Текст книги "Cins və xarakter"

Adı çəkilmiş tədqiqatçılar topladıqları və sonradan is-tənilən bir hissədən orqanizmin bərpası sahəsində aparıl-mış saysız-hesabsız təcrübələrlə və müxtəlif növ qonoloji toxumalarda kimyəvi fərqliliyin müəyyənləşdirilməsi ilə əlavə olunmuş çoxlu faktlar əsasında çoxalma üçün bilava-sitə əhəmiyyət daşımayan spesifik növ xüsusiyyətlərinin məcmusu olan idioplazmanın mövcudluğunu tamamilə ədalətli olaraq qəbul etdilər. Burada həmçinin iki fərqli ar-renoplazma və teliplazma anlayışları da yaradıla bilər və yaradılmalıdır. Onlarda hər bir idioplazma cinsi cəhətdən fərqlənən varlıqlarda üzə çıxır, ancaq artıq əvvəllər söylən-miş müddəaların əsasında empirik reallığın var olduğu sərhədlər kimi yalnız ideal hallar nəzərdə tutulur.

Gerçək olaraq mövcud olan protoplazma ideal arren-oplazmadan get-gedə daha çox uzaqlaşaraq (real yaxud təsəvvür olunan) neytral nöqtədən (hermaphroditismus verus) ən son həddədək teliplazmaya yaxınlaşan protop-lazmaya keçir. Bütün bunlar yalnız bütün yuxarıda deyi-lənlərin ardıcıl nəticəsidir. Ancaq mən xahiş edirəm ki, yeni terminologiyaya görə məni bağışlayasınız. Məqsə-dim heç də oxucunun gözündə mövzunun yeniliyini yük-səltmək deyildir.

Ayrıca götürülmüş hər bir orqana və hətta ayrıca gö-türülmüş hər bir hüceyrəyə arrenoplazma və teliplazma arasındakı hər hansı bir nöqtəyə yerləşdirilmiş cinsi əla-mətlər verilməsi və buna görə də hər bir sadə hissənin ən başlanğıcdan cinsi mənada müəyyən formada səciyyələn-məsi barədə müddəanı çox asanlıqla aşağıdakı faktdan müəyyən etmək olar: hətta eyni bir orqanizmdəki müxtə-lif hüceyrələr cinsi xarakteristika ilə heç də həmişə bəra-bər səciyyələnmir. Bir bədənin bütün hüceyrələrində K və Q heç də bərabər miqdarda deyil, onların arrenoplazmaya və teliplazmaya yaxınlığı eyni deyil. Eyni bir bədənin hü-ceyrələri bu qütblərin arasında yerləşən sıfır nöqtəsinin hətta müxtəlif tərəflərində yerləşə bilir. Əgər biz daim ki-şilik və qadınlıq demək yerinə, onlar üçün fərqli işarələr-dən istifadə etsək, əlbəttə hər cür məkrli gizli niyyətsiz ki-şi başlanğıcı müsbət, qadın başlanğıcı isə mənfi qəbul et-sək, onda yuxarıda göstərilmiş müddəanı belə ifadə edə bilərik: eyni bir orqanizmin müxtəlif hüceyrələrinin seksu-allığı nəinki müxtəlif mütləq qiymətli, həm də müxtəlif işarəlidir (yəni + və ya -). Məsələn, kosa saqqallı və zəif əzə-ləli kifayət qədər yaxşı inkişaf etmiş masculmalara yaxud döşü az inkişaf etmiş demək olar ki, tipik femininalara rast gəlmək olur. Digər tərəfdən uzun saqqallı tamamilə qadın kimi kişilər və qeyri-normal qısa saçlı gözə kifayət qədər dəyən üz tükünə sahib, lakin iri gözəl döşlü geniş çanaqlı qadınlar da olur. Qadın budlu və kişi baldırlı, sol budu qadın sağ budu kişi olan insanlar da tanıyırdım. Ümumiy-yətlə, bədənin hər iki tərəfinin simmetrikliyi yalnız çox seyrək müşahidə olunur, əksər hallarda isə sol və sağ his-sələrdə cinsi xarakteristikanın, cinsi əlamətlərin təzahür dərəcəsinin müxtəlifliyi özünü büruzə verir, məsələn saq-qalın bitişində burada daima saysız-hesabsız asimmetriya müşahidə olunur.

Artıq deyildiyi kimi, oxşarlıqdakı çatışmazlıqları (cin-si xarakteristikanın mütləq oxşarlığı isə heç vaxt olmur) çətin ki, daxili ifrazatın qeyri-bərabərliyi ilə izah etmək mümkün olsun. Patoloji xarakterli olmayan bütün hallar-da qan orqanlara, doğrudur, eyni kütlədə olmasa da, heç olmasa eyni tərkibdə daxil olmalıdır. Ancaq elə miqdarda və elə keyfiyyətdə olmalıdır ki, orqanizmin qorunma şərt-lərinə uyğun olsun.

Əgər baxılan hər bir hüceyrənin ibtidai, embrional in-kişafın ilk addımlarından başlayaraq sabit və çox rənga-rəng cinsi xarakteristikasını bütün bu variyasiyaların sə-bəbi hesab etməsək, onda ayrıca götürülmüş hər bir fərdi cinsi baxımdan onun rüşeym vəzilərinin cinsiyyət tipinə nisbi yaxınlığını göstərməklə tamamilə təsvir etmək olar-dı. Onda məsələ həqiqətdə olduğundan daha sadə həll olunmuş olardı. Lakin cinsi əlamətlər bütün orqanizmə təsəvvür olunan eyni kütlədə yayılmamışdır, ona görə də bir hüceyrəyə verilən tərif qalan digərlərini xarakterizə et-mir. Eyni bir varlığın müxtəlif hüceyrələri və orqanları arasında cinsi xarakteristikadakı əhəmiyyətli kənarlaşma-lar az-az baş versə belə, ayrıca götürülmüş hər bir hüceyrə üçün bu xarakteristikanın spesifikliyini ümumi hal hesab etmək lazımdır. Bu halda müəyyən etmək olar ki, hətta ay-rı-ayrı hüceyrələrin deyil, ayrı-ayrı orqanların əhəmiyyətli müxtəlifliyinə nisbətən bütün bədənin cinsi xarakteris-tikasının tam yekrəngliyinə yaxınlaşmalar çox az-az olur. Maksimum dəyişilmə imkanları hələ hər bir hal üçün təd-qiqat yolu ilə müəyyən edilməlidir.

Əgər hələ Aristotel tərəfindən söylənilmiş və əksər həkim və zooloqlar tərəfindən dəstəklənən məşhur fikrə görə heyvanın axtalanması onu heç bir istisnasız əks cinsə çevirə bilərsə, misal üçün dişinin eo ipsosunun axtalan-ması onu tamamilə erkəyə çevirə bilərsə, o zaman hər hü-ceyrənin rüşeym vəzilərindən asılı olmayan ilkin əsaslı cinsi əlamətlərinin mövcudluğu məsələsi yenidən müba-hisəli olardı. Lakin Zellheym və Foqesin ən yeni eksperi-mental tədqiqləri göstərdi ki, qadından tamamilə fərqlə-nən axta tipi mövcuddur, erkəyin axtalanması heç də onun dişiyə çevrilməsi ilə eyni deyildir. Doğrudur, bu yöndə geniş radikal nəticələrdən qaçmaq lazımdır. O da istisna deyil ki, əks cinsin gizli qalan rüşeym vəzi birinci rüşeym vəzisinin aradan qaldırılmasından yaxud atrofiyasından sonra cinsi cəhətdən müəyyən ölçüdə dəyişkən orqanizmi sarır. Klimakteriya dövründə orqanizmdə qadın cinsiyyət orqanlarının başqalaşmasında ikinci dərəcəli cinsi əlamət-lərin – “nənə”də saqqalın, qoca cüyürlərin alnında kiçik qozaların, qoca toyuqlarda “xoruz lələklərinin” və i.a. mü-şahidə olunması kimi çoxsaylı və bir qədər cəsarətli izahı olan hallar mövcuddur. Bunula belə, daha yaşlı orqanların deqradasiyası, onların əməliyyat yolu ilə aradan qaldırıl-ması olmadan da oxşar dəyişikliklər baş verir. Tamamilə normal inkişaf kimi bunları Cymothoa, Anilocra, Nerocila cinsinin nümayəndələrində, balıq parazitlərində, Cymot-hoe alcimeda qrupuna aid asellus aquaticuslarda (dəniz ulağı) müəyyən etmək olar. Bu heyvanlar tamamilə xüsusi cinsdən olan hermafroditlərdir. Onlarda eyni zamanda fəaliyyət göstərə bilməsələr də, daim və eyni zamanda həm kişi, həm də qadın rşeym vəziləri olur. Onlarda həm də protandriyanın bir növü müşahidə olunur – hər bir fərd əvvəlcə erkək, sonra isə dişi kimi fəaliyyət göstərir. Özü-nün kişi fəaliyyəti dövründə onların inkişaf etmiş maya-lanma orqanları olur, qadın keçid yolları və mayalanma orqanları inkişaf edib açıldıqda isə bunlar atılır. Lakin tamamilə bunun oxşarı olan hallar insanlarda da rast gəli-nir. Cinsi psixopatologiyada barəsində danışılan yaşlılar-da, yetişkin kişi və qadınlarda müşahidə olunan “evirato” və efleminato” adlanan qəribə hallar bunu sübut edir. Kişi rüşeym vəzinin kəsilməsi halında isə erkəyin dişiyə çevrilə bilməsi imkanını heç cür inkar etmək olmaz. Buna bax-mayaraq, faktların göstərilmiş rabitəsi ümumi və zəruri ola bilməz, ona görə ki, axtalanma fərdi məcburən əks cinsin nümayəndəsinə çevirmir. Bu onu sübut edir ki, arreno-plazma və teliplazma hüceyrələrinin bütün orqanizmdə ilkin olaraq mövcud olduğu qəbul edilməlidir.

Hər bir hüceyrədə ilkin cinsiyyət əlamətlərinin möv-cudluğu və təkcə rüşeym vəzilərinin ifrazının yetərli ol-madığı (təyinedici cinsi əlamət kimi) daha sonra qadın cinsindən olan heyvana köçürülmüş kişi rüşeym vəziləri-nin tamamilə dölsüz olması ilə sübut olunur. Doğrudur, bu təcrübələrin daha ciddi sübut olunması üçün kəsilib gö-türülmüş xayalar qohumluq etibarı ilə mümkün qədər da-ha yaxın qadın fərdə, məsələn axtalanmış erkəyin bacısına calanmalıdır. Hər yerdə olduğu kimi burada da ona fikir vermək lazımdır ki, təcrübədən birmənalı nəticə alınması üçün şərait mümkün qədər təmiz izolə olunsun. Maca-rıstanın Xrobaka klinikasında aparılmış təcrübələr onu göstərdi ki, tamamilə təsadüfi seçilmiş iki erkəyin xayala-rının dəyişdirilməsi sonuncuların atrofiyasına səbəb olur, həm də ikinci dərəcəli cinsi əlamətlər labüd olaraq məhv olur (məsələn, süd vəziləri). Ancaq onun təbii vəziyyətin-dən rüşeym vəzisinin çıxarılıb elə həmin heyvanın istəni-lən yerinə daxil edilməsi (belə ki, onun öz toxuması saxla-nılır) ideal halda sanki heç bir şey çıxarılmayıbmış kimi ikinci dərəcəli əlamətlərin inkişafına mane olmur. Eyni cinsdən olan axtalanmış fərdlərə vəzi köçürülməsindəki uğursuzluq başlıca olaraq ailə qohumluğunun yetərli qə-dər yaxın olmaması ilə izah olunur: burada idioplazmatik məqam birinci yerə qoyulmalıdır.

Bu hallar qan köçürmə (transfusio) ilə bağlı təcrübə-ləri xatırladır. Əməli cərrahlıq qaydasına görə itirilmiş qan başqa fərdin qanı ilə əvəz edilərkən hər iki fərd nəinki eyni növdən və qohum ailədən, həm də eyni cinsdən olmaldır. Orqan köçürmə təcrübələri ilə (transplantatio) analogiya gözə çarpır. Əgər burada müdafiə olunan baxışlar təcrübə ilə təsdiqlənsə, onda cərrahlar xörək duzu daxil etməklə qalmayıb, həm də transfuziya etdikləri üçün qanı köçürü-lən heyvanların qohumluq etibarı ilə bir-birinə kifayət qə-dər yaxın olmasına da diqqət yetirməlidirlər. Bir sual ca-vabsız qalır: belə olan halda mümkün qədər yaxın kişilik, yaxud qadınlıq dərəcəsinə malik varlıqların qanından isti-fadə olunması tələbi ifrat ola bilərmi?

Transfuziya zamanı müşahidə olunan şərtlər qan kü-rəciklərinin xüsusi cinsi əlamətlərə sahib olmasını sübut etdiyi kimi kişi rüşeym vəzilərinin dişiyə və ya əksinə qa-dın rüşeym vəzilərinin erkəyə köçürülməsindəki (trans-plantasiyasındakı) tam uğursuzluq da onu göstərir ki, yu-xarıda qeyd olunduğu kimi daxili ifrazat yalnız ona uy-ğun arrenoplazmaya və teliplazmaya təsir göstərir.

Bununla bağlı orqanoterapevtik müalicə üsullarını da yada salmaq lazımdır. Əgər mümkün qədər zədələnmə-miş bütöv rüşeym vəzilərinin digər cinsdən olan fərdlərə köçürülməsi heç bir nəticə vermirsə, onda yuxarıda söylə-nənlərdən, məsələn, yumurtalıqdan götürülərək erkəyin qanına daxil edilən hissəciklərin nə üçün ona yalnız ziyan vura biləcəyi aydın olur. Lakin digər tərəfdən orqanote-rapiya prinsipinə qarşı edilən çoxsaylı etirazlar məhz müx-təlif növ orqanik preparatlar tam təsirsiz olduğu üçün qüv-vədən düşür. İdioplazma haqqında təlim kimi çox vacib bir bioloji prinsipə qarşı diqqətsizlik ucbatından həkimlər, orqanoterapiya nümayəndələri, bəlkə də, öz laqeydliklə-rindən çoxlu düzgün müalicə hallarını əldən qaçırmışlar.

Bölünmə imkanını itirmiş toxuma və hüceyrələrə də spesifik növ xarakteri aid edən idioplazma haqqında təlim hələ hər yerdə qəbul olunmamışdır.

Hər halda hər kəs bu fikirlə razılaşmalıdır ki, rüşeym vəzilərində növ əlamətləri cəmləşmişdir və rüşeym vəzi-lərindən alınmış preparatlar üçün mümkün qədər az cin-siyyət fərqi zəruridir, lakin metodun özü sadəcə tonik ef-fektdən daha qiymətli bir şey verməyə can atır. Rüşeym vəzilərinin köçürülməsi və onların ekstraktının başqa fərd-lərə vurulması ilə paralel təcrübələr aşağıdakı halda, yəqin ki, çox faydalı olardı: məsələn, xoruzun elə özündən ya da digər qohum fərddən çıxarılmış və onun ayaqlarının arası-na qoyulmuş – köçürülmüş kişi xayasının təsirini xayadan hazırlanmış ekstraktın digər axtalanmış xoruza introven inyeksiyasının təsiri ilə müqayisə edərkən (həm də eks-traktlar qohum fərdlərdən götürülmək şərti ilə), bəlkə də, belə təcrübələr orqanik preparatların hazırlanması və miq-darı, eləcə də inyeksiyaların sayı ilə əlaqədar zəngin elmi açıqlamalar vermiş olardı. Rüşeym vəzilərinin daxili ifra-zatlarının hüceyrə maddəsi ilə kimyəvi cəhətdən birləşib-birləşmədiyini yaxud onların təsirinin kütlədən asılı olma-dan yalnız dağıdıcı olduğunu nəzəri cəhətdən müəyyən etmək də həmçinin arzu olunandır. Sonuncu müddəa bu vaxta qədər aparılmış tədqiqatlar əsasında hələ ki, müəy-yən oluna biməz. Daxili ifrazatın son cinsi xarakterin for-malaşmasına təsiri üzərində aparılan araşdırmanın hədləri ona görə gətirilib ki, bizim qəbul etdiyimiz anadangəlmə, ümumiyyətlə, hər bir hüceyrə üçün fərqli, lakin əvvəlcə-dən müəyyən edilmiş cinsi xarakteristika haqqında müd-dəanı etirazlardan qoruyaq. Əgər çox böyük hallarda eyni bir orqanizmin müxtəlif hüceyrə və toxumaları üçün bu xarakteristikaların dərəcəsini fərqləndirmək olmasa da, hər halda böyük amplitudların mümkünlüyünü göstərən istisnalar mövcuddur. Eynilə bunun kimi ayrı-ayrı yumur-ta hüceyrələr və spermatazoidlər nəinki müxtəlif orqa-nizmlərdə, eləcə də eyni bir fərdin follikullarında və toxu-munda eyni bir vaxtda, daha çox da müxtəlif vaxtlarda fərqli kişilik, yaxud qadınlıq nümayiş etdirirlər. Məsələn, onların toxum telləri müxtəlif quruluşda və müxtəlif hərə-kətlilikdə olur. Əlbəttə, bu vaxta qədər biz bu fərqliliklər barədə çox az bilirdik, çünki heç kəs bu hadisələri həmin nöqteyi-nəzərdən araşdırmamışdır.

Fövqəladə dərəcədə maraqlıdır ki, amfibiyaların nü-vələrində spermatogenezin normal inkişaf pillələri ilə ya-naşı tamamilə düzgün və yaxşı inkişaf etmiş yumurtalara da rast gəlinmişdir. Bu fakt da müxtəlif alimlər tərəfindən dəfələrlə tədqiq olunmuşdur. Fərz edək ki, bu tapıntının şərhi mübahisə doğurur: yumurtaların olması daha son-ralar şərtsiz müəyyən olunsa da, toxum kanalcıqlarında yalnız normadan çox böyük hüceyrələrin mövcudluğu-nun möhkəm müəyyən olunduğu etiraf edilir. Hər bir hal-da göstərilən amfibiyaların arasında çox tez-tez hermafro-ditlərə rast gəlinir. Bu fakt isə bir orqanizmdə arrenoplaz-ma və teliplazmanın bircinsliyini qəbul edərkən ehtiyatlı olmağın zəruriliyini sübut edir. O fakt da belə tələskənlik kateqoriyasına aiddir ki, insan fərdi doğularkən onda kişi cinsiyyət orqanının olması sayəsində (qısa, epispadik, hi-pospadik, hətta ikitərəfli kriptorx olsa da) oğlan sayılır və ona heç düşünmədən belə baxılır, baxmayaraq ki, bədənin digər hissələrində, məsələn beyin cəhətdən götürüldükdə o arrenoplazmadan daha çox teliplazmaya yaxın olur. Bu-rada isə hələ doğuş zamanı cinsiyyətin incə dərəcələrini fərqləndirməyi də öyrənməli idik.

Bir bədənin bütün hüceyrələri üçün eyniliyi təcrübi yolla təsəvvürü imkansız ilkin cinsi xarakteristikaların mövcudluğuna dair məşhur əminliyi də bir az uzun in-duksiya və deduksiyaların nəticəsi saymaq olar. Hər bir hüceyrə, hər bir hüceyrə kompleksi, hər bir orqan arren-oplazma ilə teliplazma arasında onun yerini təyin edən müəyyən bir göstəriciyə sahibdir. Xülasə, əksər hallarda əgər çox böyük dəqiqlik tələb olunmursa, bütün bədən üçün bir əlamət yetərlidir. Lakin əgər ayrıca götürülmüş hər bir halda belə səthi təsvirlə kifayətlənmək fikri ciddi-dirsə, onda bu yalnız nəzəriyyədə faciəli səhvlərə, prakti-kada isə ağır xətalara gətirib çıxara bilər.

Elə ilkin cinsi xarakteristikanın müxtəlif pillələri də-yişkən (ayrı-ayrı fərdlərdə həm kəmiyyətcə, həm də key-fiyyətcə) daxili ifrazatla birlikdə aralıq cinsi formaların mövcudluğunu şərtləndirir.

Arrenoplazma və teliplazma saysız-hesabsız keçidləri ilə “daxili ifrazatla” birlikdə bundan əvvəlki fəsildə müs-təsna olaraq məşğul olduğumuz mikroskopik fərqləri ya-radan mikroskopik amillərdir.

Alınmış nəticələrin doğruluğunu qəbul etsək, bütün tək-tək orqanların quruluş və funksiyalarında K və Q tip-ləri arasındakı müxtəlif toxuma və orqanlarda arrenop-lazma və teliplazmanı bir-birindən fərqləndirən formada fərqləri öyrənmək üçün bütöv bir anatomik, fizioloji və histoloji tədqiqatların zəruriliyini də qəbul etməliyik. Bu vaxta qədər əldə etdiyimiz orta rəqəmlər müasir statistiki çətin ki qane etsin. Onların elmi dəyəri həddən ziyadə az-dır. Məsələn, əgər beyindəki cinsi fərqlərə dair aparılmış bütün tədqiqlər belə əhəmiyyətsiz nəticələr əldə edibsə, bu onunla izah olunur ki, heç vaxt tipik təzahürləri axtar-mamış, metrik şəhadətnamə yaxud meyidə səthi baxışla bu və ya digər cinsə aid olması haqda göstərişlərlə kifa-yətlənmiş, hər bir İvan və ya Mariyanı kişilik yaxud qa-dınlığın tam dəyərli nümayəndəsi hesab etmişlər. Əgər psixoloji məlumatlarla kifayətlənməmişiksə, onda ən azın-dan bədənin qalan hissəsinin quruluşuna dair kişiliyin və qadınlığın müəyyən edilməsi üçün əhəmiyyət daşıyan faktları (məsələn, böyük təpələrin məsafəsini) müəyyən etməli idik, çünki müxtəlif hissələrin cinsi xarakteristika-larının harmoniyası ayrı-ayrı orqanlar arasındakı böyük sıçrayışlardan daha tez-tez rast gəlinəndir.

Elə həmin səhvlərin mənbəyi – tipik fərdlər yerinə aralıq cinsi formaların düşünülməmiş qoyuluşu bununla belə digər tədqiqatlarda da aradan qaldırılmamışdır. Bu laqeydlik əhəmiyyətli və isbatedici nəticələrin əldə edil-məsini uzun müddətə ləngidə bilər. Məsələn, hətta çox sayda oğlan doğulmasının səbəblərini müşahidə edən hər kəs bu müddəaları nəzərdən qaçırmamalıdır. Etinasızlıq cinsiyyətin təyin olunması probleminin tədqiqi ilə məşğul olanlara özünü xüsusilə hiss etdirəcək. Nə qədər ki o özünün tədqiq obyekti olan hər bir varlığın K və Q arasın-dakı vəziyyətini (yerini) müəyyən etməyib onun fərziy-yələrinə, hətta metodlarına etimad göstərməkdən çəkinil-məlidir. Əgər o xarici əlamətlərə görə aralıq cinsi forma-ları indi edildiyi kimi kişi və qadın doğuşları sırasına aid edərsə, o zaman elə hallarla üzləşər ki, onun özünün əley-hinə şahidlik edər. O, gerçəkdə mövcud olmayan halları zidd instansiyalar kimi nəzərdən keçirəcək. İdeal kişi və ideal qadın olmadan tədqiqatçı gerçəkliyə tətbiq edə bilə-cəyi möhkəm miqyasdan məhrumdur, kor kimi naməlum səthi mühakimələrin qaranlığında dolaşır. Məsələn, bir rotatoria növünün (Hydatinasenta) cinsiyyətini təcrübi yolla təyin etməyə nail olmuş Mona cəmi 3-5% yayınma halı qeydə almışdır. Aşağı temperaturda dişilərin doğulu-şu adi bir şeydir, ancaq yenə də dişilərin göstərilən faizi özünü büruzə verir. Yüksək temperaturda qaydanın əksi-nə eyni sayda dişi doğulurdu. Etiraf etmək lazımdır ki, bunlar aralıq cinsi formalar, yüksək temperaturda arren-oid erkəklər və aşağı temperaturda teliid dişilər idi. Bura-da problem daha mürəkkəb şəkildə özünü göstərir. Məsə-lən, hələ insanları demirəm, öküzlərdə nəticələrin faizi çə-tin ki o qədər yüksək olsun, buna görə də burada aralıq cinsi formaların törətdiyi yayınmaların düzgün izahı da-ha çətindir.

İnkişafın morfologiya, fiziologiya və mexanikasına oxşar olaraq cinsiyyət tiplərinin müqayisəli patologiyası da həmçinin çox arzuolunandır. Aydındır ki, orada oldu-ğu kimi burada da statistikadan məlum nəticələri çıxar-maq olar. Əgər statistika məlum xəstəliyin daha tez-tez “kişilərdə” deyil, “qadınlarda” olduğunu göstərirsə, onda özümüzdə cəsarət tapıb aşağıdakı müddəanı qəbul etmə-liyik: bu teliplazmaya məxsus, ona “idiopatik” bir xəstə-likdir. Məsələn, qalxanabənzər vəzinin fəaliyyətinin da-yanması ilə yaranan selikli axıntı – Q xəstəliyidir, xayanın hidroposu təbiətcə K xəstəliyidir.

Lakin əgər xəstəliyin xarakterinin kişiliklə yaxud qa-dınlıqla əlaqəsi göstərilməzsə, o zaman, hətta ən dəqiq sta-tistik rəqəmlər belə nəzəri səhvləri önləyə bilməz. Göstə-rilən xəstəliklərin nəzəriyyəsi həmçinin, onların nəyə görə bir cinsə, yəni (burada əsaslandırılmış rəyə uyğun olaraq) nəyə görə ya K-ya, ya da Q-yə məxsus olmasına dair hesa-bat verməlidir.

III FƏSİL

CİNSİ CAZİBƏ QANUNLARI

Cinsiyyətcə fərqli bütün canlı varlıqlarda, köhnə an-layışlarla ifadə etsək, kişi ilə qadın, erkəklə dişi arasında cinsi əlaqəyə meyil vardır. Ancaq kişi və qadın real olaraq təmiz şəkildə heç yerdə mövcud olmayan tiplər olduqları üçün indi biz cinsi meylin istənilən kişi ilə istənilən qadını qovuşdurmağa can atdığını deyə bilmərik. Tam olması üçün mənim nəzəriyyəm cinsi təsir faktlarına dair suala da cavab verməlidir. O, nəzərdən keçirdiyi halların əhatə etdiyi sahəni birincilərdən geri qalan köhnə vasitələrlə de-yil, yeni vasitələrlə daha yaxşı təsvir etməlidir. Əslində, K və Q-nin bütün canlı varlıqlar arasında müxtəlif kombina-siyalarda parçalanmış olmasına dair rəyim məni hələ heç kimə məlum olmayan, yalnız bircə dəfə bir filosof tərəfin-dən xatırlanmış qanunu, cinsi cazibə qanununu kəşf et-məyə gətirib çıxardı. İnsan üzərində etdiyim müşahidələr onu tapmaqda mənə yardım etdi, ona görə də mən ondan başlayacağam.

Hər bir insanın digər cinsə münasibətdə yalnız ona məxsus müəyyən “zövqü” vardır. Məsələn, əgər məşhur tarixi bir şəxsiyyətin sevdiyi qadınların portretlərini tu-tuşdursaq (əlbəttə, bu fakt tamamilə mötəbərdir), onda biz, demək olar ki, həmişə onların bir-birinə çox bənzədiyini görərik. Bu, bədənin xarici görünüşündə (dar mənada bo-yunda), onların simalarında və hətta yaxından nəzər sal-dıqda ən xırda cizgilərində ad uriguem (dırnağa qədər) özünü büruzə verir. Tamamilə eyni şeyləri bütün insanlar haqqında demək olar. Beləliklə, kişini çox cəlb edən hər bir qızın nəyə görə kişidə ona eyni təsiri göstərmiş başqa qızlar haqqında xatirələr oyatdığının səbəbi anlaşılmış olur. Hər bir insanın çoxlu tanışları var ki, onların digər cinsə qarşı zövqü onda heyrət doğurur: “anlamıram, o bunun necə xoşuna gələ bilər!”. Hər bir ayrıca götürülmüş varlıq üçün (hətta heyvanlarda belə) müəyyən özünəməx-sus “zövq” olduğunu, heç şübhəsiz, təsdiq edən çoxlu fakt-lar Darvin tərəfindən onun “İnsanın mənşəyi” əsərində toplanmışdır. Aşağıda biz göstərəcəyik ki, müəyyən cinsi zövqün mövcudluğu faktına dair belə bir analogiya, hətta bitkilərdə də özünü açıq-aşkar göstərir.

Ümumdünya cazibə qanunu kimi cinsi cazibə də de-mək olar ki, istisnasız olaraq qarşılıqlıdır. Harada bu qay-dadan istisnalar varsa, orada həmişə cinsi zövqün bilava-sitə və həmişə demək olar ki, qarşılıqlı təzahürünə mane olan və ya ilk bilavasitə təəssüratsız istək doğuran mo-mentləri göstərmək mümkündür.

Gündəlik danışıqda da “sıxılan insan”dan ya da “on-lar bir-birinə uyğun gəlməməsindən” bəhs olunur.

Burada bir faktın zəif şəkildə duyulduğu özünü bü-ruzə verir: hər bir insanda elə məlum xüsusiyyətlər var ki, o digər cinsdən olan hansı fərdin onunla cinsi əlaqəyə gir-məsinə qeyd-şərtsiz etinasızlıq göstərə bilmir. Belə ki, cin-si duyumda heç bir fərq olmadan hər hansı bir “kişinin” digər “kişini”, hər hansı bir “qadının”da digər “qadını” əvəz etməsi mümkün deyil.

Hər bir insan öz təcrübəsindən bilir ki, digər cinsdən olan məlum şəxslər onda ikrah yaradır, bəziləri heç bir tə-əssürat yaratmır, bir digərləri isə onu cəlb edir. Nəhayət, onun rastına elə biri çıxır ki, vüsala yetişməyi bütün varlı-ğı ilə arzulayır, belə ki, onun gözündə bütün dünya də-yərsizləşir və yox olur. Bu fərd kimdir? O hansı xüsusiy-yətlərə malik olmalıdır? Əgər gerçəkdən(bu elə belədi ki var) hər kişi tipinə ona qıcıqlandırıcı təsir göstərən uyğun qadın tipi varsa və əksinə, onda aydındır ki, burada mü-əyyən bir qanun qüvvədə olmalıdır. Bu hansı qanundur? O necə ifadə olunur?

“Əksliklər bir-birinə cəzb olunur" – mən bu formulu eşidəndə suala artıq öz cavabım var idi. Onu müxtəlif adamlardan öz rəylərini demələrini istəyərək və misallar-la onlara abstrakt düşünməyə kömək edərək əldə etmiş-dim. Məlum mənada və bəzi az sayda hallar üçün bu ta-mamilə ədalətlidir. Lakin bu tərif həddən ziyadə genişdir. O nə isə daha əhəmiyyətli bir şey tutmaq istəyən barmaq-ların arasından axıb gedir, daha sonra isə riyazi qəlibə gir-mək istəmir.

Mənim kitabım bütün cinsi cazibə qanunlarını (bun-larsa bir neçədir) kəşf etməyə can atmır və hər kəsə onun zövqünə tamamilə uyğun digər cinsdən olan fərd haqqın-da müəyyən məlumatlar vermək iddiasında deyil. Yalnız buraya aid bütün qanunları mükəmməl bilmək belə tələbi gerçəkləşdirə bilər. Bu fəsildə yalnız onlardan birini nə-zərdən keçirəcəyik, ona görə ki, kitabın qalan nəticələri ilə onun üzvi əlaqəsi var. Mən sonrakı qanunların bütöv bir sırasının izinə düşdüm, lakin ilk diqqət yetirdiyim bu qa-nundur və onun barəsində deyə biləcəyim nisbətən işlə-nib hazırlanmışdır. Sübutların natamamlığına iltifatla ya-naşılmasını istəyirəm, çünki məsələ yeni və çətindir.

Cinsi yaxınlıq qanununu ilk əvvəl kəşf edəndə əsas-landığım faktları və onu təsdiqləyən bir çox digərlərini burada sadalamayacağam: xoşbəxtlikdən bu bəlli mənada artıq bir şeydir. Xahiş edirəm ki, qanunu hər kəs əvvəlcə öz üzərində yoxlasın, ondan sonra ona öz tanışlarının çevrəsində diqqətlə baxsın. Xüsusilə, mən o hallara diqqət yetirmənizi istəyirəm ki, sizin zövqünüzü anlamırlar, hət-ta hər hansı bir zövqə sahib olduğunuzu belə rədd edirlər, ya da nə vaxtsa eyni münasibəti siz digərlərinə göstərirsi-niz. Hər bir insan belə bir yoxlamanı apara bilmək üçün insan bədəninin xarici formalarına aid minimum biliklərə sahibdir.

İndi ifadə edəcəyim qanunu mən özüm göstərilən yol-la kəşf etmişəm.

Qanun belədir: “Ayrıca götürülmüş hər bir halda müxtəlif nisbətlərdə iki müxtəlif fərdə parçalanmış ol-salar da cinsi birləşmə üçün həmişə mükəmməl kişi (K) və mükəmməl qadın (Q) üz-üzə gəlir”.

Başqa bir ifadə ilə: adi danışıqda “kişi” adlandırılan hər hansı bir fərddə kişiyə aid hər şeyi Kk ilə, qadına aid hər şeyi isə Qk ilə, adi danışıqda “qadın” adlandırılan bəl-li subyektdəki qadına aid hər şeyi isə Qq ilə, kişiyə aid hər şeyi Kq ilə işarə etsək, onda hər bir mükəmməl yaxınlıq, yəni ən güclü cinsi cazibə halı aşağıdakı düsturla ifadə olunar:

(1a) Kk+Kq = S₁ = K = ideal kişi

Eynilə bunun kimi:

(1в) Qk+Qq = S₂ = Q = ideal qadın.

Bu düsturu yanlış anlamaq lazım deyil. Bu hər iki düsturun eyni dərəcədə mühüm olduğu bir haldır, bir tək cinsi münasibətdir. Onların ikincisi bilavasitə birincidən alınır və birinciyə yeni heç nə vermir, çünki biz düşünü-rük ki, hər bir fərddə onda çatışmayan kişi ünsürü qədər qadın ünsürü vardır. Xalis kişinin xalis qadına ehtiyacı vardır və əksinə. Əgər bir fərd böyük ölçüdə müəyyən ki-şiliyə və heç olmasa bir az qadınlığa sahibdirsə (buna isə etinasız qalmaq lazım deyil), onda digər bir fərdin bütöv-də çatışmayan kişiliyi tamamlaması lazımdır. Eləcə də ey-ni zamanda onun qadınlıq hissəsi də tamamlanmış olur. Məsələn, hər hansı bir fərd ¾ Kk-ya maliksə (onda ¼ Q), o zaman onu tamamlaya biləcək fərdin cinsiyyət nisbəti aşağıdakı kimi olmalıdır:

¼ Kq (və ¾ Q).

Artıq elə bu formullardan adi baxışlarla müqayisədə nəzəriyyənin daha çox ümumiliyə malik olmasının dəyəri aşkar olur. Yəni kişi və qadın cinsiyyət tipləri olaraq bir-birilərini cəlb edirlər.

Hər kəs müəyyən cinsi zövqün mövcudluğu faktı ilə razılaşır, lakin zövq qanunları məsələsinin qanuniliyi, cin-si seçiciliklə ayrıca bir varlığın digər fiziki və psixi xüsu-siyyətləri arasındakı funksional əlaqə artıq bununla təsdiq olunmur. Burada gətirilmiş qanun öz-özlüyündə elə də inanılmaz deyil: nə gündəlik, nə də elmi təcrübə zərrə qə-dər də olsun ona zidd deyil. Əlbəttə, o nə isə “öz-özünə anlaşılan bir şey” də ola bilməz. Təcrübədən çıxarılmadığı, əqli nəticələr yolu ilə yaradıldığı üçün onu aşağıdakı kimi təsvir etmək olar:

Kk – Kq = const

Yəni K məzmununun cəmi deyil, fərqi sabit kəmiy-yətdir. O zaman ən kişixislət kişi K və Q arasındakı məsa-fənin düz ortasında yerləşmiş tamamlayıcısından (yarısın-dan) bu halda qadınlığın son həddində olan qadınxislət kişinin öz tamamlayıcından olduğu eyni uzaqlıqda olardı. Dediyimiz kimi, bu gerçəklikdə deyil, ancaq düşüncədə həyata keçirilə biləndir. Əgər biz elmdə təvazökar olmaq-la bağlı məsləhətə əməl edərək qarşımızda empirik qanun olduğunu dərk ediriksə, onda qabaqcadan iki fərdi iki oyuncaq rəqqas kimi bir-birinə doğru itələyən gücdən bəhs etməyəcək, bu qanuna yalnız hər bir güclü cinsi cazi-bədə eyni formada müşahidə olunan münasibətlərin ifa-dəsi kimi yanaşacağıq. O, baxılan halda bir-birinə cəzb olunan hər iki varlıqda kişiliyin və ya qadınlığın daim ey-ni miqdarda olduğunu göstərə bilər.

Bu zaman “etik” məqama – gözəllik məqamına diq-qət yetirmək lazım deyil. Çox vaxt elə olur ki, bir insan hansısa bir qadına qarşı heyranlıq duyur, onun “qeyri-adi”, “fü-sunkar” gözəlliyindən az qala ağlını itirir, eyni zamanda başqa biri isə onda heyran olmalı heç nə tapa bilmir; deməli, o, bunun cinsi tamamlayıcısı deyildir. Burada normativ estetika nöqteyi-nəzərində durmadan və belə qiymətləndirmə əsasında misallar toplamadan da demək olar ki, vurğunlar bəzən nəinki estetik nöqteyi-nəzərdən əhəmiyyətsiz olanı, hətta tamamilə çirkin olanı gözəl gö-rürlər, həm də “xalis estetik” dedikdə mütləq gözəl deyil, sadəcə gözəl olan, yəni estetik cəhətdən bütün cinsi apper-sepsiyalardan daha çox xoşa gələn şey başa düşülür.

Qanun özü yüzlərlə faktla (ən azından) təsdiq olunur və onun yol verdiyi bütün istisnalar görünəndir. Küçədə rastlaşdığın hər sevən cüt onu bir daha yenidən sübut edir. İstisnalar başqa qanunların izlərini gücləndirib onların tədqiqinə maraq yaratsaydı, daha da ibrətamiz olardı. Bu-nunla belə, mən özüm aşağıda göstərəcəyim şəkildə çoxlu təcrübələr aparmışam: əlimdə qüsursuz xalis gözəl estetik hər birində müəyyən nisbətdə Q olan qadınların fotoşəkil-lərindən ibarət kolleksiya vardı və onları bir sıra tanışları-ma göstərərək onlardan dediyim kimi “ən gözəlini” gös-tərmələrini rica etdim.

Aldığım cavab tamamilə dəyişməz olaraq elə gözlədi-yim cavabın özü idi. Bunu mənim nədən ötrü etdiyimi bi-lənlərdən isə xahiş etdim ki, məni belə sınasınlar: portret-ləri mənə göstərsinlər və mən hansı qadından daha çox xoşlandıqlarını onlara deyim. Bunu mən hər dəfə düz de-yirdim. Üçüncü qrupdan olanlara isə həqiqətə yaxın də-qiqliklə öncədən, hətta onlardan qeyri-ixtiyari göstərişlər almadan onların əks cinsdən olan ideallarını təsvir edir-dim və çox vaxt da bunu onların edə biləcəyindən daha dəqiq təsvir edirdim. İnsanlar bəzən ilk öncə xoşlamadıq-larına diqqət yetirirlər, yalnız mən bunu onlara göstərdik-dən sonra, ümumiyyətlə, isə insan daha əvvəl onu cəlb edən şeyi yox, xoşlamadığını tanıyır.

Düşünürəm ki, oxucu bir az məşq etməklə tez bir vaxtda həmin mükəmməlliyi əldə edə bilər. Burada təq-dim olunan ideyalara maraq göstərən elmi çevrəmdəki yaxın dostlardan bəziləri qısa bir müddətdə buna nail ol-muşlar. Əlbəttə, bunun üçün cinsi cazibənin digər qanun-larını da bilmək arzu olunandır. Ayrı-ayrı sabit kəmiyyət-lərin çoxluğu cinsi əlavələr arasında əlaqə olduğunu gös-tərir. Zarafatla iki sevənin saçlarının uzunluqları cəminin sabit kəmiyyət olması haqda təbiət qanununu ifadə etmək olar. Bundan başqa, artıq ikinci fəsildə tapılmış əsaslardan alınır ki, bu heç də həmişə belə olmur, çünki eyni bir insan varlığının heç də bütün orqanları eyni ölçüdə kişixislət yaxud qadınxislət deyillər. Bundan başqa bu qaydalar tez-liklə arta və bunun ardınca da müstəvi itilik dərəcəsinə enə bilər, ona görə də mən burada onları xatırlamaqdan əl çək-mək istəyirəm.