Текст книги "Cins və xarakter"

OTTO VAYNİNGER

CİNS VƏ

XARAKTER

MÜNDƏRİCAT

BİRİNCİ HİSSƏ

CİNSİ RƏNGARƏNGLİK

GİRİŞ….      6

I FƏSİL. “KİŞİLƏR” VƏ “QADINLAR”      11

II FƏSİL. ARRHENOPLASMA və THELYPLASMA      18

III FƏSİL. CİNSİ CAZİBƏ QANUNLARI      37

IV FƏSİL. HOMOSEKSUALİZM VƏ UŞAQBAZLIQ      59

V FƏSİL. XARAKTEROLOGİYA VƏ MORFOLOGİYA      69

VI FƏSİL. AZAD QADINLAR       86

İKİNCİ HİSSƏ

CİNSİYYƏT TİPLƏRİ

I FƏSİL. KİŞİ VƏ QADIN………………………………………………......103

II FƏSİL. KİŞİ VƏ QADIN SEKSUALLIĞI      112

III FƏSİL. KİŞİ VƏ QADIN ŞÜURU      124

IV FƏSİL. İSTEDAD VƏ DAHİLİK      140

V FƏSİL. İSTEDAD VƏ YADDAŞ      157

VI FƏSİL. YADDAŞ, MƏNTİQ, ETİKA      197

VII FƏSİL. MƏNTİQ, ETİKA, MƏN      213

VIII FƏSİL. “MƏN” PROBLEMİ VƏ DAHİLİK      230

IX FƏSİL. KİŞİ VƏ QADIN PSİXOLOGİYASI      260

X FƏSİL. ANALIQ VƏ FAHİŞƏLİK      308

XI FƏSİL. EROTİKA VƏ ESTETİKA      349

XII FƏSİL. QADININ MAHİYYƏTİ VƏ

ONUN KAİNATDAKI ANLAMI      378

XIII FƏSİL. YƏHUDİLİK      452

XIV FƏSİL. QADIN VƏ BƏŞƏRİYYƏT      503

B İ R İ N C İ H İ S S Ə

CİNSİ RƏNGARƏNGLİK

GİRİŞ

Hər cür düşüncə orta ümumilikdə anlayışlardan yola çıxaraq iki istiqamət üzrə inkişaf edir. Düşüncə bir tərəf-dən daha çox şeyləri öz içinə alan və bunun sayəsində get-gedə daha geniş fəaliyyət sahəsi tutan daha ali mücər-rədlikdə anlayışlara can atır, digər tərəfdən isə o anlayış-ların kəsildiyi nöqtəyə – konkret vahid kompleksə, fərdə yönəlir. Bu elə bir nöqtədir ki, ona biz düşüncə sferamız-da yalnız sonsuz sayda məhdudlaşdırıcı təriflər yolu ilə, daha yüksək, daha ümumi “şeylərə”, yaxud hansısa son-suz sayda spesifik fərqli anlara qovuşmaq yolu ilə çata bi-lərik.

Məməlilərdən, quşlardan, soxulcanlardan fərqlənən balıqlar sinfinin mövcudluğu faktı balıqların qığırdaqlı və sümüklü olması faktından daha əvvəl hamıya məlum idi. Digər tərəfdən bütün balıqları quşlar və məməlilərlə onur-ğalılar anlayışı ilə birləşdirmək və soxulcanları bu yolla alınmış daha mürəkkəb vahid hadisələr kompleksi ilə qar-şılaşdırmaq fikrinə isə çox sonralar gəlinmişdir.

İnsanlar ruhun gerçəklik sferasındakı sonsuz oxşarlıq və fərqliliklərlə gözə çarpan bu özünütəsdiqini heyvanlar aləmindəki yaşayış uğrunda mübarizə ilə müqayisə edir-dilər. Anlayışların köməyi ilə biz özümüzü dünyadan qo-ruyuruq.

Zorla özündən çıxarılmış adamı içində olduğu o məh-dud sfera üçün zərəsizləşdirməkdən ötrü tutub əl-ayağını bağladığımız kimi onlarla da (anlayışlarla) biz yavaş-yavaş və tədricən bütün dünyanı sarırıq. Bunu edib əsas təhlükə-ni sovuşdurduqdan sonra biz ayrı-ayrı əzablara girişirik və o zaman bütün işi tamamlamış oluruq.

Ən qədimlərə aid iki anlayış var ki, insanlıq öz mənə-vi həyatının lap başlanğıcından onlarla qarşılaşmalı ol-muşdur. Doğrudur tez-tez onlara əhəmiyyətsiz düzəlişlər edilmiş, onlar təmirə göndərilmiş, lakin tam yaxud qis-mən təmir edilməli olduğu halda yalnız yamaq vurulmuş, onlardan nə isə çıxarılıb atılmış və yenidən əlavə edilmiş-dir. Beləcə insanlar onların məzmununu gah məhdudlaş-dırmış, gah da yenidən genişləndirmişlər. Misal üçün dar seçki qanunu yeni ehtiyacların təzyiqi ilə buxovlarını bir-birinin ardınca açmağa məcbur olmuşdur. Lakin hər hal-da ümumən və bütövlükdə götürüldükdə düpbədüz keç-mişdə olduğu kimi biz hələ bu günə qədər onlarla kifa-yətlənirik. Mən burada kişi və qadın anlayışlarından bəhs edirəm.

Doğrudur, biz arıq, incə, yastı, əzələli, enerjili, dahi “qadınlardan”, qısa saçlı və bəm səsli “qadınlardan” bəhs edirik həmçinin, saqqalsız, naqqal “kişilərdən” də danışı-rıq. Biz həmçinin “qadına bənzəməyən qadınların”, “kişi-sayaq qadınların” və “kişiyə bənzəməyən kişilərin”, “qa-dınsayaq kişilərin“ olduğunu da etiraf edirik. İnsanın hələ doğuşdan bu və ya digər cinsə mənsubiyyətini müəyyən edən yalnız bir xüsusiyyəti diqqətə almaqla anlayışlara hətta onları inkar edən təriflər verməyə can atırıq. Lakin belə vəziyyət heç bir məntiqə sığmır.

Dostlar arasında, ya da salonda, elmi və ictimai top-lantıda “kişilər və qadınlar” barədə, “qadının azad olma-sı” barədə qızğın mübahisələri eşitməyən yaxud özü belə mübahisələri salmayan varmı? Bunlar elə söhbətlər və mübahisələrdir ki, “kişilər” və “qadınlar” sonu olmayan bir mütəmadiliklə bir rəng hüdudunda hər cür fərqlərdən məhrum edilmiş ağ və qırmızı kürələr kimi bir-birinə qar-şı qoyulur!

Mübahisəli məqamları onların hər birinin fərdi yara-nışı baxımından araşdırmaq cəhdi isə heç vaxt olmamış-dır, belə ki, hər birinin fərdi təcrübəsi olduğundan müxtə-lif şeylərin bir sözlə adlandırıldığı, dil və anlayışın bir-bi-rilə uzlaşmadığı bütün hallarda olduğu kimi burada da hər cür razılaşma ağlasığmaz görünür. Doğrudanmı, ta-mamilə iki müxtəlif qrup olan “qadınlar” və “kişilər” hər qrupun daxilində bu qrupun digər nümayəndələri ilə bü-tün maddələr üzrə üzləşən yekrəng bir şey kimi gözə çar-pır? Cinslər arası fərqlər barədəki mühakimələr çox hal-larda şüursuzca və getdikcə daha qətiyyətli olaraq buna söykənir. Təbiətdə heç yerdə belə kəskin fərqlilik müşahi-də olunmur. Məsələn, biz metallardan qeyri-metallara, qatışıqlardan kimyəvi birləşmələrə tədrici keçidləri görür, heyvanlarla bitkilər, məməlilərlə quşlar arasındakı aralıq formalara rast gəlirik. Yalnız ümumi praktiki ehtiyaclar baxımından aləmi seyr nöqtəsi tapmaq üçün biz hadisə-ləri qruplaşdırır, onların arasına dəqiq sərhədlər çəkir, tə-biiliyin sonsuz melodiyasından ayrı-ayrı ariyaları çəkib qoparırıq. Lakin ağlabatan, mənasız yaxşılıq əzab olur. Bu eyni vaxtda həm təfəkkür anlayışlarına, həm də miras qalmış ifadə qanunlarına aiddir. Qeyd olunmuş analogi-yalardan çıxış etsək, biz bu halda da təbiətin bir tərəfdən kişi cinsindən, digər tərəfdən isə qadın cinsindən olan bü-tün varlıqlar arasında kəskin sərhəd qoymadığı fikrini heç cürə qəbul edə bilmirik. Buna görə də hər hansı bir varlığı bu uçurumun sırf bu və ya digər tərəfinə aid etmək müm-kün deyil. Bu qətilik hətta qrammatikaya da yaddır. Dəfə-lərlə elə olub ki, qadın məsələsi barədə bitməz mübahisə-lərə ali hakim olaraq anatom cəlb olunub.

Onun qarşısında vəzifə qoyulub ki, kişi və qadının ruhani təbiətinin anadangəlmə və buna görə də dəyişməz xüsusiyyətləri ilə qazanılmış xüsusiyyətləri arasındakı fərqlilikdən doğan mübahisəni həll etsin (kişi və qadın dühası barədə məsələni anatomik nəticələrdən asılı etmək çox qəribədir. Əgər burada, həqiqətən də, insan həyatının digər hər hansı bir sahəsindən götürülmüş təcrübənin kö-məyi ilə onlar arasında heç bir bir fərq müəyyən etmək mümkün olmursa, onda necə ola bilər ki, bir tərəfdə on iki kub santimetrdən bir az artıq beyin tədqiqatın ümumi nəticəsini təkzib etsin). Beyindən yaxud başqa bir bədən əzamızdan bəhs olunmasından asılı olmayaraq qəti me-yarlar haqqında suala daha dərin düşünən anatomlar bü-tün hallarda aşağıdakı cavabı verirlər. Bütün kişilər və qadınlar arasında ümumi cinsi fərqlər göstərmək qeyri-mümkündür. Doğrudur, kişilərin çoxunda əlin skeleti qadınların çoxunda olan əl skeletindən tamamilə fərqlənir, lakin nəinki təkcə sümüklərə görə, hətta ayrı-ayrı əzalar əzələlərlə, bağlarla, oynaqlarla, dəri ilə, arteriya və sinir-lərlə saxlanmış olduğu halda da, tam əminliklə cinsiyyəti təyin etmək mümkün deyildir. Həmin şey döş qəfəsinə də, xaç sümüyə də, kəlləyə də aiddir. Bəs onda skeletin cinslər arasındakı kəskin fərqi, xüsusilə aydın nəzərə çarpdıran hissəsi haqqında, çanaq haqqında nə demək olar? Axı ümumi fikir belədir ki, çanaq bəzi hallarda doğuş aktı üçün uyğundur, bəzi hallarda da isə yox. Buna baxmayaraq, ça-naq da etibarlı meyar deyildir. Küçədəki insanları müşahi-də edən hər bir kəs asanlıqla bunu görə bilər ki, qadınlar-dakı kimi geniş çanaqlı çoxlu “kişi” olduğu kimi, dar kişi çanaqlı çoxlu “qadın” da vardır. Beləliklə, doğrudanmı, hər hansı cinsiyyət fərqləri mövcud deyildir? O halda kişi-lər və qadınlar arasında, ümumiyyətlə, heç bir fərq qoyma-maq daha məsləhət deyilmi?

Bu çətinlikdən necə qurtarmaq olar. Köhnə görüş öm-rünü başa vurub və daha bizi qane etmir, ancaq biz onsuz heç cür ötüşə bilmirik. Miras qalmış anlayışlar məsələnin qənaətbəxş izahını verə bilmədiyi üçün onları daha dərin-dən araşdırmağı sınamalıyıq.

I FƏSİL

“KİŞİLƏR”

VƏ “QADINLAR”

Əksər canlı varlıqların ən ümumi təsnifatı, onların er-kəklərə və dişilərə, kişilərə və qadınlara bölünməsi gerçək faktları araşdırmağa heç cür imkan vermir. Çoxları bu an-layışların işə yaramadığını bu və ya digər ölçüdə aydın dərk edirlər. Bu məsələ ilə bağlı müəyyən bir aydınlıq əldə etmək bu əsərimin ən əsas hədəfidir.

Araşdırdığım mövzu ilə bağlı hadisələri ən yeni dövr-də nəzərdən keçirmiş tədqiqatçılara tamamilə qoşulmaqla yanaşı, bunu qeyd etməyi özümə borc bilirəm ki, bu tədqi-qatın çıxış nöqtəsi kimi inkişaf tarixi (embriologiya) ilə mü-əyyən edilmiş insanın, bitkilərin və heyvanların ilkin emb-rional quruluşunda cinsiyyət fərqinin olmadığı faktını gö-türmüşəm. Belə ki, beş həftəlik insan rüşeymində onun sonra əldə edəcəyi cinsiyyətin əlamətlərini görmək hələ heç cür mümkün deyildir. Yalnız beş həftədən sonra bura-da başlayan proseslər hamiləliyin üçüncü ayının sonunda ilkin olaraq hər iki cins üçün ümumi quruluşun birtərəfli inkişafı ilə başa çatır. Özünün daha sonrakı gedişində isə bu proses hansısa müəyyən seksual istiqamətdə fərdiyyə-tin qazanılmasına gətirib çıxarır. Burada mən bu proses-lərin ayrı-ayrı detalları üzərində dayanmayacağam. Digər cinsiyyətin əlamətlərinin, heç olmasa hətta tamamilə tək cinsiyyətli bitki, heyvan və insan fərdlərində həmişə sax-lanması və heç vaxt tamamilə yoxa çıxmaması faktı, hətta ali orqanizmlər kateqoriyasına mənsub hər rüşeymin bu biseksual quruluşu ilə izah olunur. Cinsiyyətcə fərqlənmə heç vaxt tamamilə başa çatmır. Kişi cinsinin bütün xüsu-siyyətləri zəif, güclə seçiləcək halda olmuş olsa belə, qa-dınlarda da rast gəlinir; əksinə qadına məxsus əlamətlər çox formalaşmış şəkildə olmasa da, bütövlükdə kişidə də vardır. Belə hallarda, adətən, deyilir ki, onlar “rudimentar” haldadır.

Fikrimizi təsdiqləmək üçün misal olaraq irəlidə də müstəsna maraq dairəmizdə olacaq insanı götürək. Əsl qadının da kişilərdə saqqalın çıxdığı oxşar yerlərində “la-nugo” adlandırılan piqmentlənməmiş yumşaq tüklər olur. Buna oxşar olaraq əsl kişinin də məmələrinin altında süd vəziləri kompleksləri – inkişafdan qalmış komplekslər olur. Cinsiyyət orqanları və onların ifrazat yollarının yer-ləşdiyi tractus urogenitalis (sidik yolları) adlanan sahədə bu hadisələr xüsusi diqqətlə tədqiq olunmuşdur. Bütün bunlar birmənalı şəkildə hər iki cinsiyyətin əlamətləri ara-sında rudimentar halda tam bir paralellik olduğunu göstə-rir. Bu embrioloji tapıntılar bəzi digər məlumatlarla qarşı-laşdırılaraq sistematik əlaqə şəklinə Hekkellə razılaşaraq cinslərə bölünməni “honoxorizm” adlandırsaq, o zaman canlı varlıqların müxtəlif sinif və növlərində bu honoxo-rizmin müxtəlif dərəcələrini aşkar etmiş olacağıq. Nəinki bitkilərin, eləcə də heyvanların müxtəlif növləri gələcəkdə qazanacağı cinsiyyətin əlamətlərinə hansı ölçüdə malik ol-masından asılı olaraq öz aralarında bir-birilərindən fərqlə-nəcəklər. Cinsi dimorfizm – bu daha geniş nöqteyi-nəzər-dən baxdıqda cinsi fərqliliyin ən yüksək dərəcəsi, deməli, ən güclü honoxorizmdir. Məsələn, “asellus aquaticus”un (su ulağı) bəzi növlərində belə bir xüsusiyyət müşahidə olunur: eyni bir növün erkək və dişiləri xarici görünüşcə bir-birindən iki tamamilə müxtəlif ailəyə və cinsə aid fərd-lərdən az fərqlənmirlər, hətta bəzən daha kəskin fərqlənir-lər. Onurğalılarda heç vaxt belə kəskin honoxorizm müşa-hidə olunmur, nəinki xərçəngkimilərdə yaxud həşəratlar-da. Onlarda erkəklə dişi arasında cinsi dimorfizm halında olduğu kimi kəskin fərqlənmə müşahidə olunmur. Burada daha çox sonsuz sayda qarışıq cinsi formalara, o cümlədən, “hemafroditizm”ə rast gəlinir. Balıqlarda isə hətta müs-təsna ikicinsiyyətli, normal hemofroditizmli bütöv ailələrə rast gəlirik. Ancaq qabaqcadan bunu qəbul etmək lazımdır ki, ən əhəmiyyətsiz qadınlıq qalıqlarına malik kəskin er-kəklər və tamamilə nəzərə çarpmayan kişiliyə malik kəs-kin dişilər və bu iki tipin arasında mərkəzdə bir cür he-mafrodit forma olmaqla bahəm bu üç nöqtə arasında heç dolmamış boşluq yoxdur. Bizi xüsusi olaraq insan maraq-landırır. Lakin ona tətbiq oluna bilən hər şey bəzi dəyişik-liklərlə cinsi yolla çoxalmaq qabiliyyətinə malik əksər canlı varlıqlar üçün də keçərlidir. İnsan haqqında isə tərəddüd-süz aşağıdakıları demək olar: kişi və qadın arasında sonsuz sayda “aralıq cinsi formalar” adlandırılan keçid dərəcələri vardır. Fizikada Boyl-Gey-Lüssak qanununa tabe olan (hə-qiqətdə isə heç bir qaz bu qanuna tabe olmur) ideal qazlar-dan danışılır ki, bu qanuna əsaslanaraq götürülmüş kon-kret halda ondan mümkün ola bilən bütün kənarlaşmalar müəyyən olunsun. Beləcə, biz də həqiqətdə mövcud olma-yan tipik cinsi formalar olaraq ideal kişi (K) və ideal qadını (Q) qəbul edə bilərik. Bu tipləri qəbul etmək nəinki müm-kün, həm də zəruridir. Nəinki hər bir “incəsənət obyekti”, həm də “elm obyekti” Platonun dediyi mənada tipdir, ide-yadır.

Mütləq bərk və mütləq elastiki cismin xassələrini təd-qiq edərkən fizika çox yaxşı dərk edir ki, gerçəklikdə onun gəldiyi nəticələri tam təsdiq edəcək heç bir hal yoxdur. Cismin bu iki halı arasındakı empirik məlumatlar, aralıq mərhələlər fizika üçün tipik xassələrin tapılmasının yalnız çıxış nöqtəsidir, bu mərhələlər özləri isə əks istiqamətdə, yəni nəzəriyyədən praktikaya getdikdə bəzi qarışıq forma-lar kimi nəzərdən keçirilir və geniş müzakirə olunur. Eləcə də bunun kimi mükəmməl kişi və mükəmməl qadın ara-sında yalnız hər cür mümkün pillələr, onlara yalnız məlum yaxınlaşmalar mövcuddur, onların özləri isə real olaraq mövcud deyillər.

Ona diqqət etmək lazımdır ki, burada söhbət təkcə sadəcə biseksual meyillənmədən yox, daim qüvvədə olan ikicinslilikdən gedir. Sonuncu isə bu vaxta qədər aparıl-mış tədqiqatlarda edildiyi kimi, yalnız təkcə orta cinsi for-malarla, fiziki və psixi hermafroditlərlə məhdudlandırıl-mamalıdır. Aydındır ki, bu formada mənim fikrim tama-milə yenidir. Bu vaxta qədər “aralıq cinsi pillələr” adı al-tında bilinən yalnız orta cinsi pillələr idi. Sanki riyazi dillə ifadə etsək, bura cinsi formaların yığıldığı yer idi. Sanki burada görünən iki kənar nöqtəni birləşdirən və hər yerdə eyni sıxlıqla örtülmüş xətt üzərindəki əhəmiyyətsiz məsa-fədən daha böyük bir şey idi.

Deməli, kişi və qadın sanki bütün canlı fərdlərə ən fərqli nisbətlərdə yayılmış iki substansiya (mahiyyət) ki-midir, həm də hər substansiyanın əmsalı heç vaxt sıfıra bərabər ola bilməz. Hətta belə demək olar ki, təcrübə aləmində nə kişi, nə də qadın yoxdur, var olansa yalnız kişilik və qadınlıqdır. Buna görə də A və B fərdlərini sa-dəcə kişi və qadın adlandırmaq doğru deyildir, əksinə on-ların hər birində nə ölçüdə kişilik və qadınlıq olduğunu göstərmək lazımdır.

Bu baxışı təsdiqləyən sonsuz sayda sübutlar gətirmək olardı. Onlardan ən ümumiləri artıq girişdə öncədən qeyd olunmuşdur. Qadın çanaqlı və qadın döşlü, zəif tük ör-tüklü və ya tamamilə tüksüz, incə belli, çox uzun saçlı “kişilər”i, dar çanaqlı və batıq döşlü, zəif perinacumlu və nazik budlu, kobud bəm səsli və bığlı (bunlar qadınlarda gözümüzə çarpdığından daha çox olur, əlbəttə, böyümə-yə qoymurlar) “qadınları” yadınıza salıram. Klimaksdan sonra qadınlarda çıxan saqqal bura aid deyil və sair və i.a. Adətən, eyni bir adamda qəribə şəkildə cəmləşən bütün bu hadisələr həkimə də, praktik anatoma da yaxşı məlumdur. Lakin indiyə qədər onlar ayrı-ayrı baxılmış və ümumi əlaqəyə gətirilməmişdir. Tərəfimizdən dəstəklənən baxışın lehinə ən qəti sübut cinsiyyət fərqlərini ifadə edən ədədlə-rin güclü rəqsidir ki, bu da bütün xüsusi əsərlərə, bənzər fərqləri müəyyənləşdirmək üçün aparılmış antropoloji və anatomik xarakterli bütün mümkün ölçmələrə dəyişməz sürüşkənlik möhürü vurur. Qadınlara aid ədədlər heç vaxt kişilərə aid ədədlərin sona çatdığı yerdən başlanmır, həmişə həm kişilərin, həm də qadınların eyni miqdarda doldurduğu müəyyən aralıq sahə mövcud olur. Aralıq cinsi formalar nəzəriyyəsinin bu dayanıqsızlığı müəyyən qədər faydalı olsa da, bununla eyni zamanda əsl təmiz elmin maraqlarına ciddi ziyan vurmuşdur. İxti-saslı anatom və antropoloqlar heç vaxt cinsiyyət tiplərinin elmi cəhətdən müəyyən olunmasına çalışmamış, yalnız bərabər tətbiq oluna bilən ümumi əlamətləri tapmaq istəmişlər. Lakin sonsuz sayda cürbəcür istisnalar ucbatından bu heç vaxt onlara nəsib olmamışdır. Buraya aid olan bütün ölçmə nəticələrinin qeyri-müəyyənliyi və dağınıqlığı bununla izah olunur.

Bizim sənaye epoxasının həm öz elmiliyini xüsusi nə-zərə çarpdırmaq, həm də əvvəlki dövrlərdən fərqlənmək-dən ötrü statistikaya ümumi marağı bu ideyaların uğurlu inkişafı yolunda güclü əngəldir (yəqin ki, statistika ilə ri-yaziyyatın qohumluğu özünü büruzə verir). Tip deyil, or-ta səviyyə axtarmışlar. Anlamamışlar ki, təmiz (tətbiqi ol-mayan) elmi sistemdə mərkəzi fiqur yalnız tipdir. Buna görə də mövcud morfologiya və fiziologiya öz kəşfləri ilə tip axtarmaqla məşğul olan insana kömək etmək iqtida-rında deyildir. Burada yeni ölçmələr müəyyən edilməli, məsələnin daha geniş tədqiqi aparılmalıdır. İndi əlimizdə olan məlumatların elm üçün sözün yalnız Kant anlamın-da deyil, daha geniş anlamında heç bir əhəmiyyəti yox-dur.

Bu halda ən vacib şey K və Q-nin dərk olunmasıdır, ideal kişi və ideal qadının (“ideal”, yəni hər cür sonrakı təsnifatsız tipik) dəqiq və doğru müəyyənləşdirilməsidir. Əgər biz bu tipləri dərk və müəyyən edə bilsək, onda ar-tıq onları ayrı-ayrı hallara tətbiq və sonuncunu hər iki ti-pin müəyyən miqdarının qarışığı kimi təsvir etmək çətin olmayacaq. Beləliklə, bu əsər bizə bol nəticələr vəd edir.

Mən bu fəslə belə yekun vururam: elə bir canlı varlıq yoxdur ki, yalnız müəyyən bir cinsiyyət baxımından tə-yin oluna bilsin. Gerçəklik daha çox iki nöqtə (məqam) arasında müəyyən dəyişilmə büruzə verir, onlardan heç biri empirik aləmin hansısa bir fərdində tamamilə təcəs-süm olunmur, lakin hər bir fərd onların hər birinə yaxın-laşır. Elm bu iki quruluş tipi arasındakı tək varlığın möv-qeyini müəyyənləşdirməyi öz qarşısına məqsəd qoymalı-dır. Bu tipləri təcrübə dünyasında ola-ola onun fövqünə yüksələn xüsusi metafizik varlıq saymaq lazım deyildir. Gerçəkliyin mümkün mükəmməl təsvirinin evristik moti-vi labüd olaraq onların dərkinə aparır.

Bütün canlı varlıqlarda cinslərin fərqliliyinin nata-mamlığının nəticəsi kimi ortaya çıxan bu biseksuallığın anlaşılması hələ çox qədimlərə aiddir. Ola bilsin ki, o, Çin mifologiyası üçün də yad olmamışdır, amma hər halda QədimYunanıstanda çox bilinən bir şey idi. Hermafrodi-tin mifik obrazda təsviri və Platonun “Ziyafət” əsərində Aristofanın hekayəsi buna sübutdur. Daha sonrakı dövr-lərdə mövcud olmuş qnostik ofit sektası ilk insanı Andro-ginia kimi təsəvvür edirdi.

II FƏSİL

ARRHENOPLASM

VƏ THELYPLASMA

Bura aid faktları hərtərəfli nəzərdən keçirməyi qarşı-sına məqsəd qoymuş tədqiqat hər şeydən öncə oxucunun bu əsərdə cinsiyyət tiplərinin anatomik və fizioloji xüsu-siyyətlərinin yeni və tam təsvirini tapacağı ilə bağlı təbii ümidini doğrultmalıdır. Məqsədimin bu böyük məsələni həll etmək üçün müstəqil tədqiqatlar aparmaq olmadığını nəzərə alsaq (əsərimin son məqsədi üçün də bunun heç bir əhəmiyyəti yoxdur) və bir adam üçün bunun öhdəsindən gəlməyin mümkün olub-olmamasından asılı olmayaraq mən bu əsərdən əvvəlcədən imtina etməliyəm. Ədəbiy-yatda olan bütün nəticələrin kompilyativ şərhi isə tamami-lə gərəksiz bir iş olardı, çünki Hevlok Ellis bunu çox gözəl bir şəkildə etmişdir. Ehtimal əqli nəticələr yolu ilə onun tapdığı nəticələr əsasında cinsiyyət tipləri yaratmağa can atmaq bizi ən yaxşı halda hipotetik müddəalara gətirəcək ki, bu da elmi işin inkişafını zərrə qədər də asanlaşdırma-yacaq. Bu fəsil daha çox formal, ümumi xarakter daşıyır. O, bioloji prinsiplərə istiqamətlənib və gələcək tədqiqatçı-ların diqqətini bəzi ayrı-ayrı məsələlərə cəlb etmək və bu-nunla onların işinə öz töhfəsini vermək istəyir. Bioloji bi-likləri olmayan oxucu bu fəsli adlayarsa, kitabın qalan hissələrinin onun tərəfindən anlaşılmasına bunun xüsu-si zərəri olmayacaq.

Kişiliyin və qadınlığın müxtəlif dərəcələri haqqında təlim sırf anatomik nöqteyi-nəzərdən inkişaf etdirilmişdir. Anatomiya isə təkcə kişiliyi və qadınlığı ifadə edən forma-ları öyrənməklə məhdudlaşmır. O, həmçinin onların hansı yerlərdə xüsusi kəskinliklə gözə çarpdığına da diqqət yeti-rir. Bədənin müxtəlif hissələrində əks olunan cinsiyyət fərqlərinə dair gətirilmiş misallar onu sübut edir ki, cinsiy-yət təkcə mayalanma orqanları və rüşeym vəziləri ilə məh-dudlaşmır. Lakin burada sərhəd xəttini haradan keçirməli? Cinsiyyət yalnız “birinci”, yaxud “ikinci” cinsi əlamətlər-dən ibarətdirmi? Yaxud onun əhatəsi daha genişdir? Başqa sözlə cinsiyyət harada var və harada yoxdur?

Göründüyü kimi, son onilliklərdə kəşf edilmiş çoxlu yeni faktlar yenidən bizi məcbur edir ki, XIX yüzilliyin 40-cı illərində kəşf edilmiş, lakin özünə çox az tərəfdar top-lamış bir nəzəriyyəni qəbul edək. Məsələ ondadır ki, bu nəzəriyyənin labüd olaraq gətirib çıxardığı nəticələr həm onun banisini, həm də onun əleyhdarlarını elmi araşdır-maların bütün nəticələri ilə uzlaşmayan ziddiyyətlərlə üz-üzə gətirirdi. Doğrudur, bu ziddiyyətlər onun banisinə deyil, əleyhdarlarına aradan qaldırılmaz görünürdü. Hal-hazırda təcrübə bizi məcbur edir ki, yenidən ən yeni elmi məlumatlarla bağlı bəzi dəyişikliklərə uğramalı olan bu nəzəriyyəyə müraciət edək. Mən cinsiyyətin bütün bədə-nə yayıldığını təsdiqləyən Kopenhagenli zooloq Yor.İape-tusa Sm.Stenstrupun təlimindən bəhs edirəm.

Ellis orqanizmin cinsi quruluşca hər yerdə fərqli ciz-gilər büruzə verən, demək olar ki, bütün toxumaları haq-qında çoxlu məlumatlar topladı. Xatırlatmaq istəyirəm ki, tipik kişi və tipik qadın sifət rəngi bir-birlərindən kəskin şəkildə fərqlənir. Bu onu düşünməyə əsas verir ki, həm də-rinin hüceyrələrində, həm də onun qan damarlarında mə-lum cinsi fərqlilik özünü büruzə verir. Şübhəsiz ki, həm qan boyayıcı maddənin miqdarında, həm də mayenin kub santimetrindəki qan kürəciklərinin sayında bu fərqlilik var. Bişof və Rüdinger beyində cinsiyyət fərqliliyi oldu-ğunu müəyyən etdilər, ən yeni dövrdə isə Yustus və Alis Qaul eyni fərqliliyi vegetativ orqanlarda da (qaraciyər, ağciyər, dalaq) kəşf etdilər. Həqiqətən də, qadında nə var-sa, bəzisi güclü, bəzisi zəif olmaqla kişiyə “erogen” təsir göstərir. Öz növbəsində kişidə olan hər şey qadını qıcıq-landırır və özünə cəlb edir.

Elə bu məqamda biz formal məntiq baxımından, doğ-rudan da, fərziyyədən başqa bir şey olmayan, lakin onun doğruluğunu təsdiq edən çox sayda faktların təsiri altında demək olar ki, tam mötəbərlik qazanan belə bir müddəa irəli sürə bilərik: orqanizmin hər bir hüceyrəsi müəyyən cinsi xarakterə, müəyyən cinsi çalara sahibdir. Aralıq cinsi formaların universallığı prinsipimizə uyğun olaraq elə buradaca əlavə edirəm ki, bu cinsi xarakter müxtəlif in-tensivlik dərəcəsinə malik ola bilər. Cinsi xarakteristika-nın ifadə gücünün müxtəlifliyinə verilən bu zəruri inter-val həm yalancı, həm də əsl hermafroditizmi xüsusi zəh-mət çəkmədən bizim sistemə daxil etməyə imkan verir (heyvanlarda onun mövcudluğu Stenstrupun zamanında hər cür şübhədən kənar idi. İnsana gəldikdə isə hələ indi də bir az şübhə ilə yanaşmaq olar). Stenstrup deyir: “Əgər heyvanın cinsiyyəti təkcə elə mayalanma orqanları ilə məhdudlaşsaydı, o zaman bir heyvanda cəmləşmiş bir-bi-rilə yanaşı mövcud olan iki cinsiyyət mexanizmi fərz olu-na bilərdi. Lakin cinsiyyəti müəyyən cəmləşmə yerinə ma-lik, yaxud müəyyən mexanizmdə ifadə olunmuş bir şey kimi təsəvvür etmək olmaz. O hər yerdə özünü göstərir və canlı varlığın bütün nöqtələrində inkişaf edir. Kişi bədə-nindəki hətta ən əhəmiyyətsiz hər bir hissə o, qadın var-lığındakı uyğun hissəyə nə qədər çox oxşasa da, kişiyə xas-dır. Öz növbəsində, qadındakı ən əhəmiyyətsiz hissə də yalnız qadına xasdır. Hər iki cinsiyyət mexanizminin bir fərddə birləşməsi yalnız o halda onu, həqiqətən, ikicin-siyyətli edər ki, hər iki cinsin təbiəti onun bütün bədənin-də eyni dərəcədə hakim olsun və sonuncunun hər nöqtə-sində özünü büruzə versin. Lakin bu cinsiyyətlərin möv-cud əksliyi halında onların bir-birini qarşılıqlı surətdə məhv etməsi və yaxud həmin varlıqda hər hansı cinsiyyət əlamətlərinin yoxa çıxması deməkdir. ”Əgər empirik fakt-ların mənasına uyğun hərəkət edərək K və Q arasında sonsuz sayda keçid pillələr olması prinsipini orqanizmin bütün hüceyrələrinə şamil etmək lazım olduğunu etiraf etsək, o zaman Stenstrupun rastlaşdığı çətinlik aradan qalxmış olar və hermafroditizm artıq eybəcərlik kimi gö-rünməz.

Mütləq kişilikdən onun tam yoxluğuna, yəni onun mütləq qadınlıqla üst-üstə düşdüyü nöqtəyə qədər olan bütün orta pillələr ayrıca götürülmüş hər bir hüceyrənin sonsuz sayda müxtəlif cinsi xarakteristikaları kimi nəzərə çarpır. Bu fərqlilik şkalasını bir-birilə real şəkildə birləş-miş substansiyalar kimi təsəvvür etmək və yaxud böyük molekullardakı sonsuz sayda çox müxtəlif növ atomlar şəklində vahid protoplazmanı qəbul etmək – bu məsələ-nin həllində hər cür fərziyyələr irəli sürməkdən çəkinmək daha yaxşı olardı. Birinci fərziyyə fiziloji baxımdan tətbi-qə yararlı deyil – onda onun forması fizioloji cəhətdən ey-ni qalsa da, hər bir kişi və qadın bədən hərəkəti üçün onu müəyyən edən şəraitdə ikilik zəruri olardı. İkinci fərziyyə isə daha çox kifayət qədər uğur əldə etməmiş irsiyyət nə-zəriyyələrini xatırladır. Onların hər ikisi, bəlkə də, eyni də-rəcədə həqiqətdən uzaqdır.

Bizim dövrdə hətta təxmini də olsa, təcrübə əsasında bunu sübut etmək imkansızdır ki, götürülmüş hüceyrənin kişiliyi və qadınlığı nədən ibarətdir, hər bir Q hüceyrəsi-nin K hüceyrəsindən histoloji, molekulyar-fiziki, yaxud kimyəvi fərqi nə qədərdir. Biz gələcək tədqiqatların nəti-cələri barədə öncədən qərar vermədən (onlar, yəqin ki, bioloji hadisələri fizika və kimyadan spesifik olaraq çıxar-mağın mümkünsüzlüyünü qəbul edəcəklər) nəinki hü-ceyrələrin məcmusu kimi götürülmüş bütün orqanizmdə, həm də hüceyrələrin özlərində cinsi çaların müxtəlif güc-də olması barədə fikrimizi müdafiə etmək haqqına sahi-bik. Qadınaoxşar kişilər daha çox qadın dərisinə sahib olurlar, onların kişilik orqanlarının hüceyrələri zəif bölün-mə qabiliyyəti ilə seçilirlər və bunun birbaşa nişanəsi də makroskopik cinsi əlamətlərin zəif inkişafıdır və sair və i.a.

Cinsi əlamətlərin bölgüsünü də eynilə cinsi xarakte-ristikanın makroskopik ifadəsinin müxtəlif dərəcələri üz-rə aparmaq lazımdır. Onların təyinatı başlıca olaraq digər cinsə erotik təsirin qüvvəsi ilə əlaqəlidir (ən azından bu heyvanlar aləmində belədir). Con Qenterin hamılıqca qə-bul olunmuş nomenklaturasından kənara çıxmamaq üçün mən kişi və qadın rüşeym vəzini (testis, epididymis, ova-rium, epoophoron) ilk əsas cinsi əlamətlər adlandırıram. Rüşeym vəzilərinin daxili çıxışları (toxum kanatçıqları, to-xum qovuqcuqları, tubauterus, təcrübə göstərir ki, öz cin-si əlamətlərinə görə bəzən rüşeym vəzilərindən xeyli fərq-lənirlər) birinci dərəcəlidir. Nəhayət, “xarici cinsi əlamət-lər” gəlir ki, doğuş zamanı insanın cinsiyyəti onlara görə müəyyən olunur və hətta bəlli şəkildə onun taleyi həll olunur (görürük ki, çox vaxt da düzgün həll olunmur). Yerdə qalan digər cinsi əlamətləri birləşdirən ümumi cə-hət isə ondan ibarətdir ki, onlara cinsi əlaqə məqsədləri üçün bilavasitə gərək yoxdur. İkinci dərəcəli cinsi əlamət-lərə isə hər şeydən öncə onları aid edə bilərik ki, onlar za-hirən cinsi yetkinlik dövründə üzə çıxır və demək olar ki, etibarlı şəkildə müəyyən olunmuş fikir belədir ki, rüşeym vəzilərinin qana ifraz etdiyi müəyyən maddə olmadan in-kişaf edə bilmirlər (kişilərdə saqqal, qadınlarda saç, döşün inkişafı, səsin dəyişilməsi və s.)

Nəzəri əsaslardan daha çox praktiki əsaslara istinad edərək xarici təzahürlərə və hərəkətlərə görə bilinən kişi-lərdə əzələ qüvvəsi və iradə möhkəmliyi kimi anadangəl-mə xüsusiyyətləri üçüncü dərəcəli əlamətlər adlandıraq. Nəhayət, elə buraya adət, vərdiş və ya məşğuliyyət sayə-sində təsadüfi qazanılmış – kişilərdə siqaret çəkmək, içki içmək, qadınlarda əl işləri kimi cinsi əlamətlər əlavə oluna bilər. Bu sonuncular həmçinin, bəzən digər cinsə özünün erotik təsirini göstərə bilir və elə bu da onu göstərir ki, on-lar düşünüldüyündən daha tez-tez asanlıqla üçüncü dərə-cəli əlamətlərə çevrilir, bəzən isə daha dərinə gedərək bi-rinci dərəcəli əsas cinsi əlamətlərlə əlaqəyə girirlər. Təsni-fatın özü cinsi əlamətlərin belə sahmanını öncədən qərar-laşdırmır, ruhi xüsusiyyətlərin cismani xüsusiyyətlərə nis-bətən ilkin olub-olmadığını, yaxud sonuncular tərəfindən şərtləndirildiyini və hadisələrin uzun səbəb zənciri yolu ilə onlardan alınıb-alınmadığını müəyyənləşdirmir. O əksər hallarda yalnız digər cinsə cəlbedici təsirin gücünü, cinsi əlamətlərin gözə çarpıldığı zamanı, digər cinsin gözləri önündə nümayiş etdirdiyi aydınlığı göstərir.

“İkinci dərəcəli əlamətlər” barədə danışarkən biz ar-tıq rüşeym hüceyrələrinin orqanizmin ümumi dövranına daxil etdiyi ifrazata işarə etmişdik. Həm bu ifrazatın təsi-rini, həm də süni surətdə kastrasiya ilə yaradılmış yoxlu-ğunu hər şeydən öncə məhz ikinci dərəcəli cinsi əlamətlə-rin inkişafı ya da geriləməsi üzərində öyrənmişlər. Daxili ifrazat isə bədənin bütün hüceyrələrinə şəksiz təsir göstə-rir. Nəinki bədənin ikinci dərəcəli cinsi əlamətlərə malik hissələrində, həm də bütün bədəndə kişiləşmə dövrünə doğru baş verən dəyişikliklər bunu sübut edir. Eynilə bu-nun kimi hər hansı bir vəzinin ifrazatını da öncədən yal-nız orqanizmin bütün toxumalarına bərabər yayılmış ola-raq təsəvvür etmək lazımdır.

Rüşeym vəzilərinin daxili ifrazatı fərdin cinsiyyətinin tamamlanması deməkdir. Buna görə də hər bir hüceyrə üçün ilkin cinsi xarakteristikanı qəbul etmək, sonra isə ona keyfiyyətcə təyin olunmuş tamamilə hazır masculinum yaxud femininum yaranması üçün tamamlayıcı əlavə şərt kimi bəlli ölçüdə rüşeym vəzilərinin ifrazatı əlavə olunma-lıdır.

Rüşeym vəzisi yalnız elə bir orqandır ki, cinsi əlamət onda hər şeydən daha parlaq şəkildə özünü büruzə verir; bu əlaməti onun morfoloji birliyində daha asan görmək olur.

Eynilə bunun kimi razılaşmaq lazımdır ki, orqaniz-min həm cins, növ, həm də ailə xüsusiyyətləri rüşeym və-zilərində hər şeydən daha yaxşı təmsil olunur. Digər tə-rəfdən, Stenstrup tamamilə haqlı olaraq təsdiq edə bilərdi ki, cinsiyyət orqanizmin spesifik “cinsi hissələrində” cəm-ləşməyib onun hər yerinə yayılmışdır. Eləcə də Neheli de Vris, Oskar Qertviq və digərləri bu məsələdə çox şeyə ay-dınlıq gətirən bir nəzəriyyəni inkişaf etdirmiş və vacib də-lillərlə əsaslandırmışlar. Bu nəzəriyyəyə görə çoxhücey-rəli orqanizmin hər bir hüceyrəsi növə aid bütün xüsusiy-yətlərin daşıyıcısıdır, bu sonuncular isə xüsusi qüvvə ilə rüşeym hüceyrələrində cəmləşmişdir. Vaxt gələcək bu nə-zəriyyə ehtimal ki, bütün tədqiqatçılar üçün öz-özlüyün-də anlaşılan olacaq. Xüsusilə bu faktı diqqətə alsaq ki, hər bir canlı varlıq onda şırımların yaranması və bölünmə sa-yəsində bir hüceyrədən yaranır.