Текст книги "Tanıdığım Nazim Hikmət"

75-ci ildönümünə təsadüf edən 1977-ci ildə Nazimin Türkiyə içində və xaricində necə fərqli biçimdə yad edildiyinə nümunələr gətirərkən illər öncə şairlə ilgili tabuların necə yıxıldığına imza atan cəsarətli bir hərəkata toxunmaq istəyirəm…

“Yön hərəkatı”, Doğan Avçıoğlu, Cemal Reşit Eyyuboğlu və Mümtaz Soysalın 20 dekabr 1961-ci ildə Ankarada ilk sayı yayımlanan “Yön” dərgisi ilə başlamışdı. Bu ilk saydakı müxtəlif çevrələrdən mühüm imzalar və cəmiyyətin təxminən mühüm kəsimini əhatə edən kəslərlə qələmə alınmış informasiyalarda Atatürk inqilabçılarının, habelə iqtisadi sistem və dövlətçiliyin, demokratiyanı kütlələrə çatdırmağın üzərində dayanılırdı. Dərgi 5 iyun 1963-cü ildə yayımlanan 77-ci sayından sonra Ankara Hərbi vəziyyət Komissarlığındaca qapadıldı, 25 iyul 1964-cü ildə yenidən çıxmağa başladı və 1967-ci ilə qədər 222 sayı yayımlandı. Önəmli bir Kamalçı hərəkatın doğulmasına yol açan dərginin yazı heyətində Doğan Avçıoğlu və Mümtaz Soysaldan başqa İlhan Səlcuq, İlhami Soysal, Niyazi Berkeş, Şevket Süreyya Aydemir, Sadun Aren, Cahit Tanyol, Atilla İlhan, Çetin Altan, İdris Küçükömər kimi önəmli simalar da vardı. Başyazar rəsmən Doğan Avçıoğluydu, amma yazı heyətinin digər üzvləri də bu sifətlə yazılar yazırdılar.

“Yön”ün yayımlanmağa başladığı 27 may 1960-cı ildə çevriliş sonrasının nisbətən aydın ortamında Nazim Hikmətin adı və əsərləri üzərindəki yasaq da götürülürdü. Şairin şeirlərinə görə ittiham edilmədiyi vaxt yetişirdi.

Bu baxımdan 30 oktyabr 1964-cü il tarixli “Yön”də “Bir demoqoqluğu yıxacağız” başlıqlı yazıda xüsusi açıqlamaları oxuyanlar gözlərinə inanmadılar. Dərgi o zamanlarçün ağıla belə gətirilməyəcək bir şeylərdən bəhs edərək, ölümünün üstündən hələ bir il yarım keçən Nazim Hikməti gündəmə gətirərək belə yazırdı:

“”Yön” şairin şəxsində şeiri məhkum edən doqmatik mentalitetin ağır basqısına rəğmən, Nazim Hikmət məmləkətçi şeirlərini yayımlamaqla, aydınlarımızı bu utancverici durumdan qurtardığı və bununla türk mədəniyyətinə böyük xidmət etdiyi inancındadır…”

Bu sonucu izləyən və otuz ilə yaxın bir müddətdən sonra Türkiyədə rəsmən yayımlanan ilk Nazim şeiri, şairin 1960-cı ilin avqustunda mənə Moskvada şəxsən yazdırdığı “Yenə məmləkətim üzərinə söylənmişdir” parçası idi:

Məmləkətim, məmləkətim, məmləkətim

Nə papağım qaldı sənin ora işi

Nə yollarını yormuş ayaqqabım

Son köynəyim də kürəyimdə paralandı

çoxdan

Şilə bezindəndi.

Sən indi yalnız saçımın ağında

İnfarktında ürəyimin

Alnımın yazısındasan məmləkətim

Məmləkətim

Məmləkətim.

Praqa. 8 aprel 1958

Şeir böyük diqqət çəkdi. Bunu yenə Nazimin mənə Moskvada şəxsən yazdırdığı şeiri başqaları da izləyə bildi:

Qarşı yalı məmləkətim

Səslənirəm Varnadan

Məni istəyirmisən?

Mehmet, Mehmet?

Qara dəniz axar durmadan

Dəli həsrət, dəli həsrət

Oğlum məni istəyirmisən?

Mehmet, Mehmet?

…

Bu Varna dəli etdi məni

Divanə etdi

pomidor, yaşıl bibər, qalxan tavası,

radioda: “Ha uşaklar…”, “Qaradəniz havası”,

rakı qədəhdə aslan südü, cirə

uy cirə qoxusu

sirdaşca, qardaşca danışılan dilim…

Ah bə, dəyişik bə, bə dəyişik halım

Bu Varna dəli etdi məni

divanə etdi…

Və şairin mənə “Cancığazım, altına bu sözləri eynilə yaz:”Bu şeir Varnada, dəniz kənarında bir kafedə oturarkən yazıldı. Açıqlıqda, Qara dənizdə bir gəmi dumanını fırladaraq İstanbula gedirdi” deyərək yazdırdığı “Liman” şeiri:

Çox yorğunam, məni gözləmə kapitan

Şeir dəftərini başqası yazsın

Qübbəli, çinarlı mavi bir liman

Məni o limana çıxaramazsan.

Kafe odasında dörd adamdıq. Nazim mənim sağımda oturmuşdu. Stulunu hiss olunmadan mənimkinə yaxınlaşdırmışdı.Qısa qollu köynəyinin içindən uzanmış sol qolunu çiynimə atmış, sol ayağını da stulumun kənarına dayamışdı. Əlindəki fayldan çıxardığı şeirləri bir-bir oxuyaraq yazdırdığı zaman, iç çəkişməsindən axıb gələn isti nəfəsini üzümdə hiss edirdim. Qarşımda məsləkdaşım mərhum Ömər Sami Coşar, onun yanında isə Əkbər Babayev. “Odamıza” nə girən vardı, nə çıkan. Babayev qarsona “çağrılmayınca girməməsini” demişdi. Saat da gecəyarısını bir xeyli keçmişdi. Bəlkə də kafenin ümumi bölümləri bağlanmışdı.

Ömər Sami o məşhur yarızarafat gülüşüylə: “Yahu, ustad, – dedi, – məmləkətdən çıxalı bir həftə oldu, olmadı, bizdə belə dayanılmaz bir vətən həsrəti başlatdın. Səninlə qapalı qapılar arxasında bunca dostluq edib başımız nələr çəkdiyi yetmirmiş kimi, bir də ağzından şeirlər dinlədiyimizi duyarlarsa, bəlkə bizlərə də bir qulp taxıb cəzalandırarlar, o zaman istər-istəməz Varnaya da birlikdə gedib bir şeirlər də Orxanla mən tökərik vətən həsrətilə!..”

Öncə bir qəhqəhə çəkdi Nazim, sonra birdən ciddiləşərək:

“Bax, Coşar, cancğazım, – deyə başladı. – Vətən həsrəti zarafata gəlməz.”

Və məni o zaman çox çaşdıran bir rumeli ağzıyla :

“Hələ sən yaz, Orxan!” – deyərək oxusunu davam etdirdi “Vapor” şeiriylə:

Ürək deyil bu çarıqmış vəhşi camış gönündən,

Təpər ha, babam təpər

paralanmaz

təpər daşlı yollarda.

Bir vapor keçər Varna önündən,

uy Qara dənizin gümüş telləri,

Bir vapor keçər boğaza doğru,

Nazim üsulluca oxşar vaporu

yanar elləri.

Anlaşılan o ki, vətən həsrəti Nazimi günün iyirmi dörd saatı yandırıb-yaxırdı və yaxınlara , məsələn qonşu Varnaya-filana gəldikdə yamanca dərdi tərpənir, dayanılmaz hal alırdı. Amma biz, “Yön” dərgisinin 1964-cü il payızında başlatdığı Nazim Hikmət hərəkatından söz edərkən haralara gəlib çıxdıq?Bəli, “Yön” hər həftə bir, yaxud bir neçə dənə burum-burum vətən həsrəti qoxuyan şeirlərlə bir həyəcan fırtınası qoparmışdı, amma mühakimə edənlər boş dayanırmı? “Mətbuat prokurorluğu” çox keçmədən Ankara Toplu Məhkəməsində dərginin sorumlusu Doğan Avcıoğluna qarşı mühakimə başlatdı. Avcıoğlunun günahı “xaricdə yayımlanmış nazirlər kabineti qərarıyla qadağan edilmiş bir əsərdən bölümlər çap etməkdi. İşə baxın ki, qərarın “Rəsmi qəzete”də yayımlanması – necə olmuşsa – unudulduğu üçün dava düşdü və “Yön” oxucuları Nazimi öldükdən sonra da olsa, şeirləri ilə də olsa “Tanımaqda” davam etdilər. Təbii, türk ictimaiyyəti də…

60-cı illərdə prokurorlar yuxarıdakı iddia ilə istəklərinə çatmadılar. 1965-in sonlarında İstanbul Cümhuriyyət Prokurorluğu Bürosu Naci Sadullahın (Daniş) 13-17 iyul 1965-ci ildə “Kirpi” dərgisində yayımlanan “Dostum Nazim Hikmət adlı yazıya görə ekspert hesabatına əsaslanaraq və Cəza Qanununun 142-ci maddəsindən ictimai mühakimə açılmasına qərar vermiş və məhkəmə yazılarından aydın olmas da “kommunizmi təriflədiyinə” görə dərginin yazı müdirini 1 il 6 ay ağır həbs cəzasına məhkum etmişdi.Nə isə ki, Ali Məhkəmənin Birinci Cəza Dairəsi, İstanbul İkinci Ağır Cəza Məhkəməsinin bu hökmünü ləğv etmiş, məhkəmə də Ali Məhkəmənin qərarına uyğun mühakimə olunanlara bəraət vermişdi.

Bu arada, “Yön”də Nazimin “Qurtuluş savaşı dastanı” yayımlanarkən verilən 61 hissəni “Eyləm” dərgisində yayımlayan Şerif Hulusi (Kurbanoğlu) və yazının yazı işləri müdiri haqqında “bu hissələrdə” günah ünsürü tapıldığı üçün prof. Dr. Sülhi Dönməzlərin ekspert hesabatına əsaslanaraq, ayrıca Mehmet Fuat (Bengü)haqqında da Nazimin “tərkibində kommunist təbliğatı olduğu” irəli sürülən şeirlərini yayımladığı üçün cəza və kitab toplatma mühakimələri açılmış, bunları hamısı da o qədər əlləşmələrdən sonra bəraətlə yekunlaşmışdı.

Qısacası, bizi bu günə gətirən yolların daşları necə və kimlərin əməyi ilə döşənmişdir!Bu arada, Orhan Seyfi Orhon və bənzərləri kimi mühafizəkar yazarlar suyun önünü kəsmək üçün bütün güclərini ortaya qoyarkən, “türk aydınlanmasının” öndə gələn isimlərindən İlhan Selçuk 18 dekabr 1964-cü ildə “Cümhuriyyət”dəki “Pəncərə”sində belə səslənirdi:

“Biz bir qəribə ölkəyik. Xarici ölkələrə yalnız fəhlə, doktor, mühəndis deyil, şair də ixrac edən bir ölkə! Çünki şairlərimizə belə nəfəs almaq imkanı vermirik. Həmən söyləyim ki, bütün bunları Nazim Hikmətin kommunist olduğunu bilə-bilə yazıram. Bir şairin kommunist olması, onu öz ölkəsinin ədəbiyyatından silməyə yetərli səbəb olsaydı, dünya ədəbiyyatı tarixinin şəbəkəsini tutmaq çətin olardı.Qonşumuz Yunanıstanın şair və yazarlarına rəva görmədiyini biz Nazim Hikmətə edirik. Amma fransız xalqı “Salle Pleyel”də Nazimi türk şairi deyə alqışlayır…”

Belə sona çatır İlhanın yazısı:

“Danışıldığına görə, Nazim Hikmət qaçmasaymış, öldürüləcəkmiş. Yenə də:

– Qaçmasaydı da öldürülsəydi!.. – deyə təmənnalar sovuranlar var. Belə düşünənlərə bir məşhur şairimiz:

– Dostum, sən heç öldünmü? – deyə soruşmuşdur.

Bilirəm ki, qaçıb Amerikaya yerləşmənin vətənsevərlik, qaçıb Rusiyaya yerləşmənin vətən xainliyi sayıldığı bir qəribə mühitdə yaşayırıq. Buna rəğmən, Nazim Hikmətin əff edilərək həbsdən çıxdıqdan sonra ölüm təhdidi altında yaşadığını irəli sürənlərin iddialarına aydınlıq gətirmək lazımdır. Əgər doğruysa, bir şairi on iki il zindana atmaq, çıxandan sonra da:

– Səni öldürəcəyəm… – deyə başının üstünü almaq və canını qurtarmaq üçün qaçanda “vətən xaini” deyə ad taxmaq nə deməkdir?

Hər halda, Nazim Hikmət məsələsinin gerçək tərəfi ilə üzə çıxarılmasının zamanı gəlmişdir.”

İlhan Səlcuqun 1964-ün sonlarındakı bu son dərəcə ölçülü-biçili çıxışı belə o günlərdə böyük bir mədəni cəsarət örnəyi olaraq qeyd edilmişdir.

İlhan Səlcukun geniş əks-səda doğuran yazısını əyri, düz başqa yazılar izlədi. Bunlardan birini də türk mediasının ictimai mövzuları işləyən başyazısı və lətifələri ilə tanınmış nəhənglərindən Falih Rıfkı Atay (1894-1971) qələmə almışdı. Qurucusu olduğu “Akşam” qəzetində (1918) milli mücadiləni dəstəklədiyi üçün bir Ocmanlı “divani-harbinde” günahlandırılan Falif Rıfkı azadlığa çıxınca Ankaraya getmiş, ilk məclislərdə Bolu və Ankara “məbus”luğunun yanında “Hakmiyyəti-milliyyə” qəzetini baş redaktoru olmuş, ölümünə qədər daim Atatürkün yaxın çevrəsində olmuşdur.O baxımdan onun Nazim Hikmət məsələsinə necə yanaşdığının xüsusi önəmi vardır.

Yaşamı boyunca qələmini inqilabın və Atatürkçü çevrənin xidmətinə vermiş Falih Rıfkı Atay, “Zeytinlidağı”, “Çankaya”, “Atatürkün mənə anlatdıqları”, Mustafa Kamalın atəşkəs dəftəri”, “Yeni Rusiya” kimi çox sayda əsərləri ilə də ədəbiyyat tariximizdə mühüm yerini almışdır.

Nazim Hikmətdən və şeirlərindən bəhs etmək 27 may 1960-cı il çevrilişinin üzərindən beş il keçmiş olmasına baxmayaraq, hələ də bir cəsarət sayılarkən, sahibi və baş redaktoru olduğu “Dünya” qəzetindəki 2 may 1965 tarixli “Bazar söhbətləri”ndə bunları yazırdı:

“Kadıköy gəmiçiliyinin arxa bölümündəyəm. Uzaqdan qulağıma bir səs gəldi:”Nazim Hikmətin kitabı! Nazim Hikmətin kitabı!..” Gözlədim. On lirə verib bir dənə də mən aldım. Kitabın adı beləydi:”Qurtuluş savaşı dastanı”. Fəqət satılan kitab deyil(əslində), Nazim Hikmət! Solun bayrağı!.. Və bir yarı yasaq…”Dastan”ın içində igidlərilə və qaçaqlarıyla, quldur və qəhramanlarıyla 1900-20-ci illərin Anadolu xalqı, “Qocatəpə”dəki sol əlin beş barmağı çənəsində, sağ əli cibində dərin düşünən Mustafa Kamalı həmin çox yayılmış fotodan xatırlayarsınız. “Dastan”ın sonlarında ona da rast gəlirik:

Sarışın bir qurda bənzəyirdi,

Və mavi gözləri çaxmaq-çaxmaqdı.

…

Buraxsalar

…

Qocatəpədən Afyon ovasına adlayacaqdı…

Bu Atatürk dövründə illərcə həbsxana görmüşün Mustafa Kamalı idi. Atatürk dövrü səfir olmuş dostum Yahya Kamaldan (bugünə) səkkiz misra (belə) qalmadığını düşünürəm. İkisinin xatirəsi nədənsə durmadan bir-birinə qarışır.Hamısı ölüb getmişdir. Sirr yox artıq! Sirlərində də bir çirkinlik yox.

Nazim Hikmətin atası Hikmət bəyi mən daxili işlər naziri Tələt Bəyin (sonralar sərəzəm Tələt Paşa) “Qızıl qələm”ində ikən mətbuat müdiri olaraq tanımışdım. Nazim Hikmətin anası isə Yahya Kamalın böyük eşqi idi. Bir gün mənə:

– Bilməzsən, nə xoş xanımdır. Səninlə Cəlilə xanımın yanına gedək, – dedi.

İlk dəfə Nazim Hikməti orada bəyaz dənizçi-tələbə formasında gördüm. Üzü, könlü açıq, havalı, özünü istədən dəliqanlı idi. Evlərinə tez-tez getməsinin bəhanəsi də Nazimə şeir dərsi verməkdi.

Əski dönəmin böyük şairi ilə yeni dönəmin ilk böyük şairi, biri gənclik eşqi ilə, biri eşq və şövq coşqunluğu içində, indi ikisinə də keçmişin dumanları arasında toxunacaqmış kimi yaxınlaşıram.”

Fatih Rıfkı Atay daha sonra sözü Nazim Hikmətin 1938-ci ildəki məhkumluğuna və onu izləyən olaylara gətirərək belə davam edir:

“Anasının əmisi oğlu general Ali Fuat Cebesoy da əffi üçün çalışdı. İnönü Cebesoyun və bizim söylədiklərimizi yaxşı qarşılamışdır. (İnönüyə qalırsa)Nazim Hikmət əfv ediləcək və Ankaraya gəlib adı dəyişib “Ulus” olan “Hakimiyyəti-milliyyə” (qəzetinin)heyətində çalışacaqdı.Fəqət, Fevzi Çakmak əngəlini aşmaq mümkün olmadı. İnönü bir günlük qəzetdə Yahya Kamalın divan biçimli qəzəlini göstərib:

– Bunları oxuduqca Nazimin həbsdə olmasına canım yanır! – demişdi.

Mən Nazimin günahkar olmadığına inandığım üçün daha sonra hazırlanan əfv ərizəsinə imzamı qoymuşdum.Bu üzdən heç bir tənqidə də uğramadım.

Bir toplantımızda Nazim Hikmətin öz səsilə valda səsləndirilən “Salxım söyüd”ü dinlərkən Atatürkü xatırlayıram!

Axırdı su

göstərib aynasında

söyüd ağaclarını.

Salxım söyüdlər yuyurdu suda saçlarını!

Yanan yalın qılıncları çarparaq söyüdlərə

çapırdı qızıl atlılar günəşin batdığı yerə!

Birdən-birə quş kimi

vurulmuş kimi

qanadlarından,

yaralı bir atlı yuvarlandı atından!

Bağırmadı,

gedənləri geri çağırmadı

baxdı yalnız dolu gözlərlə

uzaqlaşan atlıların parıldayan nallarına!

Ah nə yazıq!

Nə yazıq ki ona

dörd nala gedən atların köpüklü boynuna bir daha

Yatmayacaq,

bəyaz orduların ardında qılıc oynatmayacaq!

Nal səsləri sönür pərdə-pərdə.

Atlılar qeyb olurlar günəşin batdığı yerdə.

Atlılar atlılar qızıl atlılar,

atları rüzgar qanatlılar!

Atları rüzgar kanat…

Atları rüzgar.

Atları…

At…

Rüzgar qanatlı atlılar kimi keçdi həyat!

Axar suyun səsi dindi.

Kölgələr kölgələndi

rənglər silindi.

Siyah örtülər endi

mavi gözlərinə

sallandı salxım söyüdlər

sarı saçların üzərinə!

Ağlama salxım söyüd

Ağlama ağlama!

Qara suyun aynasında əl bağlama!

əl bağlama!

ağlama!

Və davam edirdi Fatih Rıkfı Atay “Dünya” qəzetindəki “Bazar söhbətləri”nə:

“Yahya Kamal Osmanlı imperializminin dastançısı idi.Yeni Türkiyəni, doğuşundan bu tərəfə heç bir zaman mənimsəməmişdi. Nə türkçü, nə türkcəçi, nə də cümhuriyyətçi idi. (Onun) böyük şair olduğuna inananlar türkçülüyümü, türkcəçiliyimi, cümhuriyyətçiliyimi buraxacaqdılar?Yaxud fikirlərini və inanclarını qəbul edib şeirlərinimi oxuyacaqdılar?

Nazim Hikmətin qurşağın ən böyük şairi olması kommunistliyin ən doğru ekonomi məzhəbi olduğunumu göstərir?Yaxud o kommunist olduğu üçün şeiri şeiriyyətinimi itirir?

Qaldı ki, Nazim Qərb və Amerika dünyası üçün müasir sol hücumların yüzdə biri qədər (belə) böhtançı olmamışdır. Bundan başqa, son “Dastan”ının da göstərdiyi üzrə bu günkü maskalı və üstəlik şeirsiz və hünərsiz qaba sol inkarçılığı kimi də etməmiş; vətənini, ondan uzaqda ölməyi ikiqat ölüm sayacaq qədər sevmiş və aramışdır.

Xeyir, nə Yahya Kamalı geriçilikdə, nə də Nazim Hikməti kommunistliyə görə sancmağı buraxmaq lazım.

Nazimin Türkiyədən son qaçışı, əslində əsgərliyinə görə soruşdurma başlanmasından yana idi. Əsgərliyə bir borcu yoxdu. Şərqə göndərilərək, Səbahəddin Əli kimi öldürüləcəyindən qorxdu. İllərlə həbslərdə çəkdiklərindən sonra yeni bir işgəncəyə uğramaq ona hər şeyi gözə almağı məcbur etdi.”

BİR İNQİLABÇININ DOĞUŞU

“…həm alnımın təriylə qazandım

çörək pulumu – nə xoşbəxtəm…”

Nazim Hikmət

Tərcümeyi-halını necə də sığdıra bilib altmış bir ili bu bir neçə səhifəlik misralar:

1902-də douldum

doğulduğum şəhərə dönmədim bir daha

geriyə dönməyi sevməm

üç yaşımda Hələbdə paşa nəvəsi oldum

On doqquzumda Moskvada kommunist universiteti

tələbəsi

qırx doqquzumda yenə Moskvada partiya MK-sı

qonağı

və on dördümdən bəri şairlik edirəm

bəzi insanlar otların bəziləri balıqların çeşidin bilir

həm ayrılıqların

bəzi insan əzbər bilər ulduzların adın

mən həsrətlərin

həbslərdə də yatdım böyük otellərdə də

aclıq çəkdim aclıq tətilləri də içində və dadmadığım

yemək

yox kimidir

otuzumda asılmamı istədilər

qırx səkkizdə sülh medalının mənə verilməsini

verdilər də

otuz altımda yarım ildə keçdim dörd metr qara

betonu

əlli doqquzumda on səkkiz saata uçdum Praqadan

Havanaya

Lenini görmədim növbə tutdum başında 924-də

961-də ziyarət etdiyim movzeleyi kitablarıdır

partiyamdan qoparmağa girişdilər məni

qopmadı

yıxılan bütlərin altında da əzilməıdim

951-də bir dənizdə gənc bir dostumla getdim

üstünə ölümün

52-də çatlaq bir ürəklə dörd ay çiynimin üstdə gözlədim

ölümü

sevdiyim qadınları dəli kimi qısqandım

bu qədərcə də həsəd aparmadım Şarloya belə

aldatdım qadınlarımı

danışmadım arxasınca dostlarımın.

içdim amma düşkünü olmadım

həm alnəımın təriylə qazandım çörəkpulumu

nə xoşbəxtəm

başqasının hesabına utandım yalan söylədim

yalan söylədim başqasını üzməmək üçün

amma elə-belə də yalan söylədim

mindim qatara təyyarəyə avtomobilə

çoxu minə bilmir

operaya getdim

çoxu gedə bilmir adını belə eşitməyib

operanın

çoxunun getdiyi yerlərə də mən getmədim

21-dən bəri

məscidə kilsəyə məbədə sinoqoqa

amma qəhvə falıma baxdırdığım oldu

yazılarım otuz qırx dildə çap olunur

Türkiyəmdə türkcəmdə yasaq

xərçəngə tutulmadım hələ

tutulmam da şərt deyil

baş nazir filan olacağım yox

maraqlısı da deyiləm bu işin

bir də hərbə girmədim

sığınacaqlara da enmədim gecəyarı

yollara da düşmədim eniş edən təyyarələrin altında

amma sevdalandım altmışıma yaxın

sözün qısası yoldaşlar

bu gün Berlində kədərdən gəbərməkdə olsam da

insanca yaşadım deyə bilərəm

və daha nə qədər yaşayaram

başımdan nələr keçər daha

kim bilir

Bu tərcümeyi-hal 1961-ci il sentyabrda Şərqi Berlində yazıldı.”

Çox qəribə bir şəhərdir Nazimin doğum yeri Selanik. Əsasən Osmanlının çıxüş vaxtında bütün yenilikçi və inqilabçı fikirlər bu Qərb qapısından girmişdi ölkəyə. İkinci Əbdülhəmidin təzyiq və senzuralı idarəçiliyi son vermək istəyən gənc türklər burada yetişmiş, dağlara belə çıxmışlar. 31 mart 1908-ci ildə geriliyi dəstəkləyənləri susdurmaq üçün Hərəkat ordusu burada toplanıb, Mustafa Kamalın qərargah rəisliyində İstanbula yürümüşdür.

Uşağın illər sonra araşdırıb şəxsən tapacağı ay və günlə 1881-ci ilin 19 mayında Yoruk türkmənlərindən olan ataları Orta Anadolunun iki qonşu kəndindən illər öncə buralara gəlib yerləşmiş Ali Rza Efendi ilə Zübeydə xanımın tarixə vətən qurtaran inqilabçı olaraq düşəcək bir oğulları dünyaya gəldi bu Selanikdə. Adı Mustafa olsun dedilər. Hamısı da nədənsə uşaq yaşda ölüb gedəcək Fatma, Ahmet və Ömərdən sonra Mustafa – daha sonra taxta-şalban ticarətinə atılacaq – 3 qızıl lirə maaşlı gömrük məmuru Ali Rıza Əfəndinin dördüncü uşağı ydı.Daha sonra doğulacaq Naciyə də gənc yaşda öləcək, amma Makbulə (atadan) uzun yaşayacaq.

Mustafadan 20 il sonra 20 noyabr 1901-ci ildə Qalatasaray sultanisindən məzun xarici əlaqələr məmuru iyirmi beş yaşındakı paşazadə Hikmət bəyin özü kimi paşa qızı, üstəlik paşa nəvəsi gözəllər gözəli arvadı Cəlalə xanım da yenə Salonikdə bir oğlan doğdu – qəfəsli pəncərələrindən sahildəki ünlü Bəyaz qüllənin göründüyü kirayla tutulmuş evlərində.

O ünlü Bəyaz qüllə ki, dibindəki xalq bağçalarından birində məmləkətin bəd gedişinin qarşısını necə alınacağı mövzusunda fikir yürüdən Selanik Askeri Rüştüyyəsi (orta məktəb) ikinci sinif şagirdi Mustafa riyaziyyat müəllimi Üsküplü yüzbaşı Mustafa Əfəndinin – bəlkə də dühasını kəşf edib – “Bu belə olmayacaq!.. Aramızda bir fərq olmalı!..” deyərək adına əlavə edilən adla Mustafa Kamal, sonacan yanından ayırmadığı məktəb yoldaşları Nuri (Sönər), Sali (Bozok), Fuad (Bulca) və Ali Fuada (Cebesoy) nazirlik kreslosu verdikdən sonra özü özünə gülərək: “Yaxşı, biz bu nazirlik kreslosunda oturduq, o tarixdə sən harada olacaqsan?” deyə onlara ilişən Nuriyə yaşının çox olması ilə əlaqəli tam ciddiyyətlə:”Bunu bilməyə nə var? Əlbəttə sizi o kreslolara oturdan kişinin məqamında” deyə cavab vermişdir.

Cəlilə xanıma dönək. Fransızca danışan, piano çalan, rəsm çəkən bu gənc Osmanlı soylusu o qədər gözıl idi ki, düyün günü yeni gəlini görmək üçün evə gələn xanımlar “əcaba gerçəkmi, saxtamı” deyərək əlləri ilə ona toxunurdular.

Özündən 20 il öncə dünyaya gələn tarix yazmış həmyerlisi Mustafa kimi gözəllər-gözəli Celilə xanımın oğlu da geniş alınlı, çalışqan başlı, sarı saçlı və mavi gözlüydü. Selanikin çörəyindən və ya suyundanmıdır, yoxsa dədələrinəmi çəkiblər, bilinməz – çox fərqli cığırlarda da getsələr – o da bir inqilabçı olacaq; o da bir güclü yaşam sürəcək; o da “Unudulmaz türklər” arasındakı yerini alacaqdı.

Uşağın adını Mehmet qoydular, dövrün önəmli və aydın dövlət adamları Midhət və Ziya paşalarla yanaşı “vətən şairi” Namiq Kamala adaşlıq edən vali və mövləvi şairi – ata tərəfdən babası – Mehmet Nazim Paşanın ikinci adı da üstünə əlavə olundu, nəvə kimi. Mehmet Nazim bəlli bir yaşa gəlincə, o zamanın şərtlərinə uyğun olaraq, Mehmeti bir yana buraxaraq – özünə şeir zövqü aşıladığını söyləyərmiş – babasının adıyla atasının adını birləşdirərək Nazim Hikmət olacaqdı.

Bir kiçik əlavə də qeydiyyat zamanı yaşandı. Hər başdan və ailədəki pədərşahlıq ortamından hər ağızdan bir avaz gəldiyi vaxtda rəsmi doğum tarixinin gerçək vaxtda – 20 noyabr 1901-ci il şəklində yazılmasına qarşı çıxdılar:

“Qırx gün üçün niyə bir yaş böyük görünüb əsgərliyə erkən getsin körpə?.. Bunu 1902 yazsaq, olmazmı? 15 yanvar 1902 məsələn… Sonucda onların dediyi qəbul olunur. Zamanı gəlincə, Nazimin özü də bu tarixi mənimsəyəcəkdi.

Bunlar olunca paşa babası və anası ilə atası haradan biləcəkdi ki, əsgərliyə bir neçə ay gec getsin deyə, doğum tarixi ilə oynadıqları oğullarının qırx doqquz yaçına gəldiyində Sivasın Zarasında iki il sıravi əsgər kimi çağırılacağını? Üstəlik, mümkünsüz sağlıq durumu həkim kağızları ilə, yorğun bir bədənlə və əsgərlik çağını qaçaq olarqa deyil, ölkənin Sarıqışla, Ankara, İstanbul, Çankırı, Bursa, Üsküdar həbsxanalarında, Silviridə dənizaltı dəstək gəmisi Elviridə, İstanbul Mərkəz komutanlığında, İstanbul Tevkifhanesində keçirərkən… Həm də ömrünün ən məhsuldar, tam 18 ilini… Ayrıca – mübahisəli olsa da – Heybəliada Bahriyə Məktəbində praktikant göyərtə zabitliyini də keçməyinə etibar edilməmişdir…

1881-ci ildə Mustafa Kamal doğulur Selanikdə, iyirmi il sonra da 1901-də Nazim Hikmət! Təsadüfə baxın ki, adları çox fərqli biçimdə olsa da, Türkiyəylə qaynayıb-qovuşan bu iki Selanikli inqilabçı aradan bir iyirmi il daha keçdikdən sonra 1921-ci ilin əvvəllərində Ankarada qarşılaşıb tanış olacaqlar! Qurtuluş savaşının ən qızğın günlərində “İttihad və tərəqqi” binası adıyla tikilmiş Türkiyə Böyük Millət Məclisinində.

Nazim Hikmətin insan və şair olaraq həyatının bəlkə də dönüm nöqtəsini, marşrutunu müəyyən edəcək bu qısa sürəli “qarşılaşma” irəlidə bir daha dönəcəyəm. Amma öncə şairin sözdə milliyyətçi olanların qurcaladıqları şəcərəsinə göz ataq.

Türk akınçılarının 1071-ci ildə Malazgirtdən bəlkə yüzlərlə il öncə gəlməyə başladıqları Anadolu, məmur şəhərləri, bəhərli torpaqları, sağlam insanları, qısası, minlərcə oxşar görüntülərlə o zaman da göz qamaşdırırdı. Türk akınçıları isə at üstündə, əsasən ailəsiz, uşaqsız idilər. İçlərində Orta Asiyadan uluların – gələcəyi görüb – özəl missiya ilə Bizansa yolladığı, Xorasanlı ərənlərdən Karaca Ahmet belə vardı. Bu gözəl ölkəyə yerləşdilər, buradakı qadınlarla evləndilər və çoxaldılar.1071-ci ildən sonra bəlkə çoluq-cocuğuyla gələnlər də olmuşdur. Amma o zamanlar belə evlənmə yaşındakı subay gənclər, yenə çoxluq təşkil edirdi və Anadolunun hər tərəfində minlərcə ildir həyat belə davam edirdi. Zatən haraya gedəcəklərdi ki? Həm bərəkətli bir yurd axtarışıyla uzaq Asiyadan dördnala gələn bu dinamik yenilərin kimsənin işinə, inancına qarışdığı-filan da yoxdu!

Deməyim odur ki, Anadolu insanının bu qədər qarışması, ən azı min il öncə başlamışdır. Anadolu səlcuqları, Anadolu bəylikləri, Osmanlı imperatorluğu deyərkən, o zaman bilinən üç qitəyə yayılmış ölkədə Qafqazlardan Balkanlara, Afrikaya qədər insanların, demək mümkünsə, qarışması yepyeni bir “Anadolu türk tipi” yaratmamışdırmı? Türkiyənin və türk insanının gücü və dirənişi bir az da bu qarışıqlıqdan gəlmirmi?

İndi nə deyəcəyiz Nazim Hikmətin şeiri, sənəti, insanlığını, inqilabçılığını bir yana buraxıb, babasının polyak olduğunu önə çəkərək, onun türklüyünü ağılasığmaz dərəcədə mübahisəli hala gətirmək istəyənlərə? Əcəba, bu köhnə fikirli milliyyətçilər bir özlərinin şəcərələrini araşdırmışlarmı? Neçə göbək o yanacan bəlirləyə biliblərmi atalarını?

Bəli, Nazimin ana tərəfdən böyük babası Polşadan (o zamankı adıyla Lehistandan) gəlmişdir. Ailə adı da Warzonski deyil, Borzenski və ya Borjenskidir. Tam olaraq Kont Konstantin Borjenski! Kimiləri bir az üzüləcək, amma köklü Borjenskilər – nə yazıq ki – polyak qanı daşımırdı. Qaqauzdular. Bu ortodoksluğu mənimsəmiş, bu gün belə duru bir türkcədə danışan və türk adları daşıyan qaqauzlardan. Deyilənə görə, səlcuq sultanı Keykavusun ordusunda vəzifə tutduqları üçün “keykavus” deyilmişdir bunlara. “Keykavus” zamanla “Gavağuza” çevrilmişdir.Qaqauz sözünün “göy oğuz”dan gəldiyini söyləyənlər də var.

Beləcə, bu Kont Konstantin Berjenski Polşada yaşadığı illərdə bir türkologiya biliyinə mənsub idi. Sonralar isə “Türk dili qrammatikası”nı yazması boşuna deyildi. Türkoloq Borjenski, eyni zamanda hərbi mühəndis və topoqraf idi. Polşa xalqının rus çarlarına qarşı müstəqillik savaşına qatılıb məğlub duruma düşdüyü üçün, Lehistanın böyük qəhrəmanı, yurtsevər şair Adam Mitskeviç (1798-1855) kimi dostları ilə birlikdə leh xalqının daima özünə yaxın bilib güvəndiyi türklərin ölkəsinə qaçdı. Din, ad və milliyyətini dəyişdirərək paşalığa yüksəldi. 1871-ci il Qaradağ savaşında da Osmanlı sərkərdəsi Mustafa Cəlaləddin Paşa olaraq şəhid oldu.

Nazim həmin babası üçün 1954-cü ildə bu sətirləri yazmışdı:

Lehistandan gəlmiş babalarımızdan biri

sözlərində qaranlığı yenən,

saçları al qana boyalı.

Yuxusuz gecələri Borjenskinin

mənimkinə bənzər olmalı.

Eynən mənim kimi o da

çox uzaqlarda qalan bir ağacın altında

unutmuş ola bilər yuxusunu.

Onu da mənim kimi dəli etmişdir, dəli

hər nəfəsdə alıb da məmləkət qoxusunu

məmləkəti bir daha görməmək ehtimalı.

Bir başqa Osmanlı soylusu olan Ömər Paşanın qızı Saffet xanımla evləndirilən Mustafa Cəlaləddin paşanın bu evlilikdən doğulan oğlu da paşalığa layiq görülən İstanbul Erenköydə açdığı liyeylə tanınan türk dilçisi Ənvər paşadır. Onun məşhur rəssam Sara xanımla evliliyindən Nazimin anası Cəlilə dünyaya gəlmişdir. Türkcəyə özünəməxsusluğunu qazandırma savaşının ilk öndərlərindən olan Ənvər paşa Hindistan, Çin və Yaponiyada önəmli vəzifələrdə olmuş , Tesalya savaşında “Golos komutanlığı”yla adını yüksəltmişdir.

Ənvər paşanın, qızı Cəlilədən başqa həm də rəssam, mühəndis və şair bir oğlu da vardı ki, könüllü olaraq qatıldığı Balkan savaşından sonra Çanaqqalada şəhid olan bu dayısının ölümüylə Nazim Hikmətin çox sarsılmı şvə 1915-də daha on üç yaşındaykən uşaqcasına, amma düşündürücü sətirlər yazmışdı:

İntiqamın almaq üçün

İnləyəcək səmalar

İntiqamın almaq üçün

Kükrəyəcək dənizlər

İntiqamın alınacaq

Şəhid dayım inləmə

…

İntiqamın alın deyə bağırır

Xaç asılmış məscidlər

İntiqamın alın deyə bağırır

Süngülənmiş məsumlar

İntiqamın alın deyə bağırır

Kimsəsiz qalmış yetimlər

…

Sən ey ulu nəslin övladı

Bu fəryada susacaqsan eləmi?

…

İntiqamın alın deyə

Şəhid dayım inləmə

Rahat otur

Mənə baxıb məni elə titrətmə

İntiqamın alınacaq sən ey

Şəhidlərin övladı

İntiqamın alınacaq sən ey

Oğuzların əhfadı

…

Dayım! Dayım! o idi böyük qəhrəman

Mənim ulu türk köksümü

O idi qabardan

Mənə böyük qəhrəmanlıq əsərləri göstərən

Mənə ali fədakarlıq dərsləri verən

Vətən üçün fədayi-can etməyin

Üsulunu öyrədən

Millət üçün ölmənin

Böyüklüyünü təlqin edən

Osmanlılığın ön planda olduğu bir dönəmdə türklükdən, vətəndən, millətdən, şəhidlikdən, oğuzlardan dəm vuran uşaq Nazim , bir də Qalatasarayda öyrəndiyi fransıcayla səslənir dayısına:

A MON ONCLE

Tu nes pas mort

Tu nes pas mort

Tu vis encore

Tu vivra toujours

Dans le soeur de ta patrie.

Türkcəsi: Sən ölmədin/Sən ölmədin/Hələ yaşayırsan/Həmişə yaşayacaqsan/Qəlbində vətəninin.

Borjenskilərin çoxdan bilinən qaqauzluğu, Nazimin əcdadıyla uğraşanların ən azından bu silahı yerə qoymasına səbəb ola bilər! Əgər insanların dəyərini ölçmədə qan, ulus və inanc elementləri öncəliklə diqqətə alınıb silah kimi istifadə olunacaqsa, narahat olmasınlar, şairin köklərində Maqdeburglu Karl de Troislar örnəyi düppədüz avropalı da yox deyil. Ancaq bu durumda Osmanlıya və türklüyə damğasını vurmuş memar Sinan, Sokullu Mehmet paşa, İbrahim Müteferrika, Kılıç Ali paşa kimi bu gün də sayğıyla andığımız saysız türk böyüyünü nə edəcəyik? Bir də – nə hikmətsə – həm də heç birinin anası türk kökənli olmayan Osmanlı padşahlarınımı?

Nəysə!..

Nazim Hikmətin ana tərəfdən böyük babası “Maqdeburqlu Karl de Trois”, həyatı romanlaşdırılacaq qədər maraqlı bir kişidir. Necə ki, Almaniya Federatif Respublikasının ilk prezidenti və mənim də Berlindəki tək akredite olunmuş türk qəzetçisi olaraq çalışdığım 1950-ci illərdə bir neçə dəfə dəvbətlisi olduğum professor Theodor Heuss (1884-1963) bu adamın bioqrafiyasını yazmışdır. Maqdeburqlu Karl Huguenot camaatına mənsubdur.

Yaxşı, bu nəıyin nəmənəsiymiş ki, adlarına 1836-da Mayerbeerin musiqisi ilə beş pərdəlik opera yazılan – türkcə oxunuşuyla – “Hugeno”lar?

16-cı yüzillikdə protestant islahat hərəkatına öncüllük edən Saksoniyalı alman ilahiyyatçısı Martin Lüterdən (1483-1546) təsirləndiyi bilinən fransız ilahiyyatçısı və hüquqçusu Jean Kalvin (1509-1564) öz ölkəsində Lüteri izləyər, amma katoliklər kalvinizm deyə adlandırdıqları bu hərəkata qarşı çıxarlar. Kalvinistləri cəmiyyətdən tədric edər, sərt cəzalandırardılar. Hətta yandırırdılar. Hələ Jean Kalvin sağkən 1562-ci ildə başlayıb, 1598-ə qədər – ara verə-verə – sürən din savaşlarının önəmli zirvə nöqtələrindən biri də Parisdən bütün Fransaya yayılan Saint-Vorfolomey qətliamıdır. Geniş yayılmış bu qətliam zamanında dövlətin açıqca dəstəklədiyi Fransa katolikləri hamısı da öz yurddaşları olan o tarixdə İsveçrəyə köçmüş Jean Kalvin xaric, qugenot öncüllərinin yanında olan minlərlə protestant həmvətənlərini acımadan soyqırıma məruz qoydular. Mənaları “konfederal” anlamındakı “eidegenosse”dən gələn “qugenot”lara rəva görünənlərdən söz açmağı sevməz fransız qaynaqları. Yean Kalvin ilə yaxın olan din adamlarının davamçıları kütlə halında əvvəlcə İsveçrəyə, sonra isə protestantlığın yayıldığı Almaniya və Hollandiya kimi ölkələrə qaçaraq canlarını qurtardılar və oralarda öz kilsələrini qurdular. Getdikləri hər yerdə ticari və ictimai həyata qatlaşan kalvinistlər protestantlara qarşı üz qarası olmuş fransız soyqırımçılığı 1879-un Böyük Fransa inqilabına qədər davam etdi. Hələ də xristian aləmində yeniliklərə açıq olan qugenotlardan gələn kalvinist protestantlar yaşamaqdadır və minlərcə kilsələri də vardır.