Текст книги "Tanıdığım Nazim Hikmət"

ORXAN QARAVƏLİ

TANIDIĞIM NAZİM HİKMƏT

“Xatirə Ədəbiyyatı” silsiləsindən 25-ci kitab

SƏN

Sən əsirliyim və hürrüyyətimsən,

çılpaq bir yaz gecəsi kimi yanan ətimsən,

sən məmləkətimsən…

Sən ala gözlərində yaşıl hərarət,

ən böyük, gözəl və müzəffər

və yetişdikcə yetməz olan həsrətimsən…

Nazim Hikmət

15 ocak 1902 – 3 haziran 1963

İçindəkilər

Ön söz–

Azərbaycanca nəşrinə ön söz

Giriş(Başı dik bir türkün hekayəsi) –

Birinci bölmə

Nazim Hikmət yetmiş beş yaşında................

Bir inqilabçının doğuluşu............................

“Bahriyeli” zabit..............................................

İkinci bölmə

Nazim: İstanbulda bir “şəbəkə” başçısı...........

Əlvida, İstanbul!.. Salam, Anadolu..................

Mustafa Kamalla tanışlıq.................................

Üçüncü bölmə

Ankaradan Boluya… Sonra Batum və Moskva.....

Anadolu inqilabından rus inqilabına.....................

Türkiyəyə ilk dönüş...............................................

Dördüncü bölüm

Türkiyəyə son gəliş..................................................

Otuz beş il qınayan şair...........................................

Beşinci bölüm

Müstəqil həyata doğru...........................................

Altıncı bölüm

Qaçışdan sonra.........................................................

Haşiyələr

Qaynaqlar

“TANIDIĞIM NAZİM HİKMƏT” KİTABIMIN AZRBAYCANCA NƏŞRİNƏ

ÖN SÖZ

Dostum, dəyərli yazar Azad Qaradərəlidən “Tadıdığım Nazim Hikmət” adlı kitabımın Azərbaycanda çap olunacağı xəbərini eşidəndə çox sevindim. Zamanla ayaqlaşa bilmədiyi üçün tarix səhnəsindən silinib gedən Osmanlı dövlətinin külləri üzərində Atatark dühasının yaratdığı Türkiyə Cümhuriyyəti məşhur şair və yazıçıların da vətəni olmuşdur. Bunlardan biri, heç şübhəsiz, böyük yurdsevər şair Nazim Hikmətdir. Onunla ilk və nə yazıq ki, son görüşüm 1960-cı ildə Moskvada oldu.

O taixdə gənc bir qəzetçi kmimi elmi bir konfransı izləmək üçün Sovetlər Birliyinin paytaxtı Moskvada idim. Nazim Hikmət isə canını qurtarmaq üçün çox sevdiyi arvadını və Mehmedini geridə buraxaraq yurd xaricinə getmək məcburiyyətində qalmışdı. On il idi ki, burdaydı. Böyük qardaş kimi, yaxud ata kimi baxdığım Nazimlə qaynayıb-qarışmış, on beş gün boyunca gecə-gündüz bir yerdə olmuşduq. Nazimin Moskvada ən yaxın adamı olan alim Əkbər Babayev də bizimlə idi. Nazim bir axşam “vətən həsrəti məndə heç əskilməz, – demişdi. – Bəzən elə dayanılmaz hala gəlir ki, qalxıb Azərbaycana gedirəm… Sonucda Azərbaycan mənim ikinci vətənim olmazmı?..”

Böyük şair və yurdsevər ilə dostluğum türk heyətindəki bəzi önəmli şəxsləri rahatsız etmişdi. Çünki onların gözündə qosqoca Nazim, nə yazıq ki, vətən xaini idi. Sonunda xətalarını anladılar. Amma nəyə yarar? Nazimsə onların hamısını böyük ilgi ilə qarşıladı və üzgünlüyünü bəyan etmədi.

Ən böyük əndişəsi öldüyündə Moskvada basdırılması idi. Bir şeirində “Anadoluda bir köy məzarlığına gömün məni” dediyini hamımız yaxşı bilirik. “Araqvi” adlı bir gürcü kafesində ürək tutmasından qucağıma yıxılarkən “öldüyümə yanmam, buralarda gömərlər, ona yanıram” deməsini heç unutmadım. Bir yerdə olduğumuz zamandan 50 ildən çox vaxt keçdi, amma Türkiyə onun ölkəsində dəfn olunmaq istəyini həyata keçirmədi. Əcaba, Azərbaycandakı sevənləri onun sümüklərinin Moskvadakı Novodoviçidən Bakıya gətirməyi düşünərlərmi? Sonucda türk Anadolusundan türk Azərbaycanının nə fərqi var?

Məhəbbət və hörmətlə

Orhan Karavəli

İstanbul, 17.07.2016

KİTABIN TÜRKİYƏDƏ ÇAP OLUNAN NƏŞRİNƏ

ÖN SÖZ

27 may 1960-cı ildə baş vermiş dövlət çevrilişindən bir neçə həftə keçmişdi. Ankaradan universitetimizə gələn xəbərə görə, xaricdə keçiriləcək konqreslərə bu il Türkiyədən kimsə qatılmayacaqdı. Bunun tək səbəbi isə avqust ayında Moskvada keçirilməsi gözlənilən “Millətlərarası Şərq elmləri konkresi” idi. Türkiyə bu toplantıda mənim rəhbərliyimlə on beş nəfərlik heyətlə təmsil olunacaqdı.

Hərəkətə keçərək çoxunu İstanbul Universiteti ədəbiyyat fakültəsi tarixi, sənət tarixi, eyni zamanda türk, ərəb və İran ədəbiyyatı mütəxəssislərindən ibarət heyət yaratdıq. Bu arada Ankara dil və tarix-coğrafiya fakültəsində türkologiya professoru olan keçmiş təhsil naziri Tahsin Banguoğlu da heyətə daxil edildi.Bizimlə birlikdə Moskvaya üç nəfər qabaqcıl xarici siyasət yazarı olan qəzetçi də gedəcəkdi”Ulus” qəzetindən Əhməd Şükrü Əsmər, “Milliyət” qəzetindən Ömər Şamil Coşar və “Vətən” qəzetindən bu kitabın müəllifi hörmətli Orhan Karavəli. Keçən zamanda professor Əsmər və Ömər Şamil Coşarı itirdik. O tarixdə Moskvada yaşadıqlarımızın qəzetçi şahidi olaraq yalnız bu kitabın yazarı hörmətli Orhan Karavəli qaldı.

Moskvada olduğumuz vaxtda gecə-gündüz demədən bütün zamanını Nazim Hikmətlə aralarında qurulan dostluğu sürdürməyə sərf edən Orxan Karavəlinin əlinizdə tutduğunuz yeni kitabı, böyük şairin anadan olmasının 100-cü ildönümündə sevərək oxuyacağınız sənədli nəsr kimidir.

Konqres zamanı dünyanın hər yerindən gəlmiş şərqşünaslar öz fikirlərini təbliğ edərək mübahisəyə yol açdılar. Toplantının bizim heyət üzvləri üçün ilginc olan xüsusiyyətlərindən biri də o tarixlərdə Moskvada yaşamaqda olan Nazim Hikmətin konqres iclaslarına qatılması idi. Hətta şairin ortalıqda görünməsi belə, bizim heyət üzvlərini əsəbləşdirirdi. Üzülərək bildirməliyəm ki, şair haqqında burada yazmağın mümkün olmadığı sözlər söyləyənlər də oldu. Düzdür, bunların sayı üç-dörd nəfəri keçmirdi, amma davranışları heyət rəhbəri olaraq mənim işimi çətinləşdirirdi. Yad bir ölkədə, dünyanın hər tərəfindən gəlmiş ünlü simalar önündə türk heyətinin bir qanqaraçılığı ilə üzləşməsi məni qorxudurdu.

Yaşı uyğun olanlar anlayazaqlar. O vaxtlarda Türkiyədə bir kampaniya başladılmış və hər kəs barmağındakı nişan üzüyünü xəzinəyə bağışlamışdı. Bunu Nazim Hikmət də hardansa duymuşdu ki, öz barmağındakı üzüyünü Ankaraya çatdırmaq üçün mənə vermək istədiyini söylədi. Onun bu gözlənilməz fikri bizim yoldaşları pis hala gətirdi və açıqca “alma, alma” deyərək bağırmağa başladılar. Çox çətin durumda qalmışdım. İstər-istəməz, “Nazim bəy, sizin bəhs etdiyiniz kampaniya artıq çoxdan başa çatıb, yurda dönəndə üzüyünüzü təhvil verməyə bir yer tapmaya bilərəm” deməyə məcbur oldum. Sovetin ev sahibləri konqres bitəndə bizi Orta Asiyaya dəvət edərək Səmərqənd, Buxara və Daşkənddə gəzdirdilər.

Moskvaya dönəndə görmək istədiyimiz başqa yerlər olub-olmadığını soruşdular. Hər kəs öz tərcihini bildirdi. Mən o zamanki adı Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasını seçərək paytaxt Bakıya getdim və əsasən universitetdə oldum. Buradakı müəllim heyəti ilə təmaslarım oldu.

Orxan Karavəlinin bu yeni kitabının Nazim Hikmətin daha yaxından tanınmasına kömək edəcəyinə inanıram.

Professor Fahir İz

Levent, İstanbul, 18 fevral 2002

Giriş

Başını dik tutan bir türkün hekayəsi

Burası qəti şəkildə belədir ki, indiyə qədər türk dilində bu qədər təsirli bir şey yazılmamışdır.

Mustafa Kamal Atatürk

Uzun boylu, ağ və sarıya çalan gur saçlarıyla qadınlı-kişili hamının ortamında qarlı bir zirvə kimi ucalan yaraşıqlı adamın bir qədər yaxınlığında durub səsləndim:

“Nazim bəy!.. Nazim bəy!..”

Boşluqdan bir səs eşidirmiş kimi durduğu yerdə qəfil döndü və ətrafındakı qələbəliyi yararaq mavi gözləri ilə inamsızcasına baxaraq mənə doğru gəldi.

Özümü tanıtdım:

“Salam, Nazim bəy! Mən Orxan Karavəli, Türkiyədən qəzetçiyəm.”

Böyük sevinc dalğası üzünə yayıldı, uzun barmaqlı əllərini çiynimə basdı. Bir an bir söz belə söyləmədən mənə sarılıb yanaqlarımdan öpmək istəyirmiş kimi hərəkət etdi. Düşünürəm ki, belə bir qucaqlamağa hazır olmadığı üçün bir az durdu, amma uzatdığım əlimi dostca tutaraq nəfəs-nəfəsə:

“Mərhəba!.. Minlərcə mərhəba!” dedi. “Xoş gəldiniz. Zatən gələcəyinizi bilirdik. Səbirsizliklə gözləyirdik…”

Bir az əvvəl ətrafını saran qələbəlik indi çox əski dostların görüşünə bənzəyən səhnəni seyr edirdi.

9 avqust 1960-cı il. Moskvanın “Lenin təpəsi” üzərindəki Lomonosov Universitetinin böyük toplantı salonu. Türkiyədən professor Fahir İz (1911-2004) başda olmaqla elm adamlarından ibarət nümayəndə heyətinin də qatıldığı 15-ci Şərqşünaslar Konqresi SSRİ Nazirlər Sovetinin Baş nazirinin müavini Anastas Mikoyan açmışdır. Ev sahiblərinin “xoş gəldin”indən sonra fasilə verildi və rusların da bizim kimi çay dediyi çayımızı içirik.

Usta əlindən çıxdığı bəsbəlli olan dördüymə pencəkdə, şık qəhvərəngi kostyumda olan və bütün diqqətləri özünə çəkən Nazim, qaçacağam kimi əlimi hələ də əlinin içində saxlayıb bir ovuc yurd torpağını tutar kimi:

“Sizlər burada ha?.. Bizim üçün çox xoşdur. Aman, lütfən daim bir yerdə olaq. Sizləri heç yalnız buraxmayacam. Bir proqram tərtib edib sizi Moskvada gəzdirim.”

Sonra birdən durur:

“Bu uşaq həyəcanını xoş qarşılayın. Doqquz ildir ilk dəfə bir yurddaşımla görüşüb söhbət edirəm buralarda.”

Gülərək yanımıza gələn gənc bir nəfərlə məni tanış edir:

“Budur, mənim qürbəttəki ən yaxın dostum və qoruyucu mələyim. Çağdaş türk ədəbiyyatı üzrə dosent Əkbər Babayev. Azərilərin və hamımızın qüruru.”

Nazimin:

“Durun sizə yemək üçün nəsə gətirim, çayınızı da təzələyim” deyərək yanımızdan ayrılmaq istəyən Babayev: “Ona belə istəklə yanaşdığınız üçün sağ olun” deyir.

“Başqa necə yaxınlaşa bilirdim ki?”

“Elə deməyin. Çıxışı ayaq üstə alqışlananda yerlərindən belə qalxmayan türk elm adamlarını, uzatdığı əli havada buraxanları, gördükdə arxalarını çevirənləri də tanıdıq buralarda. Bu üzdən gəlmək istəmədi bu toplantıya, yenidən incidilmək, aşağılanmaq qorxusuyla. Zatən bu aralar da istədiyimiz kimi olmaz. İnanın zorla gətirdim bu toplantıya. Amma kin saxlamaz o. Göstərdiyiniz yaxınlıqla əski qanqaraçılıqları unutduğu və dünyaya gəlmiş kimi olduğu üzündən oxunur.”

Nazim əlində çaylar gələrkən məsləkdaşım Ömər Sami Coşar da (1919-1984) bizə qoşulur və birilərini narahat edəcək “Moskva dördlüyü” belə yaranır.

“Vətən xaini” Nazim, yanına yaxınlaşmaq mümkün olmayan bir adam, türk heyətində bəzi ünlü adamların bizi uzaqdan pis-pis süzdüklərini heyrət və üzüntü içində izləyirəm. Bunlar konqres gününün sonunda Ukrayna otelinin dəhlizlərində toplaşıb vaxt öldürərkən bizim Nazim və Babayevlə birlikdə hər axşamı bir yerdə keçirməmizdən elə rahatsız olmuşdular ki, “işi” Moskvadakı səfirliyimizə qədər aparmışdılar. Bir “vətən xaini” ilə gec saatlara qədər əcəba nə edirdik? Yoxsa onun araçılığıyla “Yavuz”un planlarınımı satırdıq ruslara? 27 may 1960-cı illərdə Dəniz Donanması admiralı və sonrasında cumhurbaşkanı Fahri Korutürk , elçilikdəki bir bir qəbul zamanında universitet müəllimlərinə:

“Bu qəzetçilərdən şübhəyə düşməyi ağlınıza kimin saldığını bilmirəm. Davranışınızı da qəbul etmirəm. Onlar türk qəzetçiləridilər. Türk qəzetçisi yurdunun və əhalisinin gəlir-çıxarını, kimlərlə nə zaman, harada, necə görüşməyi və danışmağı sizlər qədər biləcək səviyyədədirlər. Mən türk qəzetçisinə güvənirəm və bir mütəxəssis kimi gördüyü işlərlə bağlı onları sorğuya çəkməyi qəti qəbul etmirəm, hansı sifətlə olursa-olsun”, sözləri ilə çox anlamlı və düşündürücü bir dərs verəcəkdi.

Yurd və yurddaş istəyinin betondan tökülmüş möhtəşəm abidəsi kimiydi Nazim. “Məndə məmləkət istəyi bir zamanlar cənnət halına gəlmişdi. Heç nə edə bilmirdim…” deyir və İstanbulu yadına saldığı üçün hər fürsətdə Praqya gedərdi. Dünyada olub-bitənlərlə, əlbəttə ilgilənirdi, amma əsil işi “ozanlıq, yazarlıq və barış həvariliyi idi. Müxtəlif ölkələrdə sülhlə bağlı toplantılarda təbii olaraq “Türkiyə diləkçəsi” gözüylə görülüb-göstərilənlərdən məmnunluq duyur və ölkəsini ən yaxşı şəkildə təmsil etməyə çalışırdı.

“Bizim kimi kəndli bir millətdir” dediyi ruslardan on ildə on min məktub almışdı və Türkiyə ilə türklər haqqında məlumat istənilir, ən yaxşı duyğularını bildirirdilər. Bunları anladarkən bir də gələcəkdən xəbər verənlik də etmişdi: “Görəcəksiniz, – deyirdi, çox uzaq olmayan bir gələcəkdə Rusiyadan Türkiyəyə hər il milyonlarca turist gedəcək və dənizimizin, günəşimizin, yeməklərimizin ləzzətini duyacaqlar. Çünki bizləri və ölkəmizi sevməyən, maraq göstərməyən bir tək Sovet vətəndaşı ilə rastlaşmadım.”

“Birdən rastlaşsan”

“Beləsini danışdırmaram elə!..”

1960-cı ilin avqust ayında doqquz il qonağı olduğu ruslar onu vətəndaşlığa qəbul etmədikləri üçün, ana babası Mustafa Cəlaləddin Paşanın lehistanlı olduğunu nəzərə alaraq Polşa rəhbərliyi onu öz vətəndaşlığına almışdılar. Sovetlər birliyində bəlkə də xoşbəxtlik içində yaşadığı söylənməzdi, amma maddi sıxıntısı da yox idi. Türkiyədə yasaq olan əsərləri qırx dilə çevrilmişdi və yaxşı gəliri ilə rahat bir güzəran sürməsi, istədiyi zaman başqa ölkəyə getməsi, istədiyi qədər burada qala bilməsi mümkün idi. Amma yenə də ağlı ölkəsində idi və yeni “durum deyə” qəbul etdiyi 27 may 1960-cı il çevrilişi ilə əlaqəli “dəyişiklik” imkan verərsə, “bir dəqiqə belə durmadan” Türkiyəyə gedəcəkdi.

Yaxşı, bəs qayğıları?

Düzdür, ideoloji görüşlərində hər-hansı bir dəyişiklik olmamışdı, amma öz ölkəsində onun sözləri ilə desək “türk dilinin sıradan bir şairi” olaraq deyil, kimlər üçünsə vətən xaini olaraq görülüb tanıdılmasından çox sarsılır. Bu yanlış, haqsız, insafsız qiymətləndirmənin bir gün mütləq silinib gedəcəyinə, yurtdaşlarının onu həqiqi adıyla sevib oxuyacaqlarına inanırdı. Bu mövzuda elə narahat idi ki, bir gün mənə “Bax, canım, demişdi, Türkiyəyə dönüşündə məndən və danışdıqlarımızdan heç söhbət açmasan da olar, amma yanlış bir şey yazım demə. Vallah o biri tərəfdə əllərim yaxanda olar!..”

Bir başqa qayğısı da “Qurtuluş savaşı dastanı” dediyi əsəri ilə bağlıydı. Moskvada belə demişdi mənə: “İstiqlal savaşımızı anlatdığım bu dastan həyatımın əsəridir. Əslində 66 000 sətirdən ibarət olacaqdı. Həbsxanada olarkən yazmağa başlamış, sonra davamını qələmə almışdım. 66 000 sətirdən 46 000-sı hələ də itmiş sayılır. Bunları hissə-hissə Əli Nicatiyə (Karacan, 1896-1955), Peridə Calala (1915) və bir akrabama vermişdim. Guya qorxudan əllərindəki parçaları yandırmışlar. Surətləri də yoxdur. Heyf oldular, deyilmi? Onları tapmaq bəlkə də heç mümkün olmayacaq…”

Nazimin yuxarıda eynilə verdiyim sözləri ilk dəfə 1978-ci ildə Cümhuriyyət qəzetində yayımlananda hörmətli Peridə Calal narahat olmuş və bunları mənim Nazimin adına özümdən uydurduğumu demişdi. “Qurtuluş savaşı dastanı”nın bir bölümünün yox olması doğruydu və bunlar Nazimin ətrafında olan adamlara verdiyi vərəqlər idi ki, bunlar 10-15 makina səhifəsindən ibarət olardı.” Demək ki, Nazim 10-15 makina səhifəsi üçün çevrəsindəki bütün dostlarını ittiham edirdi. Dost başına bir neçə səhifə kimi bir şey!..

Hörmətli Peridə Calal deyib ki, evi nəzarətdə olduğundan əlindəki səhifələri bir xanıma vermiş. O da Nazimin qaçdığını eşidincə qorxub onları yandırmışdı ki, bu ortamda onu günahkar saymaq da düzgün olmazdı…”

Nazim Hikmətin çevrəsindəki dostlarından heç olmasa biri – hörmətli Peridə Calal məni haqsız yerə suçlasa da, yandırma hadisəsini təsdiqləyirdi. Yandırılanın miqdarında fikirlərimiz üst-üstə düşməsə də…

Digər romançımızın mənə xitabən yazılıb-yazılmayan açıqlamasını Oktay Akal dörd gün sonra eyni qəzetdəki köşəsində “Çeir yandırılarmı?” sorğusuyla cavab verəcəkdi. Akbala görə, Nazimin itkin sətirləri mövzusu olduqca yayılmış bir məsələdir və heç bir böyük sənətçinin əsəri ortadan qaldırılmamalıydı. Bu bir cinayətdir və əsil günahkar da insanları bu işə sövq edən dövranlardır…”

Nazimə görə, 46 000…Hörmətli Peridə Calala görə isə 10-15 makina səhifəsi!.. Hər səhifədə 30-35 sətir hesabıyla 300-500– sətir!.. Azmıdır? Bir də “ətrafındakı bütün dostlar” var. On, on beş onlara əmanət etdisə Nazim, itən səhifələrin sayı minlərə şıxmırmı? Hamısımı yandırıldı bunların? Haradasa saxlanıla bilər azından bir bölümü? Ədəbiyyat tariximiz baxımından isə həbsxana şəraitində on minlərcə səhifə yaratdığı məlumdur və

Sarışın bir qurda bənzəyirdi

Və mavi gözləri çaxmaq-çaxmaqdı

Yürüdü uçrumun kənarına qədər

Əyilib durdu

Buraxsalar

İncə, uzun ayaqları üstdə yellənərək

Və qaranlıqda axan bir ulduz kimi axaraq

Kocatəpədən Afyon düzünə adalayacaqdı…

– deyərək nəhəng Atatürkümüzü, bir neçə səhifədə yüzlərcə şairin minlərcə səhifəsindən daha coşqulu, həqiqi və əbədi bir biçimdə yaradan böyük ustanın itkin səhifələrinin arxasınca bir kimsənin düşməmiş çox qəribədir. İngilislər Şekspirin, almanlar Götenin, Avstriyalılar Motsartın haradasa itkin əsərlərinin ola biləcəyi fərziyyəsi irəli sürülsə, əcəba beləmi davranardılar?

Nazimin, şahidiyəm ki, üçüncü qayğılandığı şey dəfn olunacağı yerlə bağlı idi. Şeirində “Anadoluda bir kənd qəbiristanında dəfn edin məni” deyərək, sağlığında qovuşmadığı vətən torpağına heç olmazsa öləndə qovuşmağı vəsiyyət etmişdi! Daha nə desin? Bir də Moskvada bizlərə söylədiyi “Öldüyümə yanmaram da… Necə olsa gec-tez öləcəyik… Buralarda basırarlar, ona yanaram…” sözləri var.

Yürdsevərliyinə, Türkiyə, türk xalqı və türk dili sevdasına, şairliyinə və şeirinə bir toz elə qondurmarıq, amma iş son arzusunun yerinə yetirilməsinə gəlincə, inanılmaz bir səssizlik…Utanc verici qara yumor kimi bəhanələr…Həm də rəsmi ağızlardan: əfəndim, sümüklərinin Türkiyəyə gətirilməsi üçün öncə vətəndaşlığının bərpa edilməsi bunun üçün də şəxsən (ölmüş adamın!) müraciət etməsi lazımmış!..

Sarıqamış günahkarı, məhv olunmuş on minlərcə vətən övladının sorumlusu, türklüyü uçrumun kənarına sürükləyən Ənvər Paşanın sümüklərini gətirib İstanbulun “Hürrüyyəti-əbədiyyə təpəsi”ndəki görkəmli yerdəki məzarında torpağa verənlər kimsənin tükünə yoxunmamış, türk dilinin böyük ustasına bir kənd məzarlığında iki metr vətən torpağını çox görürlər və bizlər də bu ayıba şahidlik edirik.

Milyonluq Moskvanın sabit, fəqət soyuq atmosferində sayqı və ilgiylə əhatə olunmuş bir qaynar ölkə timsalını andırırdı. Torpaqdan qoparılmış və saxsı qablarda əkilmiş kaktus kimi hiss edirdi özünü. Yenidən torpağına dönəcəyi günü, sanıram ki, bezib usanmadan gözləyəcəkdi.

Ayrılarkən gözləri dolmuşdu:

“Məni də alıb aparmayacağına görə, qucaq-qucaq salamlarımı apar bəri, dosta, hər kəsə. Soruşan olarsa, “Moskvada bir türk şairi Nazim var” deyərsən. Başı dimdik türklüyüylə…”

Orxan Qaravəli

İstanbul, 3 dekabr 2007

BİRİNCİ BÖLÜM

Nazim Hikmət 75 yaşında

Nazim Hikmət üçün anma törəni təşkil etmək cinayətdir

Prof. Rıfkı Danışman TC Mədəniyyət naziri, 1977

Nazim Hikmət milli və universal mədəniyyətə olan təsiri ilə dəyərləndirilməlidir

İstemihan Tala TC Mədəniyyət naziri, 2002

Anadan olmasının 100-cü ili Türkiyənin də rəsmi cəhdi ilə və həssas adam və qurumların coşqun dəstəyi ilə dünya miqyasında “Nazim Hikmət ili” olaraq qeyd edilərkən, keçən zaman içində körpülərdən nə qədər çox suyun axıb keçdiyi gözdən qaçırılmamalıdır; bəzi mənfi qeyri-ahəngdar səslərin bu gün də çıxması çox deyil, amma iyirmi beş il öncəni düşünərək qiymətləndirməliyik.

1977-ci il. Nazim 75 yaşında! Türkiyə Yazarlar Sendikatı məhdud və mütəvazi bir tədbir kimi planlaşdırdığı “anma həftəsi” təşkil etmişdir.

O tədbirlərə Bülent Ecevit-Nəcməddin Ərbakan ikilisinin CXP və MSP koalisyası getmiş, Ədalət Partiyası sədri Süleyman Dəmirəlin Ərbakan,Türkeş, Feyzioğlu “Birinci Milliyyətçi Cəbhə Höküməti” iqtidarı da iştirak etmişdir.

O günlərdə və Nazim Hikmətin 75-ci ildönümündə səssiz-sədasız deyilə biləcək bir tərzdə anılarkən Mədəniyyət Nazirliyi məsləhətçisi professor Emin Bilgic bu son yeniliyə bu dəhşətli bəyanatı vermişdir:

“Yurd düşmanları əl-ələ və iş birliyi içində Yavuz zirehlisini yad məmləkətlərə qaçırmağa (?) qalxan Nazim Hikməti adam yerinə qoyub da anırlar… (20 yanvar 1977)

O zamanın mədəniyyət naziri prof.Rıfkı Danışman isə eyni qəzetin 31 yanvar 1977-ci il tarixli sayında belə fikir səsləndirir:

“Nazim Hikmət üçün anım tədbiri təşkil etmək günahdır! Onu vətənpətvər, millətçi, məmləkətin birlik, bərabərlik və ucalığı üçün ömrünü vermiş insanlar arasına qatmaq kimsənin ağlına gəlməməliu və bu cür təşəbbüslərə kimsə səy etməməlidir. Nazimin məzarının Türkiyəyə gətirilməsi isə mümkün deyildir. Öncə türk milləti istəməyəcəyi üçün, sonra da qanunun imkan verməyəcəyinə görə.”

Eyni qəzetdə cüssəli görüntüsü ilə “Qoca rəis” deyə xatırlanan Sadəddin Bilgiç “partlama” çıxardır. O Sadəddin Bilgiç ki, Ədalət partiyasının qurucusu və başqanı istefada olan general 27 maydan sonra qısa müddətə Baş Qərərgah rəisi vəzifəsində olan Raqıp Gümüşpalanın (1897-1964) ani ölümü ilə əlaqəli başqanlığa namizədliyi qətiləşərkən, Adnan Menderesin bir zamanlar “bizim bu müdiri” dediyi “Morrisson” ləqəbli gənc Süleyman Dəmirəl hər şeyi bir anda dəyişdirincə, partiyanı əldən vermişdi. Məlumatlı adamların Dəmirəl haqqında ustalıqla yaydıqları “masondur” fikri çox təsirli görünərkən, “qoca rəis” qarşısında artıq heç şansının qalmadığı deyilən Dəmirəl, bu fikirləri söyləməklə çoxluğu öz yanına çəkə bilmişdi:

“Mən mason deyiləm. Bizim evdə hər səhər yeməyi zamanı Quran oxunur.”

Türkiyənin qırx ilinə damğasını vurduğu bəs deyilmiş, imkan tapsa ölkənin qədərini – yaşının bu vaxtına baxmadan – yenidən ələ keçirməkdən çəkinməyəcəyinə hər kəsi inandığı Dəmirəl, həm həqiqətləri gizləyir, həm mason olmadığı yönündə cəmiyyəti ikiyə bölür, həm də masonluqla dindarlıq arasında mümkünsüz bir əlaqə quraraq, bu camenin mənsublarını dinsizliklə suçlamış olurdu. Türk evlərində səhər yeməyi zamanı Quran oxunub-oxunmaması məsələsi isə uzun zaman dartışılacaqdı. Sanıram, bu gün də dartışılsa yeri var.

Nəysə!.. Sənətkarların kommunist də olsa, vətənlərini sevə biləcəyinə inanmayanlar onların türklüyünü itirdiyini də düşünürdülər. Dövlət adamı Sadəddin Bilgiç partiyasının “naşiri-əfkarı” olan “Son həvadis”də manqalda kül belə qoymurdu:

“Onu anmaq ilə Türkiyə birliyinin keçərli hüquq qaydalarını çeynəmək arasında fərq yoxdur… Sənətin insanları birləşdirə bilməsi kimi, sənətkar da hər şeydən öncə, öz vətəninin insanlarını birləşdirir. Nazim Hikmət həqiqətən və qanunla türk deyildir. Yuxarıdakı ölçüyə görə, heç türk sənətkarı da deyildir. Onunku solçuluq deyil, soxulcanlılıqdır.”

İndi də bir sıra zamanlarda “Hər gün” qəzetinin köşə yazarı, bu günün çox tanınmış siyasətçisi və dövlət adamı Yaşar Oxuyanın fikirlərini alaq:

“Vətən xainliyi təsdiq olunmuş satqın kommunist olan Nazim Hikmətin anadan olmasının 75-ci il dönümünün törənlərlə qeyd edilməsi ibrətvericidir. “Nazim Hikmət həftəsi” düzənlənməsi və bu adamın təriflənməsi ilə ilgili olaraq MSP-li daxili işlər və ədalət nazirliklərindən səs çıxmamışdır. İslam adına fitva verməklə ünlü MSP-nin əlindəki bu iki nazirlik əcəba, nə üçün bu həftələri düzənləyənlər haqqında qanun tətbiq etməmişlər və təşkil edilən toplantılara icazə vermişlər? Xainlərin qəhrəman deyə elan edilməsinə təhəmmülü qalmayan xalqımız, çıxıb getməni arzu edir. Bunu beləcə bilsin (Oğuzxan) Əsiltürk!…

Aşağıdakı “incilər” də “Sabah”da yazan Mustafa Yıldırımdan:

“Kommunistlər Hikmətov məlununu “ölkə çapında böyük” gördüklərinə görə onun öz vətəninə xəyanətini haqlımı sayacaqlar? Bizə görə Hikmətov mikroskopla belə tədqiqi mümkün olmayan bir mikro orqanizmdir.”

“Milli qazete”də Səlahəddin Eşin yazdıqları isə həddindən artıq “elmi” olduğundan anlaşılması bir az mümkünsüz:

“Ölmüş, getmiş birinə bizim köpək və ya iradəsiz donuz deməmiz, yazı əxlaqımıza zidd olduğundan çoxları kimi bu yolu tutmamaq üçün çarə axtarırıq.”Mendel qanunları”nda xarakterlərin nəsillər boyu davam etdiyi isbat edilir. Yəni bir ağ siçanla bir qara siçanın birləşməsindən…”

Beləcə, Nazimin 75 illiyinə türk mətbuatından bir neçə “incini” misal çəkdik. “Bu sətirləri yazıb da bu gün həyatda olanlar, əcaba indi nə düşünürlər?..” deyə soruşmaq istəyir insan. Özüm özümdən bir şey də soruşuram. Nazimlə ölümündən illər sonra belə müdhiş kinlə uğraşanlardan neçə adam qaldı yaddaşlarda? Hamısı unudulub getdi və ya gedəcək. Amma Nazim yaşayır və görünən bu ki, daha çox sevilərək yaşamağa davam edir. Bir çox sənətçilər, dünyagörüşlərinə görə sağlığında sevilməsə də, sayılmasa da, hətta bir çox təhdid və təqiblərə düçar olsa da, əsərləri ilə yaşayır. Ona ağır ittihamlar irəli sürənlər isə tamam unudulur.

Öz həmyerliləri 75 illiyində ona belə ağır ittihamlar səsləndirirkən, əcaba, xaricilər nə düşünürdü? Onlara da bir üz tutaq:

1977-ci il yanvar ayının ilk günləri, Parisdə yaşayan türk rəssamı və Nazimin yaxın dostu Abidin Dino Simone Siqnoret ile İv Montan ikilisini yay evlərindən telefon açaraq şairin 75-ci ildönümü ilə bağlı düşüncələrini soruşub. Bu vacib mövzuda danışmaq üçün Dinonu Parisdəki evinə dəvət edir və hər ikisi əvvəldən yazıb imzaladıqları bu sətirləri ona ona oxuyurlar:

“Sevgili Nazim!

Ölmədiyinə görə daha neçə belə illərə çıxasan! Madam ki, yaşıyırsan, ildönümünü təbrik edirik! Ozanlar ölməz! Səni tanıyanlar üçün də sən ölmədin. Bizim kimi səninlə yalnız bir neçə saat keçirənlər üçün də sən ölmədin, yaşayırsan!

Yaşayırsan, çünki gözəl, igid və xoş insandın.”

Bu sətirləri oxuyarkən Signoretin səsində bir sevgi və həsrət, insani münasibətlərdəki yaxınlığın duyğusal anlardakı böyüklüyü vardı. İv Montan isə həmişəki kimi şən səslə “gözəlmi, yaxşımı?” deyə soruşdu.

Fransanın bu iki ünlü və böyük sənətçisi Nazimlə ilk və son dəfə o zamanki Çexoslovakiyanın paytaxtı Praqada əcnəbi sənətçilərin yığışdığı Alkron mehmanxanasında görüşmüşdülər. 1957, yaxud 58-ci illər imiş. İlk söz alan böyük aktrisa Signoret satış rekordu vuran kitabında Nazimə də geniş yer ayırmışdı. Ondan “Gözəl və yapışıqlı bir adamdı. Ölkəsinin və yerləşdiyi qurşağın böyük inqilabçı ozanıydı…” deyə bəhs etmiş, sonra da “Onu anarkən nədənsə həmişə “Z” gəlir ağlıma demişdi. “Z” elencede – “Zi” – yəni yaşayaır deməkdir. Nazim də bizim üçün “zi”, yəni “ölümsüzdür.”

Və bir xatirəsini də yazır Simone Siğnoret:”Hər kəsin duymasını istədiyi bir də şikayəti vardı Nazimin. Sanıram “İvan İvanoviç” pyesinin başına gələnlərlə əlaqəli idi.

Söz sırası özünə gəlincə İv Montan Nazimin şeirlərini çox sevdiyini, bunlara bəstələnmiş mahnıların da ünlü bəstəkar Filipo Gerhardın əlindən çıxdığını və “Dənizlərin ən gözəli” ilə “Əqrəb kimisən, qardaşım”a (“Dünyanın ən qəribə məxluqu”) bütün çıxışlarında yer verdiyini bildirir.

Əqrəb kimisən, qardaşım

qorxunc bir qaranlıq içindəsən

əqrəb kimi.

Sərçə kimisən, qardaşım

sərçənin təlaşı içindəsən.

Midye kimisən, qardaşım

midye kimi qapalı, rahat.

Və sönmüş bir yanardağ ağzı kimi qorxuncsan, qardaşım.

Bir deyil,

beş deyil,

milyonlarlasın nə yazıq.

Qoyun kimisən, qardaşım

bir çodar uşağı qaldırınca zopasını

sürüyə qatılırsan o dəm

və adətən məğrurcasına gedərsən sallaqxanaya.

Dünyanın ən qəribə məxluqusan yəni,

əslən bu dərya içində olub

dəryanı bəyənməyən balıqdan da qəribə.

Və bu dünyada bu zülm

sənin sayəndə.

Və acıq, yorğunuq, al-qan içindəyik əgər

və hələ də şərabımızı çıxartmaq üçün əziliriksə

qəbahət sənin

– deməyə də dilim var gəlmir, amma –

qəbahətin çoxu sənin, canım qardaşım.

Bunlar da Paris Universiteti Şərq Elmləri İnstitutunun türkologiya bölümü rəhbəri professor Louis Bazinin yenə Nazim Hikmətin 75-ci ildönümündəki görüşləri:

“Mən 1945-48-ci illərdə Türkiyədəykən Nazim həbsxanadaydı. Əsərlərinin çapı yasaqdı və bu əsərləri yalnız makina ilə çoxaldılmış kağızlarda oxuya bilirdik. Azadlığa çıxması üçün Fransada təşkil olunan kampaniyalara mən də qatıldım.Sonra ilk dəfə 1958-ci ildə Parisə gəldikdə Guzin və Abidin Dino ilə birlikdə mənim evimdə oldu. İlk dəfə görəndə heç təəccüblənmədim. Xəyallarımda yaşatdığım insan qarşımda dururdu. Həm əfsanəsinə, həm də həyat hekayəsinə çox bənzəyirdi. Ağıllı və demokrat bir durumu vardı. Danışılan xalq dilinə yaxın “həqiqi dili” sevir; şeirlərində də uydurulmuş termin və deyimlərdən istifadə etmədiyindən tündləşdiriciliyə qaçanlardan daha artıq anlaşılır və mənimsənilirdi.

Yenə də “öz türkcəçi” tərəfdarlarını müdafiə edir, bunda daha başqa qurşaqlarda daha aydın anlaşıla biləcək bir gələcək görürdü… Başda Azərbaycan, Qazaxıstan və Qırğızıstan olmaq üzərə Sovetlər Birliyində, ayrıca Balkanlardakı türkcə danışan toplulukların dillərinin və milli mədəniyyətlərinin davamlılığını vacib bilirdi. Bu topluluqların milli ədəbiyyatları ilə yaxından maraqlanırdı…

Və professor Bazin şairlə bağlı fikirlərini belə tamamlayırdı:

“Sənətlə azadlıq prinsiplərinə çox bağlıydı.Bunu əsərlərində də ortaya qoydu. Bir bölümünü həbsxanada keçirdiyi Türkiyə illərində də, Sovetlərdəki sürgün dönəmində də, hətta həyatının son dönəminə qədər doğmatizmin qısırlaşdırıcı tərəflərinə qarşı olduğunu göstərdi. Şərtlər necə və özü harada olur-olsun, ətrafındakı dünyaya tənqidi gözlə baxmağı davam etdirdi. Daima müzakirə və tənqid tərəfdarı olaraq qaldı. Beynəlxalq pristijini isə bu yolda sərf etməkdən belə çəkinmədi. Sənətkarlara verilən direktivlərin səmimiyyəti aradan qaldıracağına və inandırıcı gücü azaldacağından şübhə duymurdu…”

Və nəhayət, ölümündən bir il sonra Nazim Hikmətlə bağlı önəmli bir film də hazırlamış olan Lui Araqonun şairlə bağlı önəmli fikirlərindən bir neçə sətir. Böyük fransız ozan və yazarı Araqon Nazimin 75 illiyi olan 1977-ci ildə səksən yaşındadır. Bu zaman kəsimində 77 önəmli əsər yazmışdır, gözləri yaxşı görmür və evinin nərdivanlarından xüsusi bir elektrikli kürsü ilə qalxmaqdadır, amma Nazim Hikmətlə bağlı “Cümhuruyyət” qəzetinin müxbirinin xahişinə o dəqiqə “bəli” demişdir:

“Nə yazıq ki, Nazim 75 illiyinin qeyd olunduğunu görmədi. İstanbulda bu məsələylə bağlı təşkil olunacaq toplantıya gələ bilməyəcəyimə görə, sizə hələ heç bir yerdə yayımlanmayan bir mətnin surətini verəcəyəm. Bu, Araqonun şeir yaradıcılığı adını daşıyacaq kitabımın altıncı cildinin mövzusu, yəni Nazim Hikmət bölümüdür…

Mən Nazimi Parisə gəldiyi günlərdən çox qabaqlar tanıdım. Mənim üçün hər zaman böyük dostdu. Yalnız tanımaqla qalmadım. Onun üçün mitinqə də çıxdım. Daha kimsələr tanımazkən, 1930-cu illərdə ondan xəbər tutmuşdum. Yazısını, şeirlərini görmüşdüm o zaman. Bu da mənə bəs edirdi…”

Bir də xatirəsini danışır gülərək:

“Alman işğalından sonrakı günlər idi. 1945 və ya 46-cı illər idi. Yelisey sarayının yaxınlarında “La Pensee” adda bir dərnəyimiz vardı. Fransız uşaqlar orda toplanırdıq. Yenə bir gün Nazim Hikmətin azadlığına həsr edilmiş bir kampaniya üçün toplaşmışdıq. Yanımda da – nədənsə – Türkiyə səfirliyindən bir diplomat oturmuşdu. Mənə “Kimdir bu? Türkiyədə belə adı bilinməyən. Tanınmayan bir şair. Nə üçün onula bu qədər məşqul olursunuz?” soruşunca dayana bilmədim və “Necə tanınsın ki? Hökümətiniz tanınmasın, duyulmasın deyə adamı həbsxanaya basmış…” dedim.”

Bizim “Kommune” dərgisinin 1936-cı il sayında “Taranta-babuya məktublar” mənim təsirimlə yayımlanan zaman Nazimi buralarda tanıyan bir neçə adamdan biri də mən idim. Bundan hardasa otuz il sonra Parisdə görülmüş inanılmaz, anma tədbirlərinin birində çatlayana qədər dolu olan Pleyel salonunda eyni Nazim yad edilir və onun azadlığı üçün müəyyən işlər gördüyüm üçün özümlə qürur duyurdum… Nazim həyatımda heç olmazsa bir dəfə gələcəyi görmək duyğusunu mənə vermişdi…