәрәҗәм миңа мөмкинлекләр тудырамы? Тудыра. Быел төрек егетләренең мәчет салырга дип китергән валюталары шушы йорт җиһазларын алырга да ярап куйды. Ә мәчетне, күрше Абага районының төзелеш оешмасы белән килешү төзеп, җиңел генә хәл итеп куйдыкмы? Куйдык. Башыңны эшләтә белсәң була ул… Төзи башлаганда, «кунакханә» булачак, дидек. Аннары монда рәхәтләнеп кереп утырдык. Күпсенмәсеннәр, «башлык»ка тиеш ул! Районга акчаларны кем таба? Мин!.. (Хатынына.) Иркә, Иркә дим! (Кәнәфиеннән тора.)

Иркә чыга.

Иркә. Нәрсә булды?

Тукбаев. Әйдә, бер утырып, шампан эчик әле.

Иркә. Нәрсә уңаеннан? Нинди шатлыгың артты?

Тукбаев. Кәеф шәп, бүген көн уңышлы булды.

Иркә. Нәрсә оттың?

Тукбаев. Отмадым, просто миллион «заработал». Һәм аны чит ил чутына салып та куйдым. Акчаны миллиардка тутырачакмын.

Иркә (канәгать елмаеп). Син молодец минем…

Тукбаев. Шампан эчә-эчә, шахмат та уйнап алырбыз…

Иркә. Миңа җиңеләсең бит… (Өстәл әзерли, шахмат тактасын чыгарып куя.)

Тукбаев. Җиңелсәм җиңелермен, мин шахмат буенча синең кебек район чемпионы түгел түгелен… (Шахмат тактасына фигуралар тезә.) Шахмат миңа шушы миләрне (башына бармагы белән төртә) яхшырак эшләтергә ярдәм итә, логик йөрешләр ясый белергә өйрәтә. Ә главаның башы начар эшләргә тиеш түгел. Беләсеңме шуны?

Иркә (көлеп). Беләм, беләм… Әйдә, йөр!

Тукбаев фужерларга шампан сала.

Тукбаев. Әйдә, монысын тотып куйыйк әле.

Эчәләр.

Иркә. Синең ход.

Тукбаев. Күрәм… Бу районда минем башны бутарга теләүчеләр күп булды.

Иркә. Кемнәр инде ул?

Тукбаев. Шуларның берсе – синең авылдашың Нәфис абый. Ул һаман кирегә сукалый, эшеннән куам мин аны. Моңарчы түздем, синең сүзне тыңлап…

Иркә (иренә текәлеп). Нигә куасың?

Тукбаев. Әйткәнне аңламый. Урынбасарым Динар Хамаевич та, кабинетка кергән саен, редактор кирәкмәгән материалларны бастыра, дип яманлап тора. Әле киленнәренең ниндидер мәкаләсен бастырганмы?

Иркә. Син ул мәкаләне үзең укыдыңмы соң?

Тукбаев. Минем газета укырга вакыт бармы?

Иркә. Мин укыдым. Ул «Байлыкка табынмагыз» дигән мәкалә алар турында түгел. Бер кыз баланың мәхәббәттә ялгышудан үкенгән зары гына. Башкаларга гыйбрәт өченгә язылган адрессыз хат. Аны кем ничек кабул итә бит… Синең Динарың чит кул белән утлы күмер чүпләмәкче күрәмсең.

Тукбаев. Нәфисеңне яклап үлдең инде…

Иркә. «Нәфисеңне?» Ничек минем Нәфисем булсын ул? Әллә мин аның белән уйнашып йөргәнме?

Тукбаев. Ярар, ярар…

Иркә. Ничек ярар, ярар?.. Син мине үзең белән чагыштырма… Яшьлектә кем кем белән очрашмас..

Тукбаев. Булды, бүтән искә төшермәм…

Иркә. Башта шикләнеп йөрдең. Янәсе, ул Байтирәккә редактор эшенә мине күрер өчен генә кайткан… Имеш, ул сине оныта алмый… Һаман да көнләшергә калдымы? Мин күп нәрсәне беләм һәм сизәм. Тик… Аңа карап барыбер төзәтә алмыйм бит үзеңне. Нәфесең туймый, һаман үзең «уҗымга» чыгасың бит. Тапкан көнләшер кеше.

Тукбаев. Ярар, ярар, дим. Ялгыш ычкынган сүзгә бәйләнмә.

Иркә. Бер дә ялгыш ычкынмый… Ну, и что үбешкән, кочышкан, шуның белән беткән. Мин сиңа аның баласын ияртеп килмәгән бит.

Тукбаев. Бетте, бетте инде. Кызма. Оныт, әйдә, моны тотып куй әле. (Шампан тәкъдим итә.) Мин дә эчәм… (Иркә ачуын басарга теләгәндәй эчеп бетереп куя.) Синең йөреш…

Иркә. Минеке булса шул… Сиңа – мат!..

Тукбаев. Мат икән мат… (Тышкы яктагы тавышка колак салгандай.) Тукта әле, эт өргән күк булып китте. «Барс»ны ашаттылармы бүген? Ач түгелдер бит ул.

Иркә. Нишләп ач булсын ул. «Чуртан»ыңның каравылчысы Кәрим аны ашханәдән калган ризыклар белән туйдырып китте.

Тукбаев (ачу белән). Тукта әле, нигә син Әхәт Хәбировичны «Чуртан» да «Чуртан» дип атыйсың? Кешене шулай мыскыл итәләрмени? Ул – безнең райпо рәисе. Оныт ул гадәтеңне…

Иркә. Мин кеше әйткәнгә генә әйтәм ич.

Тукбаев. Оныт ул сүзне…

Иркә үпкәләп китеп бара. Ялгыз калган Тукбаев, кесә телефонын чыгарып, номер җыя.

Тукбаев. Алло! Динар Хамаевич! Бу мин әле. Минем яңа эт оясын шушы көннәрдә ясап бетерәсе иде бит. «Сельхозтехника» начальнигы Салих Сәләхиевич тоткарлый? Ничек? Вәгъдә биргәндер бит. Тимер уголоклар, калай табалмый? Ничек ди? «Ул эт оясына бер йорт түбәсенә җитәрлек калай кирәк булачак» ди? Ну и что? Тапсын! Аның эше шул… Тыңламый икән, чарасын күр, табылыр кеше. Ә-ә? Давай, бу мәсьәләне иртәгә ачыклап бетерик… (Канәгатьсезлек белән телефонын өзә.) Вәт тинтәкләр, «Барс»ка бер иркен генә оя да кора алмасыннар инде. Әле берсенә, әле икенчесенә ышанганнар. Минем «Барс»та кеше акыллары бар, нәселле эт ул! Мин аны Австралиядән алып кайттым. Бер елда бозау кадәрле булып үсте. Бер каптырып алса ычкынырмын димә! Шушындый йорт-дәүләтеңнең сакчысы булган эткә оя да кора алмасыннар инде. «Барс»ка аерым игътибар, яхшы шартлар кирәк… (Уйланып тора, аннан әкрен генә Иркә бүлмәсенә юнәлә.)

Ут сүнә, сәхнә үзгәрә.

Ут янганда, Тукбаев үзенең эш кабинетында утырып тора. Кәефе шәп, йөзендә куаныч. Ул кәнәфиендә бер киерелә, бер языла. Алтын кош тоткандай учын учка уа.

Тукбаев. Районда кем юктан бар ясый? Кем, бер ишектән кусалар, икенчесенә барып керә, түрәләрне җайлап, көйләп акча таба? Рәсим абзаң!.. Таптык бит, пәһлеван гәүдәле «Россельмаш» директоры Пётр Анатольевичны да, «Старый Казань» белән сыйлый торгач, мунчада җебеттек. Байтирәккә «Дон» комбайннарын кайтартырга дип кодрәтле имзасын салдымы? Салды. Бу заманда эшләп кенә баеп булмый. Акчаң булсын, акча үз эшен эшли… Һәм ул акчалар бер кемнең дә кесәсеннән төшеп калмый. Аның өчен тырмашып чабарга, һәр эшне вакытында «пешерә» белергә кирәк. Ә бу Рәсим пешерә. Ул матбугат министры Сәет Әскәровичны да «сындырды». Байтирәктә типография төзү өчен, акча бирмәскә тырышкан иде, имза хакына фәлән сум дип, авызын каплагач, пожалоста!.. Чынлыкта кирәкме соң безгә типография төзү? Хәзер газетаны калада үзәкләштерелгән типографиядә дә бастырып була… Үзеңне дә онытырга ярамый. Гомергә «баш» булып тормам… (Утырган кәнәфиендә әйләнә, аннан, телефон трубкасын алып, урынбасары Ишкәевкә шалтырата.) Алло! Динар Хамаевич! Миңа кереп чык әле…

Кызуланып, Ишкәев кереп җитә.

Ишкәев. Тыңлыйм сезне, Рәсим Юлаевич.

Тукбаев. Утыр әле… (Ишкәев утыра.) Динар Хамаевич! Мин районга шактый гына акчалар добился. Унбер миллион! Бу эшләрне ничек майтарып чыкканны берүзем генә беләм. Мин болай уйлап торам: ул акчаларны кырып-себереп, район оешмаларына таратудан файда күрмим. Биреп-биреп карадык бит инде. Йә, кинофикациягә акча бирүдән ни файда? (Бер бармагын бөгә.) Ул ике миллионны исерек Хәмзә үз кирәгенә тотып рәхәтләнәчәк. Ярар, машина алыр, фәлән-төгән итәр. Хәзер клубка кинога йөрүче юк. Кешене телевизор яныннан кузгатып булмый. Дөрес бит? (Икенче бармагын бөгә.) Йә, спорт комитетын алыйк. Сәлим ни эш кырыр? Өч тиенлек хоккей таягын биш тиенгә алдым, дип икенче йортын корып сатар. Көрәштә беренче урынга чыкмадылар. Спорт заллары бар, ни җитмәгән? Аннан килеп (өченче бармагын бөгә), редакциягә ни булган? Райпо рәисе Әхәт Хәбировичның яңа салган йортын сатып алып бирдекме? Бирдек. Артлары җылыда, яза бирсеннәр. Газетаны, акчасын күчергәч, калада да чыгарып була. Безгә ничу типография төзеп торырга. Динар Хамаевич, менә мин шундыйрак фикердә.

Ишкәев. Сезнең сүзегез дөрес, Рәсим Юлаевич… Фикерләрегез белән килешәм. Абага районы типографиясендә басылган безнең газетаны укырлык та түгел, карага тапланып беткән була…

Тукбаев. Әллә, мәйтәм, ул акчаларны башка максатларга файдаланабызмы? (Пауза.) Сезгә бер «Джип»мы, «Мерседес»мы кирәк булыр бит инде. Үземә дә машина алыштырырга кирәк. Әле минем ул өч катлы йортыма шактый җиһазлар да аласы бар… (Пауза.) Дөнья хәлен белеп булмый, без бу урынга гомерлеккә килмәгән. Шәһәрдә дә берәр торак-мазар алып кую мешать итмәс, шулай бит инде. Бушка килгән мондый акчалар тора-бара кысылыр, гел алай бармас. Власть та үзгәреп китәргә мөмкин. Анда шундый хәбәрләр дә йөри…

Ишкәев (хәйләкәрлеген сиздермичә). Дөрес, Рәсим Юлаевич, алдагысын белеп булмый…

Тукбаев. Шулай булгач, безне гел канат астына алырга теләмәсләр. Тимерне кызган чагында сугарга кирәк… Без моны уртак бер фикергә килеп эшләргә тиеш.

Ишкәев (хуплап). Сез дөресен сөйлисез, Рәсим Юлаевич. Мин ике куллап килешәм. Һәммәсе сезнең карамакта, ничек әйтәсез, шулай булыр…

Тукбаев. Акчалар кая китте дигәндә, аның формаль якларын эшлисе, документлаштырасы булыр инде.

Ишкәев. Җаен табарбыз, Рәсим Юлаевич. Без ул акчаларны формально, хуҗалыкларның бурычын капларга дип биреп торырбыз, килешүләр төзеп, алты айдан кайтарып бирү шарты белән. Кая китте дигәндә акланырлык итеп. Аннары…

Тукбаев. Яхшы. Алайса, иртәгә үк колхоз-совхоз җитәкчеләре белән сөйләш, бухгалтерлары печатьләрен ала килсеннәр. Акчалар бирелгән район оешма җитәкчеләре арасында уртак килешүләр төзик. Кайсы хуҗалыкка күпме акча бүлеп бирүне үзең хәл итеп бетерерсең.

Ишкәев. Аңлашылды, Рәсим Юлаевич, аңлашылды. Эшләрбез… (Китәргә җыена.)

Тукбаев. Тукта әле!

Ишкәев. Тыңлыйм, Рәсим Юлаевич…

Тукбаев. Мин менә нәрсә уйлап торам. Бәлки, безгә синең белән хаҗга да барып кайтырга кирәктер. Бу сиңа да саваплы эш булыр. Минем барган бар, тагын барырга исәп. Ничек уйлыйсың?

Ишкәев (хәйләле көлеп). Рәсим Юлаевич! Сөяркәләрем күп дип сөйлисең, анда барып кына гөнаһлар юылырмы соң?

Тукбаев. Ә мин алар белән никах укытып куям, никах укыткач, ярый ул, ярый… (Көлешәләр.)

Ишкәев чыга. Ялгыз калган Тукбаев янә дә, үз-үзенә куанып, учын учка уа.

Һәрнәрсәнең җае бар, бәрәңгенең мае бар, диләрме әле?.. Шул шул. Җайламасаң булмый бу дөньяда.

Рөхсәт сорап, редактор Нәфис керә.

Нәфис. Исәнмесез, Рәсим Юлаевич!

Тукбаев. Исәнмесез.

Нәфис кулына тоткан кәгазьне Тукбаевка бирә.

Тукбаев (кәгазьгә күз салып). Нәрсә бу?

Нәфис. Сезнең «паразитыгыз» гаризасы. Шулай дидегез бит. Мин эштән китәм…

Тукбаев (кабынып). Давай, ты кончай!.. За нами Байтиряк, на переправе лошадей не меняют… Минем икенче редактор эзләп йөрисем юк. Эшлә! Сәләтең бар, кирелегең генә бетми…

Нәфис. Минем өстән сезне һаман ыскытып торалар бит. Булмаганны булды дип, ул тегеләй дә, ул болай дип… Димәк, мин бу эшкә лаеклы түгел…

Тукбаев. Әйттем, эшлә! (Гаризаны ертып ташлый.) Кем нәрсә бутый?

Нәфис. Кем булсын? Динар Хамаевич… Районда «Ишкәевщина» хөкем сөрә башлады инде.

Тукбаев. Ты, кончай!.. Каян уйлап таптың син ул сәяси сүзне? Монда мин бар әле! Мин барында… Мин киткәч, карарлар… Это другое дело. Сиңа нәрсә җитми? Редакция бинасы бирдек. «Нива» машинасы да бирәбез. Бераз безнең сүзгә дә колак сал! (Тынычлана төшеп.) Менә, мәсәлән, без, «глава»лар, Гарәп Әмирлегеннән кайтканда, башка район хуҗаларының йә замнары, йә кемнәре чәчәк тотып каршы алды. Безгә, Абага районы «глава»сы белән икебезгә, килүче булмады… Менә шуннан күренә инде минем команданың дәрәҗәсе. Ярар, миңа кирәк тә булмасын, ди, теге район хуҗалары алдында әйбәт түгел. «Башлык»ка аз гына булса да хөрмәт булырга тиештер бит инде? Яңа оешкан районда җүнле кадрларны каян гына аласың? Бар булганы белән эшләргә туры килә. Син, Нәфис абый, «великий» булгач та, минем бу башта ми әзрәк, башка ат типкән, дип белдеңме әллә? Бар, эшләвеңне бел!..

Нәфис чыгып китә.

Пәрдә ябыла.