Текст книги "Xiyabani"

11

Ertəsi gün səhər tezdən yola düşən tacirlər bir gün də yol gedib Türkiyə ilə İran sərhəddinə, Qızıldizəyə yetişdilər. Kəndin girəcəyində Ağa Sadıq adlı bir nəfər onları qarşıladı. Sonra isə başda Mir Hadı ağa olmaqla tacirləri gömrükxana rəisinə təqdim etməyə başladı:

– Əfəndim, Hacı Mir Hadı ağa Təbrizin ən məşhur tacirlərindən mərhum Hacı Seyid Hüseyn ağanın oğludur…

Məhəmməd o dəqiqə dönüb Əliyə baxdı. Bu baxmaqla da o, Ağa Sadığın Mir Hadı ağanı «Hacı Mir Hadı» deyə tanıtdırmasından təəccübləndiyini bildirdi.

Ağa Sadıq o birilərin də adının üstünə bir şöhrət əlavə edib gömrükxana rəisinə təqdim elədi. Sonra beş pasportun qiymətini verərək hər adama özü demişkən, bir pasport alıb gömrükxana işlərini qurtardı.

Gömrükxana işləri qurtaran günün sabahı, dan yeri qızarmamış əvvəlcə dəvələr, sonra da müsafirlər yola düşdülər. Onlar birinci gecəni Bayaziddə qalıb ikinci gün Qara Kəlisaya yetişdilər. Sabah Həsənqalaya, o biri gün Ərzuruma çatacaqdılar.

Karvansaraçı çay qaynatmışdı. Müsafirlər adama bir stəkan çay içib, şor-çörək yeyib, atları bayıra çəkdilər.

Karvan irəlilədikcə qorxu azalırdı. Buna baxmayaraq sarban karvanın qaytarılmasını əmr etdi. Karvan təzəcə dönməyə başlamışdı ki, müsafirlərin başı üstündən dörd güllə vıyıldayıb keçdi. Güllələri yolkəsənlər atmışdılar. Mir Hadı ağa dərhal atın cilovunu çəkib dedi:

– Dayan, qardaş, yoxsa bunlar bizi qırarlar.

Soyğunçular karvanı əhatəyə aldılar. Məhəmmədlə Əlinin və sarbanın yolkəsənlərə qarşı saymamazlığı quldurbaşına xoş gəlmədiyi üçün onları möhkəm döydürdü. Dəvələrin zəngini açıb adamların gözlərini bağladılar.

Soyğunçular tacirləri bir gün dolandırandan sonra bir çayın kənarına gətirib gözlərini açdılar. Sarban üzünü quldurların başçısına tutaraq dedi:

– Sən kürd ola-ola elatlıqda xəyanət edirsən. Paşa bəy də sənin kimi elatdır. Onun dəvələrini niyə aparırsan?

– Dəvələr Paşa bəyindir?

– Bəli, onundur… – Sarbandan qabaq Mir Hadı ağa dilləndi.

– Elə isə sizi buraxarıq. Ancaq mallarınız bizdə qalacaq. Gərək öncə öyrənək ki, dəvələr, həqiqətən, Paşa bəyindir, ya yox.

Bunun ardınca quldurbaşı Məhəmmədgilin hərəsinə bir dənə təndir çörəyi, bir də ağ məcdiyə (pul) verib iki tərəfi göstərdi:

– Bax, belə getsəniz, Həsənqalaya çatarsınız, beləsinə getsəniz, düz Ərzuruma çıxacaqsınız. Xoş gəldiniz…

Bundan sonra soyğunçular şərqə tərəf getdilər.

Tacirlər isə öz aralarında xeyli məsləhətləşəndən sonra Ərzuruma getməli oldular. Yolu min bir müsibətlə qət etdilər. Müsafirlər nə olur olsun, özlərini İran konsulxanasına yetirmək istəyirdilər. Çünki soyğunçuların apardığı malları geri qaytarmaq üçün başqa kimdən kömək istəyəcəklərini bilmirdilər.

«Burada əcəm44
  Əcəm – keçmişdə ərəb olmayan xalqlara və onların nümayəndələrinə, xüsusən, iranlılara, İran əhalisindən olan adamlara verilən ad


[Закрыть] konsulu olmaz» sözünü eşidəndə isə elə bil karvandakıların başlarına qaynar su tökdülər. Nəhayət, soraqlaşa-soraqlaşa gəlib Qanbur karvansarayını tapdılar. Bura iranlıların düşərgəsi kimi bir yer idi. Karvansara sahibi Əhməd əfəndi gələn yeni müsafirləri gülərüzlə qəbul edib onların rahatlığını təmin elədi.

Onlar pasportlarını Əhməd əfəndiyə göstərərək başlarına gələn macəranı da danışdılar.

– Ağalara çay verin, – deyə Əhməd əfəndi qulluqçulara səsləndi, sonra isə tələsik karvansaranın çayxanasından çıxdı.

Çox çəkmədi ki, o, başqa bir adamla qayıtdı. İran tacirlərinə məxsus qiyafədə olan bu şəxsin qırx-qırx beş yaşı ancaq olardı. Bu, xoylu Hacı Abdulla idi. O, İran tacirlərinin Ərzurumdakı nümayəndəsi sayılırdı.

Hacı onlara əlindən gələn qədər yaxşılıq etdi.

– Bizlərdə adət belədir ki, qonaqdan haçan gedəcəyini soruşmazlar. Ancaq siz gərək özünüzü ya Təbrizə yetirib xarici işlər idarəsi vasitəsilə mallarınızı tələb edəsiniz, ya da Trabzona gedərək İran konsuluna şikayət edəsiniz. Ərzurum valisinə isə şikayət etməyi məsləhət bilmirəm. Bunun onsuz da faydası olmayacaq.

Belədə tacirlər uzun götür-qoydan sonra Nəhayət, Trabzona gedib konsul vasitəsilə şikayət etməyi qət etdilər. Elə həmin günün səhəri yerli əhalinin «yaylı» adlandırdığı arabasayaq miniklə yola düşdülər. Hacı Abdulla onlara bir neçə lirə verdi. Utana-utana əlindən bu qədər kömək gəldiyini söyləyib üzr istədi. Sonra onları Trabzonda İran tüccarlarının nümayəndəsi sayılan Hacı Məhəmməd Cəfər ağa İsfahanlının yanına göndərdi.

Hacı Cəfər İsfahanlı arıq, uzun, ovurdları batıq bir kişi idi. Qonaqları görüncə soruşdu:

– Ağalar haradan təşrif gətiriblər?

– Vətəndən.

– Bəh, bəh! Yenə əziz vətənin ətri hücrəni doldurdu, – deyə hacı döşəkçənin üstündən durub müsafirləri gülə-gülə qarşıladı.

Mir Hadı ağa hamının əvəzindən təşəkkür edib Hacı Abdullanın yazdığı məktubu ona təqdim elədi. Məktubda Hacı Abdulla müsafirlərə üz verən bədbəxt hadisəni yazmış, Hacı Cəfərin onlara yardım etməsini xahiş istəmişdi.

Kağızda yazılanları oxuduqca Hacının üzündəki bayaqkı şadlıq yavaş-yavaş əriyib yox oldu.

– Siz gərək oradan İrana qayıdaydınız… Lakin artıq iş-işdən keçib. İndi ki buraya kimi gəlibsiniz, gedib Darülsəadətdə (İstanbulda) şikayət edin. Çünki buradakı İran konsulluğu ləğv olub. Hansı vaporla (gəmi ilə) getmək istəsəniz, sizlər üçün bilet ala bilərik. Yenə də deyirəm, nə qədər tez getsəniz, sizin üçün bir o qədər yaxşıdır.

Müsafirlər bir-birinin üzünə baxdılar. Mir Hadı ağa bir daha hamının əvəzindən hacıya təşəkkür etdi:

– İnşallah, İstanbula çatıb sizə köməyinizin müqabilində pul yollayarıq. Orda qohumumuz var.

Məhəmməd onun sözünü kəsdi:

– Mənim İstanbulda qohumum yoxdur, mən Batuma getməliyəm. Batumdakı İslamiyyə müsafirxanəsinin sahibi bizim qohumdur.

– Lap yaxşı, onda sən Batuma gedərsən, – Hacı Cəfər ağa dilləndi. Sonra isə üzünü Mir Hadı ağaya tutub əlavə elədi: – Siz isə İstanbula nisyə vaporu ilə gedə bilərsiniz. Amma bilməlisiniz ki, əgər İstanbulda adamınız gəlib pul verərək sizi vapordan çıxarmasa, heyət sizi Zonquldağdakı daş-kömür mədənlərinə təqdim edəcək. Onlar da borcunuz ödənənə qədər sizi mədəndə işlədəcəklər.

Mir Hadı ağa dilləndi:

– Bizdən dörd nəfəri İstanbula yazın. Bu cavan oğlan isə Batuma gedəcək.

– Oho, bax bu heç yaxşı olmadı. Bu oğlana Batuma getmək üçün mütləq nəqd para lazımdır. Yaxud…

Məhəmməd onun sözünü kəsdi:

– Olmaz ki, mən gəmi ilə İstambula kimi gedəm, oradan məni Batuma qaytarıb yol kirəsini də elə orada alasınız? Batumda mənim qohumlarım çoxdur. Hamısı da varlı-hallı.

– Hə, bax bu başqa məsələ!

– Çox yaxşı, belə də edərik, – deyə Mir Hadı ağa da razılığını bildirdi…

12

Məhəmməd Batumda iki gündən artıq qalmadı. Üçüncü gün bilet alıb Tiflisə getdi. Təbrizdən çıxalı ikinci dəfə idi ki, Məhəmməd səfər yoldaşlarından ayrılırdı…

İstanbul da hesaba alınsa, Tiflis onun gördüyü beşinci şəhər idi. Bu şəhərdə onun ən vacib işi Mirzə Fətəli Axundzadənin qalan əsərlərini tapıb oxumaq idi. Axı dostu Badamçıya söz vermişdi ki, imkan olan kimi əsərlərin üzünü köçürüb ona da göndərəcək.

Məhəmməd Tiflisdə qaldığı müddətdə əsərlərinə məftun olduğu o böyük şəxsiyyətin məzarını ziyarətə də getdi.

13

Tiflisdən Mahaçqalaya – əmisinin yanına gələn Məhəmməd burada bütün vaxtını Qərb ədəbiyyatını mütaliəyə sərf etdi. Daha sonra isə Təbrizə qayıdıb arzuladığı Talibiyyə mədrəsəsinə daxil oldu. Bu vaxtacan o, iki alimin yanında dərs almışdı: Hacı Mirzə Həsəndən fiqh-üsul elmini, Mirzə Əbdüləli Təbrizidən isə nücum elmini öyrənmişdi.

Günlər ötür, hər ötən gün isə ona bir yenilik gətirirdi. Təbriz gəncləri arasında özünə yeni dostlar, yeni həmməsləklər tapmışdı…

14

Üç atlı toz-torpaq yolla çapırdı. Qabaqdakı atlı iyirmi beş yaşlı gənc idi. Arxadan gələn iki atlı isə ondan xeyli yaşlı idilər.

Atlılar Paşa bəyin çadırlarına gəlib çatdılar. Paşa bəy onları görən kimi qarşılarına üç nəfər göndərdi ki, qonaqların atını tutsun.

Gələnlər çadırın qabağında atlarından düşdülər. Paşa bəy onlarla mehriban görüşüb çadırlardan birinə dəvət etdi. İçəri keçən atlılar təklif olunan yerdə oturdular. Gənc atlı Paşa bəylə üzbəüz döşəkçə üstündə əyləşdi. Ona yoldaşlıq eləyən digər iki atlı isə gəncin yanında bardaş qurdular.

Bu zaman qulluqçu qız Səlimə özünü tez Dürdanənin yanına verdi:

– Pis oğlan deyil, ay qız… Kaş elə qismətin bu olsun. Maşallah, üz-gözündən nəciblik yağır.

– Bunun nəyini tərifləyirsən? – Dürdanə dodaqlarını büzdü. – Sənin gözün pis görür… Keçən il bizdə qonaq qalan o tacir oğlan yadındadırmı? Həyalı ona deyərlər!

Bahar xanım qonaqlara xoşgəldin eləyib qayıdanda gözlərinin gülüşündən anlamaq olardı ki, oğlan onun xoşuna gəlib.

– Qızım, gələn Qaraeynili Mir Abdulla ağanın oğludur. Atasının var-dövləti həddən aşıb. Bu da səni istəyənlərdən biridir!

Bu sözlərlə ana qızının fikrini bilmək istədi.

Oğlanı Bahar xanım kimi Paşa bəy də xoşlamışdı. Bəs, görəsən, Dürdanənin cavabı necə olacaqdı? O hələlik susurdu…

Ata ilə ana həmin gecə qızı çağırıb bir daha fikrini soruşdular. Özünü təngə gəlmiş kimi göstərən qız dedi:

– Mən bilmərəm, ixtiyarım sizdədir, başımı hayana kəssəniz, qanım o yana axacaqdır.

Paşa bəylə Bahar xanım Dürdanənin gözlənilməz cavabından sevinib qızlarını öpdülər.

Oğlanın yanınca gələn ağsaqqallar da işin belə asanlıqla düzəlməyindən məmnun oldular. İki günə nişan gətirəcəklərini bildirib qayıtdılar.

Paşa bəy həmin günün səhəri nişan tədarükünə başladı. Yaxın qəsəbədən düyü, qənd almağa adam göndərdi. Qonşu obaların başçılarına, ağsaqqallarına, qəbilə rəisləri və tayfa böyüklərinə xəbərçi yollayıb onları nişan məclisinə dəvət etdi.

15

Ertəsi gün dəvət olunanlar dəstə-dəstə Paşa bəyin çadırları qurulan düzəngaha axışırdılar. Oğlan adamları hamıdan qabaqda idi. Əlli atlıdan ibarət bu dəstənin beş nəfəri qadın (biri oğlanın anası, ikisi bacıları, biri əmisi arvadı, biri də xalası) idi. Oğlanın atası Mir Abdullanın kefi çalır, damağı oynayırdı. O özünə böyük bir arxa tapmış, oğlunu daha böyük bir sərvətə çatdırmış, gələcəyini tamamilə təmin etmişdi. Yolda nişan məclisinə gedənlərlə salamlaşır, onların ehtiramına ehtiramla cavab verirdi.

Birdən hamı heyrət içində qaldı: Paşa bəyin çadırları yox idi, lələ köçüb, yurdu qalmışdı. O qədər çadırdan, atdan, dəvədən, qoyun-keçidən, tay kimi vurulan ticarət mallarından bir nişan qalmamışdı. Hamının ağlından bir fikir keçirdi: «Bu necə olan işdir?! Əgər Paşa bəy qızı vermək istəmirdisə, nə üçün bu qədər camaatı yığıb buraya tökmüşdü?»

Bu sualın cavabını bilmək üçün bir gün əvvəli təsvir etməliyik.

Paşa bəyin mənsub olduğu Təzəli tayfası üçün əziz gün gəlib çatmışdı. Obanın adamları şadlanacaq, tayfanın yeganə qızı, nadir gözəli üçün şirni içiləcəkdi. Birdən uzaqlarda qara buludlar günəşin qabağını kəsdi, hava qaraldı, qara yel əsdi. Şimşək dayanmadan çaxır, göy qızmış nər kimi nərə çəkirdi. Sonra güclü yağış başladı, lap axırda isə coşqun sel düzəngahı ağuşuna aldı. Paşa bəy arvadı ilə sevimli qızının əlindən yapışıb çadırdan çıxanda lap yaxında şimşək oynadı. Onun işığında biyaban açıq-aydın göründü. Obada özünü itirməyən bir adam vardısa, o da Paşa bəy idi. O bilirdi ki, ata minməklə də bu selin qabağından qurtarmaq olmaz. Yubanmadan arvadı ilə qızını ticarət yükləri yığılan yerə çatdırdı. Su onların dizinə çıxır və getdikcə artırdı. O, əvvəlcə qızını, sonra da arvadını yüklərin üstünə çıxartdı. Dönə-dönə tapşırdı ki, yüklərin dəmirindən bərk-bərk tutsunlar. Paşa bəydən başqa bir neçə adam da yüklərin üstünə çıxıb oturmuşdu. Dağ seli bir göz qırpımında çadırları uçurdub tayların toplandığı yerə çatdı. Paşa bəy qışqırdı:

– Özünüzü itirməyin, dəmirlərdən möhkəm yapışın!

Bir az sonra isə Paşa bəyin üstünə oturduğu tay selə qapılıb axırdı. Lakin bu halında da fikri ancaq arvadı ilə qızının yanında idi.

Paşa bəy bilirdi ki, əgər sel onu dağa-daşa çırpmasa, üstündə oturduğu tay onu Qaraquş çəmənində yerə oturdacaqdır. O, ümid edirdi ki, arvadı ilə qızını da burada tapacaqdır.

Paşa bəyin düşündüyü kimi də oldu: Qaraquş çəməninə çatanda sel gücdən düşdü.

Səhər açıldı. Günəş Qaraquş çəmənində yığılıb gölməçələnən sularda əks olunmağa başladı. Dünən bu vaxt hər şeyi – eli, obası, varı -dövləti, vəfalı arvadı, gözəl qızı olan Paşa bəy bu gün bir tuman-köynəkdə çöllərə düşüb öz əzizlərini axtarırdı…

16

İki yüz dəvədən ibarət bir karvan arandan yaylağa ağır-ağır hərəkət edirdi. Hər yeddi dəvənin ovsarı (noxtası) bir nəfərin əlində idi.

Gül-çiçəklə bəzənmiş dağ yolları Xoy şəhərinə gələn müsafirlərə ruh verirdi. Karvanın ehtişamı öndəki kəcavədə oturan uzunsaqqal qocanın varlı-karlı və nüfuzlu şəxs olduğunu bildirirdi. O, Təbriz müdərrisi55
  Müdərris – mədrəsə müəllimi (red.)


[Закрыть] Hacı Pişnamaz ağa idi. Kəcavədə qoca ilə yanaşı, onun arvadı Səriyyə xanım da var idi.

Qocalar bir övlad, lap elə bir kor qız üçün dəfələrlə ata, qatıra, dəvəyə minib müqəddəs yerləri ziyarətə getmişdilər. Ancaq nədənsə indiyədək Allah dərgahında onların iltiması qəbul olunmamışdı.

Nəhayət, dağlıq yol qurtardı, müsafirlər geniş bir düzənliyə yetişdilər. Ətrafdakı mənzərə karvan əhlini lərzəyə salan kimi oldu. Düzü dünyanı su tutub yolu bağlamışdı.

Onlar suyun kənarına yetişdilər. Karvandakılardan biri əli ilə irəliyə işarə edib dedi:

– Ora baxın, bir adam huşsuz düşüb qalıb! Özü də zənən xeylağıdır!

Qadının köməyinə yetişmək üçün karvandakılardan kimsə yerindən tərpənmədi. Hacı Pişnamaz ağa arvadına dedi:

– Deyəsən, qarı, Allah ərzimizi eşidib, duamız müstəcəb olur.

– Necə bəyəm, Hacı ağa!

– O qız xeylağı kim olur-olsun, onu övlad kimi özümüzlə Təbrizə aparmalıyıq.

– İndi ki Allah belə istəyib, nə deyirəm, ağa, mən razı… – bunu deyən qadının sevincindən gözləri doldu.

Hacı Pişnamaz sarbanı çağırıb dedi:

– Gedib baxın, əgər ölməyibsə, gətirin bizim kəcavəyə.

Sarbanın əmri ilə dörd adam oraya yüyürdü.

Bu, bir qız idi. Sanki kiminsə yaxınlaşdığını hiss eləyib gözlərini bir anlığa açdı, sonra təzədən yumdu. Qızı götürüb kəcavəyə uzandırdılar. Karvan yenidən yola düzəldi. Xeyli yol getdikdən sonra isə bir kəndə qayıtdı. Günorta vaxtı kəcavədəki qız gözlərini açdı. Tamam özünə gəldikdən sonra Səriyyə xanım ondan kim olduğunu soruşdu. Qız cavabında Paşa bəyin qızı Dürdanə olduğunu söylədi. Eyni zamanda başına gələnləri nəql elədi.

Karvan bir az da irəlilədikdən sonra Paşa bəyin çadırları olan düzəngaha yetişdi. Karvandakılar ətrafı axtarıb-arayıb çoxlu kişi, qadın və uşaq meyiti tapdılar, hamısını bir-bir dəfn elədilər. Meyiti tapılanlar arasında Bahar xanım da var idi. Paşa bəydən isə xəbər yox idi…

Bahar xanımın boynunda olan qızılları gətirib verəndə Dürdanənin təzədən ürəyi getdi. Sonra ayıldı, anasının nişanələrinə baxdıqda halı bir də xarablaşdı. Onu hər dəfə özünə gətirirdilər, lakin çox keçmədən qız yenə huşunu itirirdi. Son dəfə gözlərini açanda başını Səriyyə xanımın dizi üstündə gördü. O elə hey ağlayır, Allaha yalvarır, Dürdanəyə şəfa diləyirdi. Qız özünə gəldikdən sonra Pişnamaz ağa ilə Səriyyə xanım onu özlərinin yeganə övladı kimi sevəcəklərinə, atasını axtarıb tapacaqlarına söz verdilər. Qoca ər-arvadın vədinə inanan Dürdanənin ürəyi bir az sakitləşdi…

17

Pişnamaz ağanın Təbrizdəki bağlı-bağçalı həyəti, ikimərtəbəli evi, bəzəkli otaqları, böyük çil-çıraqları, kitab dolabları Dürdanəyə qəribə göründü. Ən qəribəsi isə bu idi ki, tanış-bilişlər düz üç ay Səriyyə xanımın görüşünə gəlib-getdilər. Dürdanə fikir eləməsin deyə Səriyyə xanım onu da özü ilə qonaqlıqlara aparırdı.

Pişnamaz ağa ilə arvadının Dürdanəyə məhəbbəti gündən-günə artdığı kimi, Dürdanə də tədricən onlara alışır, onları sevməyə başlayırdı. Bir müddət sonra isə o özünü bu qoca ər-arvadın qızı kimi aparırdı.

Günlər, aylar, illər gəlib keçdi. Dürdanə əməlli-başlı şəhər qızı olmuşdu.

Bir gün Səriyyə xanım ərinə dedi:

– Biz bu qızı nə vaxtacan subay saxlayacağıq? Axı dinimizə görə günah eləyirik.

Kişi diksinən kimi oldu:

– Düz deyirsən, bu işdə Allah özü bizi bağışlasın…

– Sənin tələbələrindən bir yaxşısına versək, necə olar? – deyə Səriyyə xanım ürəyindən keçənləri dilinə gətirdi.

– Başqa yerdən istəyən yoxsa, mən sabah gələcəyinə ümid bağladığım bir oğlanı bura göndərəcəm ki, kitablarımın içindən birini mənə gətirsin. Bu vaxt qız da onu görər.

Həmin günün səhəri Pişnamaz ağa mədrəsəyə gedəndən bir saat sonra qapı döyüldü.

– Ay qız, gör kimdir! – Səriyyə xanım səsləndi.

Dürdanə cəld qapıya getdi. Daha yadına düşmədi ki, çadranın uclarını açıb üzünü gələn adamdan gizlətsin.

– Qapı döyən, kimsən? – deyə qız ahəstə və məlahətli bir səslə soruşdu.

Qapının arx