Текст книги "Ağ zanbaqlar ölkəsi"

Onun Bosniya və Dalmasiya ərazisində bir universitet, bir politexnikum, əlli bir gimnaziya, iyirmi üç peşə mək-təbi, səkkiz müəllimlər seminariyası, yeddi dənizçilik məktəbi, doqquz şəxsi, on texniki, iyirmi dörd kənd təsər-rüfatı məktəbləri (qadınlara aid olanları nəzərə almadan) var. Əgər özünüz o yerlərdə olub, bu məktəbləri və ölkə ərazisinə necə səpələndiklərini öz gözünüzlə görsəniz, tə-əssüratınız daha da genişlənər.

Məktəblər təkcə zahiri görünüşü ilə yox, təmizliyi və gigiyenası ilə də göz oxşayır: nəhəng pəncərələri olan hündür sinif otaqları, enli dəhlizlər, gözəl havalandırma sistemi, məntiqli və rahat mebel, hərəkətli oyunlar üçün təmiz və geniş həyət, yaxşı təchiz olunmuş gimnastika zalları.

Və bütün Finlandiyada bu cürdür. Vıborqda rus, isveç və fin qadın gimnaziyaları, rus və isveç peşə məktəbləri, isveç və fin liseyləri, eləcə də natamam peşə liseyi, gənclər üçün ümumtəhsil fin məktəbi, rus və fin xalq məktəbləri, dənizçilik, ticarət və ali sənətkarlıq məktəbləri, əlavə qadın kursları, isveç və iki fin hazırlıq məktəbi yerləşir.

Kuopioda cəmi on beş min sakin üçün seminariya, li-sey, texniki peşə məktəbi, kar və korlar üçün peşə mək-təbi, sənaye məktəbi, qadın gimnaziyası, ticarət məktəbi, bir neçə xalq məktəbi, oğlan və qızlar üçün doqquzillik is-veç və yeddiillik fin ümumtəhsil məktəbi fəaliyyət gös-tərir.

Tavastqusun təxminən altı min əhalisi var. Görünüşcə tamamilə sakit əyalət şəhəridir. Qolumdakı saata baxıb uzununu yeddi, enini səkkiz dəqiqəyə piyada keçdim. Bütün şəhərdə cəmi bir mehmanxana və arabir böyük za-lında teart tamaşaları nümayiş olunan “Teatral” adlı bir restoran var. Amma məktəb, necə deyərlər, xirtdəkdən-dir. Bu şəhər səkkizillik kişi gimnaziyası, müəllimlər se-minariyası, ali toxuculuq məktəbi, iki qadın gimnaziyası (fin və isveç), iki ali xalq məktəbi (oğlanlar və qızlar üçün), ibtidai məktəb, işləyənlər üçün bazar günü mək-təbi, yalnız bazar günü işləyən “Müstəqil kilsə”, islahedici məktəb, hazırlıq, həbsxana və rus məktəbinə malikdir.

Bizdə bu qədər təhsil ocağı fəaliyyət göstərən altı min-lik şəhər göstərə bilərsinizmi?

Aboda şəhərin bir milyon yarım rublluq illik gəlirinin iki yüz mini məktəblərə xərclənir. Bununla belə, görün, məktəblər necə təchiz olunub!

Gəncliyimin çox ilini Peterburq gimnaziyalarında mü-əllimliklə keçirmişəm. Bina darısqal, sinif otaqları da ağzı-nacan dolu olurdu. Sinifdə on iki adam olandan sonra nə-fəs almaq çətinləşirdi. Hava nəfəslərlə zəhərlənir, şagird isə artıq dərsi dinləyə bilmirdi. Diqqətlər dağılır, müəl-limlər əsəbiləşməyə başlayırdı. Şagirdlər dəqiqəbaşı sinif-dən çölə icazə alırdı. Və bütün bunlar paxtaxtda baş verir-di.

Vıborqdakı, Tavastqusdakı liseylər, Helsinqforsdakı qadın gimnaziyaları görüşüncə kiçik qalalardır. Məktəb binaları fin şəhərlərini bəzəyir. Məsələn, Aboda şəhərin hündür yerində, dağda, arxın sahilində qəsr-ev, qala-bina ucalır. Bu, Dənizçilik Məktəbidir.⁵⁶ Əks istiqamətə, gözəl muzey tərəfə getsəniz, işıqlı xudmani evlə rastlaşarsınız. Elə düşünərsiniz ki, hansısa varlı və zövqlü insanın evi-dir. Amma bu da məktəbdir – ticarət təmayüllü.⁵⁷

Vıborqdakı məktəblər necəsə bir yerə toplaşıb və hün-dür tavanlı, geniş pəncərəli, iki işıqlı zaldan ibarət xüsusi binalar məhəlləsi əmələ gətiriblər.

Məktəb dərsləri xüsusi səliqə ilə bölüşdürülüb. İki saat səhər – səkkizdən ona kimi və iki saat günorta – ikidən dördə qədər. Ona görə də şagirdlər uzun müddət bir yer-də oturub, bayat hava ilə nəfəs almalı olmurlar. Siniflər həmişə yaxşı havalandırılır.

Boş vaxtlarında fin gəncləri qışda konkidə və ayaq xizəyində sürüşür, yayda isə döyüşür, üzür, topla oynayır və qaçışırlar. Sinəsini, əzələlərini, ciyərini, ayağını, əlini inkişaf etdirir, dözümlülüyü öyrənir, sağlamlığını möh-kəmləndirir.

Yazın əvvəllərində küçədə ayaqyalın gəzən çoxlu oğ-lan uşağı görə bilərsiniz. Geyindiyi yaxşı kostyumdan bil-mək olar ki, ayağıyalınlıq kasıblıqdan irəli gəlmir. Amma yenə də məktəblilərə baxmaq çox xoşdur. Sifətlərində sol-ğunluqdan, sısqalıqdan, bizim uşaqlardakı yaşıl darman izindən əsər-əlamət yoxdur. Uşaqlar ağ göbələk kimi ca-nıbərk böyüyür, sanki onlar bərk xəmirdən düzəldilib.

– Məktəb bizim ən böyük var-dövlətimizdir, – finlər deyir, – Bizdə siz rusların Ural kömür mədənləri, Sibir qı-zıl yataqları yoxdur. Təbiət öz nemətlərini bizdən əsirgə-yib. Bunun yerini öz enerjimizlə doldurmalı olmuşuq. Və-təndaşlarımızdan verə bildikləri hər şeyi tələb etmişik. Biz məktəbdə gəncləri zavodda ingilis poladını bərkitdikləri kimi saxlayırıq. Məktəblə biz bataqlıqlar arasındakı daş-kəsəyin içində elə bir nisbi rifahlı həyat qura bilmişik ki, Rusiyanın qalan əhalisi buna heç yaxınlaşa da bilmir. Məktəbimizi əlimizdən alsanız, batarıq. Mayasız xəmir ki-mi kütə tökülərik.

Təhsilin ölkədə bu cür geniş yayılması nəticəsində əha-li oxumağa – kitab və qəzet mütaliəsinə öyrəşib.

Abo muzeyində Aksel Hallenin gözəl bir rəsm əsəri var.⁵⁸ Yoxsul balıqçı koması təsvir olunub. Çılpaq divarlar boyu qoyulmuş kətillər, ağacdan düzəldilmiş masa. Döşə-mədə nimdaş həsirlər. Tavan altındakı çubuqdan çörək əvəzinə quru çovdar yuxası asılıb. Qoca baba həsiri toxu-yaraq təmir edir. Yanındakı kətillərin birində oturmuş, əynində təkcə köynək olan yeddi yaşlı nəvə sözləri güclə tələffüz edərək babasına kitab oxuyur. Ailənin qalan üzv-ləri işdədir. Evdə cəmi iki nəfər var – qoca və uşaq, hər ikisi də kitabladır.

Ölkədə məktəb kimi, qəzet də boldur. Hər bir şəhər-ciyin öz qəzeti var. Vıborqda on səkkiz min sakin üçün dörd qəzet buraxılır: ikisi fin, ikisi isveçcə. Az qala, bütün kəndlərdəki ailələr qəzetə abunədir.

Belə bir misal çəkə bilərəm. Bir kənddə iki əlil adam vardı, hər ikisi də komada yaşayırdı. Biri müqəvva kimi tənha olan ayaqsız qoca kişiydi, o birisi isə on yaşlı nəvə-siylə yaşayan kor qarı. Və bu iki əlil qoca şərikinə bir qə-zetə abunə yazılmışdı. Deməli, nəvə hər gün qəzet dalınca poçta qaçır, nənəsini götürüb qıçları olmayan qocanın ya-nına aparır və qəzeti başdan-axıracan onlara oxuyurdu.

Ona görə burada, hətta xalqın ən yaşlı, ən aşağı təbə-qəsində də fikirlər dərin yuxuya dalmır, quru budaq kimi sınıb tökülmür. İnsanlar öz şikəstliyi ilə barışmır. Özünü heç kimin ümidinə buraxmaq istəmir və “Nə olacaqsa, ol-sun” demir.

Meşədə təzə və canlı çəmənlik yoxdur, burada hamı qurumuş yarpaqların üzərində cücərmiş otların da qədri-ni bilir. Ölkə yaşayır. Təpədən dırnağa kimi yaşamaq istə-yir.

Bu yaxınlarda aşpaz qadın Mina Sillanpyaya⁵⁹ təhsilini məqalə yazacaq qədər təkmilləşdirdi, güclü işçi qadınlar hərəkatı yaratdı, böyük ictimai çəkisi olan silsilə məsələ-lər qaldırdı, ölkənin siyasi həyatında vacib rol oynamağa başladı və nəhayətdə parlamentə deputat seçildi.

Finlandiyada xalq seymlərinə namizədlər təkcə kişilər-dən ibarət olmur, eynilə qadınlar da millət vəkili seçilə bi-lir.⁶⁰ Və onlar xalq qanunvericiliyində indiyədək çoxunun göz yumduğu məsələlər barəsində vəsadət qaldırırlar. Ailə, nikah, qadın hüquqları məsələsinə yenidən baxırlar. Bütün Finlandiyada hələ Avropanın heç harasında olma-yan kimi, qadın alverinin qanuniləşdirilməsi rədd edilib. Orada bir dənə də olsun, qanuni qumarxana yoxdur.

Xalqın əyyaşlığına qarşı sərtləşdirilmiş tədbirlər həyata keçirilir. Finlər təbiətcə əyyaşlığa meyllidirlər, amma bu-nu orada açıq göstərmək üçün meydan yoxdur. Finlan-diyada tıxacsız qabları araq ehtiyatı ilə doldurmurlar, ək-sinə, arağı sandığa qoyub, xalqı yoldan çıxarmamaq üçün bacardıqca dərində gizlədir, ağzını qıfıllayırlar. Finlan-diya ərazisində arağı yalnız beş marka qiyməti olan üç litr yarımlıq böyük qablarda ala bilərsən. Bunu da tez-tez almaq olmur. Keçən il Finlandiya seymi ölkə ərazisində spirtli içkilərin, hətta pivənin də satışının qadağan olun-ması barədə qanun işləyib hazırlamışdı. Bu qanun hələ təsdiqlənməsini gözləyir.⁶¹

Fin xalqının həm iqtisadi, həm siyasi, həm sosial, həm də intellektual həyatı, bax, belə gözəl təşkil olunub! Fin-landiyanın və ya finlərin öz vətənini adlandırdığı kimi, “Suomi” sakinlərinin dürüstlüyü isə xüsusi məqalə tələb edir. Kim ki Finlandiyada, yəni Suomidə olmayıb, onda fin dürüstlüyünü çətin başa düşər. Finlandiya kimi ölkəyə siz heç harda rast gələ bilməzsiniz.

Və bütün bunlar gənc Finlandiyanın cəmi yetmiş, sək-sən, doxsan il ərzində inadkarlıqla etdiyinin nəticəsidir.

Mədəniyyətlərinin yüksək dərəcəsi – bütün xalq üçün ümum-milli məsələdir.

SUOMİ

Fin xalqının həyatı ilə bağlı iki məsələni xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır. Birincisi, Rusiya inqilabına, yəni 1917-ci ilə qədər⁶² finlərin müstəqil olmamalarıdır; ikincisi isə bu millətin daxilində güclü və liderlik bacarığı olan böyük şəxsiyyətlərin yetişməməsidir. Finlərin sahib ol-duqları yüksək mədəniyyət xalqın öz səyi nəticəsində for-malaşmışdır.

Finlandiya Rusiyanın şimal-qərbində yerləşir. Digər tərəfdən isə İsveçlə qonşudur. 1811-ci ilə qədər finlər İs-veçin əsarəti altında olublar. O zaman isveçlilərin finlərə münasibəti avstriyalıların Voyvodinada⁶³ və Bosniya-Her-soqovinadakı serblərə münasibəti kimi idi. Ya da Osmanlı dövründə rumların bolqarlara münasibəti kimi… Bütün hakimiyyət və iqtidar gücü, ticarət və sənaye, məktəblər, hətta kilsələr belə isveçlilərin əlində idi. Bütün dövlət mə-murları, hakimlər, əsgərlər, rahiblər və müəllimlər isveç-lilərdən ibarət idi. Onlar özlərini üstün gördüklərindən finlərə aşağı irqin⁶⁴ nümayəndəsi kimi baxır, onlarla bu şəkildə rəftar edirdilər. Finlər isveçlilərlə eyni siyasi hü-quqlara sahib olmamaqla yanaşı iqtisadi və mədəni ba-xımdan da geri qalırdılar.

Bütün bunlar isə onların bir millət kimi inkişafına çox təsir göstərmişdir. XVIII əsrin sonlarında, hətta 1840-ci il-lərə qədər Fin mədəniyyəti havasız bir zirzəmidə bitən çiçək kimi zəif və solğun idi. O dövrdə onların təhsil sə-viyyəsi də çox aşağı idi.

1808-ci ildə Rusiya ilə İsveç arasında müharibə başla-yanda Rus çarı I Aleksandr⁶⁵ öz ordusu ilə Finlandiya əra-zisinin yarısını işğal edəndən sonra Borgo⁶⁶ şəhərində bü-tün Suomidən seçilmiş nümayəndələri Fin Milli Məcli-sinə (Seym)⁶⁷ dəvət etdi. Bütün suomların (finlərin) nüma-yəndələrindən ibarət məclisə bu sual ünvanlanmışdı:

– Bundan sonra İsveçin idarəçiliyi altında qalmaq, yox-sa daxili idarəçilikdə müstəqil olmaq şərti ilə Rusiya tabe-liyinə keçmək istəyirsiniz?

Finlərin nümayəndələri Rus