Текст книги "Zindan xatirələri "

Buradakı ağcaqanadlar daha ağır vəziyyət yaradırdı. Onlar lap qışın çiləsində belə adamı rahat qoymurdular. Pıspısalar, siçanlar da rahat oturmayaraq lazımi “xidmət” göstərirdilər. Ağcaqanadlar yeksənək və yorucu səsləri ilə sanki qarışıq bir “orkestr” təşkil edirdilər. Pıspısalar və siçanlar isə atılıb-düşüb oynayırdılar. Bu haqda mənim fikirləşməyə kiçik imkanım belə yox idi.

Dəbirin çıxıb getməsi ilə başıma min cür xəyal və dəhşətli fikirlər hücüm etməyə başladı. Daima gəzişir və öz düşüncələrimi müəyyən nöqtədə toplamağa çalışırdım. Bu tərsə quyuda nə vaxtadək qalacağım barədə düşünürdüm. Fikirləşirdim ki, ailəm nə vəziyyətdədir? Görəsən, Ənzabi evimizə xəbər çatdırdımı? Mənimlə dostluq onun üçün gələcəkdə çətinlik törədəcəkmi? İndi bir çox məsələ onun üçün aydın deyildir. Bəlkə də çoxlu yeni şeylər kəşf edibdir. Axı o, çox məğrur idi. Məndən başqa heç kəsin sözünü qəbul etməzdi. Yazıq yəqin ki, indi qüssə edəcəkdir. Bəlkə də korlanıb aradan gedəcək. Bu qış fəslində o, haradan kömür və azuqə tapacaqdır. Beləliklə, fikirlər məni get-gedə bədbinliyə doğru yönəldirdi. Hər an daha qorxulu hadisələr gözümün qarşısında canlanırdı. Çünki Hecazini öldürmüşdülər. Mahmud Qatilin əvəzinə Əkbər Sallaxa işgəncə vermişdilər.

Məni nə üçün altı aydır zindandan buraxmırlar? Axı məndən nə istəyirlər? Yazıq Əli Şərqini nə üçün toqif (həbs) etmişlər? Deyirlər ki, hamı casus olmuşdur. Adamlar, hətta öz arvad-uşaqlarına da etibar etmirlər. Bəlkə bəzi adamların yanında ağzımdan müxtəlif söz qaçırmışam? – deyə düşünürdüm.

Dəqiqəbədəqiqə artmaqda olan bu müxtəlif fikirlər məni incidirdi. Hava çox soyuq idi. Bir tərəfdəndə külək əsirdi. Zindanda bədbəxt məhbusların naləsindən uca və həmahəng səslərdən başqa əyrı bir səs eşidilmir. Mən çox əsəbləşmişdim. Hətta öz həyatımdan belə doymuşdum. Bu əzabverici fikirlərin pəncərəsindən yaxamı necə xilas etmək haqqında düşünürdüm. Birdən-birə neçə illər bundan qabaq oxuduğum siyasi məhbuslardan birinin xatirələri yadıma düşdü. Bu xatirələr zindan dövrünün sonunadək tam mənasında mənə təskinlik verən və yol göstərən oldu. Həmin xatirələri təsadüfi olaraq oxumasaydım və ya onlar mənim yadıma düşməsəydi, bəlkə də digər dostlar kimi mənə də zindan mühiti qalib gələrdi. Onlar kimi məni də öldürüb, aradan aparardı…

Ehtiyac qəribə bir şeydir. O, hər hansı bir mövqedə öz təsirini göstərir. Məhbuslar da ehtiyac üzündən özlərinə xüsusi qayda-qanunlar düzəltmişdilər. Həmin qayda-qanunları da ciddi surətdə gözləyirdilər. Məsələn, beşinci otağa gəldiyim saatda dərhal məndən papiros və ya tiryəkə ehtiyacım olub-olmadığını soruşdular. Mən isə bu cəhətdən çox rahat idim. Ona görə ki, ömrümdə heç bir şeyə adət etməmişdim.

Üçüncü gecənin əhvalatını heç vaxt yadımdan çıxara bilmirəm. Təxminən gecəyarısı idi. Bir nəfər sanki pişik ilə danışırdı. Səsi eşidən kimi dayandım. Səs düz otağın qapı arxasından gəlirdi. O deyirdi: “Ey pişik, səninləyəm! Bilirəmki yuxun gəlmir, ayıq ol. Gözlə, başına papaq keçirməsinlər. Təminat işçiləri çox pis adamlardırlar. Ey heyvan, səninləyəm. Sən gözə çox fəqir görünürsən. Bunlar vicdan, allah və peyğəmbərin nə olduğunu bilmirlər. Gözlə, onların yalan andiçmələrinə birdən inanarsan ha… Ey pişik, səninləyəm! Sədinin bu hekayəsini yəqin ki, dəfələrlə eşitmisən. Orada deyilir: “Səndən soruşulmayan suala cavab vermə. Səndən istənilməyən şeyi göstərmə”. Pişikciyəzim, səninləyəm! Gözlərini yaxşı aç. Nəzmiyyədə söhbətlər “yox” ilə başlanır. “Bəli” dedikdə daha xilas ola bilməyəcəksən”.

Bu sözləri deyən adam həmin vasitə ilə mənə yol göstərmək istəyirdi. Bu adam zindanı təmizləyən idi. O, məşhur və zirək oğrulardan biri sayılırdı. Buna baxmayaraq, məhbusluq təəssübünü yaddan çıxartmayır və iki-üç saat müddətində pişik adı ilə mənə nəsihət verirdi.

Şübhə yoxdur ki, adi məhbusların hamısı bu cür deyildi. Onların arasında nacins, zərərli və mərdiməzarlar da tapılır. Belə adamların bir çoxu casusluq və xəbərçilik edərək azacıq tiryək yanığı, iki yumurta və s. əhəmiyyətsiz şeylər almaq xatirinə digər məhbuslara kələk düzəldirdilər. Bunlardan başqa, bir çox pallarda Polis idarəsi öz işçilərini də müxtəlif bəhanələr altında zindana göndərirdi.

Məhbuslar bir qayda olaraq əsəbi, yorğun, cana gəlmiş və dünyadan bezmiş adamlardırlar. Onları məşğul edən və başlarını qatan bir şey yoxdur. Ürəkləri darıxır. Onlar istəyirlər hər hansı yol ilə olursa-olsun öz başlarını məşğul etsinlər. Nifrət və kədər hislərini söndürsünlər. Buna görə də əlacsızlıqdan çoxlu danışırlar. Adamların dalınca pis sözlər deyirlər, söyüş söyürlər, nifrin və nalə edirlər. Həbsxanada çox qalmaq istəməyən müfəttiş isə həmin fürsətdən istifadə edərək məhbusların əsəbilik üzündən dedikləri sözləri sənəd kimi göstərərək, onlara min cür rəng verir və ali rütbəli rəislərinə çatdırırdı. İstintaqçılar isə bu cür yalançı raportları özləri üçün böyük kəşfiyyat hesab edərək onu daha yüksək rütbəli rəislərə yetirir və bütün bunların nəticəsində yazıq məhbus heç bir təqsiri olmadan dərin bir quyuya düşürdü. Fərruxinin ölümü buna parlaq misaldır. Bu barədə sonra ətraflı surətdə bəhs edəcəyik. Bir gün mən gecə gördüyüm yuxunu məhbuslara danışmışdım. Bunu, dərhal Füruzeşə çatdırmışdılar. Polis idarəsinin məmurları yuxu görmək məsələsini məndən gizlətmədilər. Əksinə, onlar həmin vasitə ilə məhbusların gözünü qorxutmaq və bununla da bir ox ilə bir neçə nişan vurmaq istəyirdilər. Polis idarəsinin məmurları bu yol ilə məhbusları dərindən öyrənir, onları daha da qorxudub aralarına təfriqə salaraq bir-birinə qarşı şübhə yaradırdılar.

AXTARIŞ VƏ TƏFTİŞ

Zindanın birinci gecəsi müxtəlif qorxulu və yorucu düşüncələrlə başa çatdı… Dəbir gəlib mənə dedi: “Sizi istəmişlər”. Kamerada tək yatan məhbusları, bir qayda olaraq, adları ilə yox, kameranın nömrəsi ilə çağırırdılar. Buna görə də mənim adımı “Beşinci otaq” qoymuşdular.

Zindan qapısının xaricində Ettelaat İdarəsindən göndərilmiş iki polis dayanıb məni gözləyirdi. Dəbir məni onlara təhvil verib rəsid (qəbz) aldı. Nəzmiyyənin böyük qapısından çıxıb evə tərəf yola düşdük. Ağalar mərhəmət göstərərək mənim hesabıma fayton çağırdılar.

Mənə məlum oldu ki, Ənzabi tutulmağımı evə xəbər vermişdir. Evdə Daryuşu (oğlumu) çox nigaran, qorxulu vəziyyətdə gördüm. O, bəzən mənə, bəzən də mənimlə gəlmiş adamlara baxırdı. Ağalar axtarışa gəlmişdilər. Onların içərisində nisbətən gənc görünən polisin farsca savadı var idi. Nisbətən ağıllı və adəbli idi. Digəri isə tam savadsız idi. Hər yeri nəzərdən keçirdilər. Hər bir deşiyə dəfələrlə başlarını soxdular. Əllərinə keçən şeyləri yüz dəfə yoxlayır, sonra isə tam etinasızlıqla bir kənara atırdılar. Hətta uşaq oyuncaqlarını belə yoxlayır, uşağın gözü qarşısında sındırır, yerə tökür və təpik altına salırdılar. Uşaq isə mat-mat baxır və danışmırdı. Sanki o, heyrət, təəccüb dənizində qərq olmuşdu. Hər zaman olduğu kimi, dil uzunluğu etmirdi. Oyuncaqlarının sındırılıb yerə tullanmasına mane olmurdu. Polislər deyirdilər ki, fars dilindən başqa ayrı dillərdə yazılmış kitabları yığıb aparmaq haqqında onlara göstəriş veriblər. Bu işdən nə məqsəd güddükləri məlum idi. O vaxt Ettelaat İdarəsində xarici dilləri bilən məmur yox idi. Buna görə də başqa dillərdə olan kitabları nəzmiyyəyə aparmalı olurdular.

Evdə axtarış aparılan zaman altı yaşlı uşaq və ona baxan qoca dayəsindən başqa evdə heç kim yox idi. Mən son dəfə olaraq oğlumla miz arxasında əyləşmək istədim. Uşağın dayəsi çay gətirdi. Uşaq bir az cəsarətlənərək mənə tərəf əyilib anasının evdə olmaması səbəbini yavaşca bildirdi. Mən belə xəyal etdim ki, o, anasının göstərişi əsasında mənimlə bu cür ehtiyat ilə danışır. Sonralar isə məlum oldu ki, bu haqda uşağa heç bir tapşırıq verilməmişdi. O, özü anlamışdı ki, atasını evə qayıtmağa qoymayan, sevimli oyuncaqlarını sındırıb, dağıdan biganə adamların yanında uca səslə danışmamalıdır. Qüssə və kədərin şiddətindən istər mən, istərsə də uşaq heç bir şey yeyə bilmədik. Yalnız bir fincan çay içdikdən sonra mən verilən əmr əsasında ayağa durdum. Vidalaşma zamanı uşağın gözləri dolmuşdu. O, məni kədərləndirməmək üçün ağlamaq istəmirdi. Eyni zamanda, həmişə dediyi “Atacan, evə tez qayıt” cümləsini də təkrar etmədi. Sanki o, kədərli və məhzun bir həyatın başlanmasını, öz atasının əldən getməsini hiss etmişdi.

Axtarış qurtardıqdan və kədərləndirici vidalaşma sona çatdıqdan sonra, uşaq işin gedişini hiss etdi. Polislər kitabları daşıyaraq faytonun içinə tökdülər. Onları Ettelaat İdarəsinə gətirdik.

Füruzeş bizi tam səbirsizliklə gözləyirdi. Kitabları gördükdə onun gözləri parıldadı. Bəlkə də onların hamısının “zərərli” kitablar olduğunu güman edirdi…

Biz gələn kimi dərhal işə başlandı. Füruzeş yanında oturmuş zabitə üz tutaraq dedi: “Buyurun, sizin növbəniz çatmışdır”. Mən qoşun və nəzmiyyə işçilərinin dərəcələrini (rütbələrini) hələ də ayırd edə bilmədiyim üçün müraciat olunan zabitin nə rütbədə olduğunu deyə bilmərəm. Fəqət onu bildim ki, o, rəştli idi.

Füruzeşin özü də bekar dayanmayaraq, kitabları alt-üst etməyə başladı. Hərəkətindən onun xarici dilləri bilməməsini anladım. O, yalnız şəkillərdən və tablolardan bir şey anlamağa çalışırdı. Təsadüfən kitablarımın içərisində fars dilində yazılmış çox kiçik bir kitabça var idi. Bu, Tolstoyun çox adi kitabçalarından biri idi. Seyid Əbdürrəhim Xalxalinin xarici dildən tərcümə etdiyi həmin kitabçanın başlığında “Bir-Birinizə yaxşılıq edin” cümləsi yazılmışdı. Onun üstündə Tolstoyun adı olduğuna görə polis şübhələndi. Bu hərəkət nəticəsində məni gülmək tutdu. Zərərli kitaba baxın! Nə qədər də təhlükəli cümlə idi?! “Bir-birinizə yaxşılıq edin”!!.. Ağa üzdən getmədi. O, kitabçanı axıra qədər yoxladı. Öz qəlbimdə dedim, şükür olsun ki, ağa xarici dilləri bilmir. Yoxsa Darvinin “İnsanın mənşəyi” kitabına, rus ensiklopediyasının müxtəlif cildlərinə, tarix və fəlsəfəyə aid digər kitablara görə nələr edərdi…

Polis zabiti isə nəzərə sadə bir adam kimi görünürdü. Onun fransız və ingilis dilində yazılmış kitablarla işi yox idi. O, fəqət rus dilində yazılmış kitablara baxırdı. Zabit rus dilinin ancaq əlifbasını bilirdi. Daha çox şübhələndiyi rus kitablarını ayır d edə bilmirdi. Bu isə yaxşı hal idi.

İlk növbədə, xarici dillərdə yazılmış kitabları ayırıb bir kənara qoyduq. Mən rahat bir nəfəs aldım. Sonra rus kitablarına başladılar. Zabit heç nə başa düşmürdü. Bu məsələ təhlükəli idi. Çünki, kitabların hamısını zərərli hesab edə bilərdi. Mən qərara gəldim ki, onun ovcunu açam (ifşa edəm) və rus dilini bilməməsini isbat edəm. Lakin o, mənimlə razılaşmağı özü üçün əlverişli hesab etdi. Buna görə də mənim dediklərimin hamısını təsdiq edirdi. Bundan başqa, işi asanlaşdırmaq üçün çox sadə bir yol tapdıq. Mən dedim ki, zərərli kitablar Risiyada baş vermiş Oktyabr inqilabından sonra, yəni 1917-ci ildən sonra nəşr olunmuşdur. Belə olduqda həmin tarixdən qabaq nəşr edilən kitablar zərərli sayılmamalıdır. Bu sözlərimi onların hər ikisi təsdiq etdilər. Beləliklə, rus dilində 1917-ci ilə qədər nəşr edilən kitabları seyr etsələr də, zərərli saymadılar. Çünki saxladığım kitabların çoxu, hətta “Siyasi-iqtisadiyyat” kitabı da 1917-ci ildən qabaq çap edilmişdi. Bir sıra kiçik kitablar qaldı ki, onların da roman olduğunu bildirdim.

Kitabları yoxlamaq mənim hansı adamlarla üz-üzə gəldiyimi, harada olmağımı bilmək üçün imiş. Demək, mənə də siyasi töhmət atılmışdı. Bu məsələyə yetişməklə müqəddəratım təyin olunmalı idi. Mən yaxşı bilirdim ki, bu işlər heç də kitabları yoxlamaq kimi sadə və üzdən keçmə olmayacaqdır…

* * *

Axşam kitabların yoxlanılması işindən xilas olaraq müvəqqəti həbsxanaya qaytarıldım. Həddindən ziyada yorğun və taqətsiz olduğumu hiss edirdim. Aclıqdan, yuxusuzluqdan başım şiddətlə ağrıyırdı. Dəbir dəyişilmişdi. Onu Məhəmmədxan Yəzdi adlı başqası əvəz etmişdi. Onun heykəli, surəti, burnu və gözləri bütünlükdə keçmiş şaha (Rza şaha) oxşayırdı. Bir gün həmin məsələni özünə də dedim. O, sözümü təsdiq edərək dedi: “Şahın özü ilə bir-iki dəfə rastlaşmışam. O, mənə əyri-əyri baxıb, bu isə məni çox qorxudub”. Adyutant Yəzdi çox qarunqulu və acgöz bir adam idi. On səkkiz nəfər məhbusun xörəyini bir oturuma yeyirdi. İndi onun iştahasından xəbərim yoxdur. Hər halda, çox diqqətli adam idi. Yuxarıdan verilən göstərişləri son nöqtəsinədək yerinə yetirirdi. Deyirdi ki, o, iki nömrəli müvəqqəti həbsxanada işə başlamış ilk polisdir. Həqiqətən də o, müvəqqəti həbsxananın canlı tarixi idi. Savadı yox idi. Lakin çox yaxşı huşu və hafizəsi var idi. Müvəqqəti həbsxanaya düşmüş adamları yaxşı tanıyırdı. Az danışan və ciddi adam idi. Səhərdən-axşamadək dəridən-qabıqdan çıxardı. Zindan otaqlarının nəzarətinə və təmizliyinə böyük diqqət göstərirdi. Müvəqqəti həbsxananın böyük işləri onun əlində idi.

Dəbir dindar bir adam idi. O, heç kəsə qəsdən mərdimazarlıq etməzdi. Lakin Məhəmmədxan Yəzdi belə deyildi. O istəyirdi ki, müvəqqəti həbsxananı həmişə öz əlində saxlasın. Oradan çörəyini çıxarsın, uşaqlarının həyatını təmin etsin. Bundan başqa, o, cəlladlıq da edirdi. Məhkumları dara da çəkirdi. Bu iş onun üçün başqa gəlir yolu idi. Deyilənə görə, Əsgər Qatili də o, dara çəkmişdi. Bu işə görə ona adyutantlıq rütbəsi vermişdilər. Adyutant Yəzdi tam mənasında polis idi. Qayda-qanundan başqa heç nəyi bilmirdi. Vəfalı bir it xasiyyətində idi. On ildən sonra da məni yadından çıxarmamışdı.

Bir qayda olaraq, Qəsr zindanında saxlanılan adamları müvəqqəti həbsxanadan Ədliyyəyə apardılar. On bir il qəsrdə qaldıqdan sonra Ədliyyəyə aparılan zaman bir gün yolum yenə də müvəqqəti həbsxanaya düşdü. Müvəqqəti həbsxananın məmuru bir neçə saat eyvanda dayanmağım haqqında göstəriş vermişdi. Pilləkənlərin yanında adyutant ilə rastlaşdım. İrəliyə gəlib salam verdi. Sonra ciddi bir qiyafə tutaraq dedi: “Ağa, inanmıram ki, sizi eyvana qoyalar. Buyurun, buraya”. “Bura” sözünü deyərkən müvəqqəti həbsxananın ən pis koridoru hesab edilən üçüncü koridoru nəzərdə tuturdu. Buna baxmayaraq, o, iş başında olmayan zaman mənə çox hörmət edərdi. Çünki onun uşaqlarının müəllimi olmuşdum. Bilmirəm nə üçün, hansı mülahizə üzündən o, ilk günlərdə özünü mənə tanıtdırmamışdı. Mən də onu şəxsən tanımırdım.

Xülasə, istintaqdan qayıtdıqdan sonra o vaxt adi polis olan bu adam məni beşinci otağa gətirdi. Mənimlə yumşaq danışırdı. O dedi: “Çox təəssüf edirəm ki, burada qalmalı oldunuz. Bəs uşaqlar nə edəcəklər?”

Mən belə xəyal etdim ki, o, mənim uşaqlarımın qayğısına qalır. Dedim: “Allah kərimdir. Bir təhər dolanarlar”. Lakin sonra başa düşdüm ki, o,uşaqlarının dərs məsələssini nəzərdə tutmuşdu. Sonra məndən nahar yeyib-yemədiyimi soruşdu. Dünən gecədən bəri heç şey yemədiyimi bildirdim. Gedib bir kasa ilıq süd və bir taftun çörəyi gətirib dedi: “Ye”!

Bu səmimi qonaqpərvərlikdən xoşum gəldi. Belə xəyal etdim ki, bütün məhbuslarla bu cür rəftar olunur. Mən bilmirdim ki, o, yalnız öz uşaqlarının xatirinə mənlə, istisna olaraq belə rəftar etmişdi. Bundan başqa, mənə ayrı bir yaxşılıq da etdi. Mən bu yaxşılığı heç vaxt unutmaram. Çarpayım narahat olduğu üçün gedib bir qədər yumşaq və nisbətən təmiz yorğan-döşək gətirdi. Onları büküb çarpayının ortasına qoydu. Sonra üzünü mənə tutaraq dedi:” Bu çarpayı çox narahatdır. Onun qabarıq dəmirləri sənin qabırğalarını əzər”. Sonra isə mənim üçün bir çay qabı da gətirdi.

Görürsünüz! Cəlladın da öz uşaqlarına əlaqəsi vardır. O da istəyirdi ki, övladlarının tərbiyəsi yolunda müəyyən addım atmış bir adama yaxşılıq etsin. Qeyd etdiyim kimi, mən o günədək Məhəmməd yəzdini tanımırdım. Belə xəyal edirdim ki, bu mehribanlıq onun xoş niyyətindən doğmuş və ya yuxarıdan verilmiş göstəriş əsasında olmuşdur. Çörəyi yedikdən sonra soyuğa, otağın iyrənc qoxusuna, pıspısalar, siçan və ağcaqanadlara etina etməyərək, paltarlarımı soyunmadan çarpayının üstünə düşüb çox şirin yuxuya getdim. Sabahı günü günortaya iki saat qalmış, keşikçi dəyişən zaman Dəbir məni yuxudan ayıltdı…

DİGƏR MƏHBUSLARLA ƏLAQƏM

Qeyd etdiyim kimi, Purafər ilə tanış olduğuma görə ilk günlərdən etibarən başqa məhbuslarla rabitə tapa bildim. Həsəndən başqa, R. ilə də uşaqlıq dövründən tanış idim. O da gündə iki-üç dəfə qapının deşiyindən halımı soruşur, zarafat və gülüşləri ilə məni ruhlandırırdı. Purafər ilə aramız daha açıq idi. Deyirdi ki, bizi yeddi-səkkiz aydan artıq burada saxlaya bilməzlər. Onun bu qabaqgörənliyindən mənim çox acığım gəlirdi. Deyirdim ki, sən çox fal açırsan. Burada yeddi-səkkiz ay qalmaq olar?

Bir gün otağı təmizlətmək məqsədilə Dəbir məni otaqdan çıxardı. Məhbuslar kiçik həyətdə dolanırdılar. Mən üzümü həyətə çevirib dayanmışdım. Dəbir isə mənim qabağımda durmuş və öz fikrincə, istəyirdi ki, başqa məhbuslar ilə əlaqə saxlamağımın qarşısını alsın. Mən isə hərəkətsiz dayanmışdım. Məhbuslar ardıcıl surətdə həyəti dövr edərək mənim qarşımdan keçirdilər. Onların hər biri müxtəlif işarələrlə öz salamlarını mənə çatdırırdılar.

Dəbir fars dilindən başqa ayrı bir dil bilmirdi. 1310-cu ilin deyin sonu (1931-ci il, yanvar ayının əvvəli) idi. Xristian məhbuslar təzə libas geyinmiş, üzlərini qırxmış və görüşlərinə gələcək adamlarını gözləyirdilər. Mən yalnız təbəssümümlə onların salamına cavab verib, bayramlarını təbrik edirdim. Purafər yaxşı geyinmiş centlmen bir adamı mənə göstərərək dedi: “Boynu yoğunu görürsən, dörd ildir ki, zindanda saxlanılır”. O, məhşur Lapidus idi. Sonralar bəlkə də onun adını çəkdik. Mən onun dörd il müddətində, bu cəhənnəmə oxşar deşikdə yaşayıb, hələ də diri qalmasına təəccüb edirdim. Öz-özümə dedim ki, burada bir il də qalsam ölərəm.

On iki gün olardı ki, üzümü qırxmamışdım. Özümdən heç xəbərim yox idi. Lapidus təcrübəli adam idi. O, məni görən kimi tez otağına qaçıb, kiçik bir ayna götürərək qayıtdı. Dərhal dəbirin arxasına keçərək aynanı mənim üzümə tutdu. Öz saqqalımı görəndə bərk güldüm. Həsən Purafər azərbaycan, rus və fransızca cürbəcür zarafatlar etdi. Ayrı bir vüqarlı saqqallı adam da rusca və azərbaycanca ürək-dirək verərək məni ruhlandırdı. Bu adam məhşur Yefremin müavini Sərhəng Giqo idi.

Purafər və başqaları məni başa saldılar ki, havaya çıxarılmağım haqqında xahiş etməliyəm. Dəbir xahişi dərhal qəbul etdi. Lakin havaya çıxarılan yer elə bir vəziyyətdə idi ki, mən iylənmiş beşinci otağı oradan daha yaxşı hesab etdim. Məhbuslar oradakı üçbucaqlı və yalnız adamın gəzişməsi üçün kifayət edən həyətin adını “qazanca” qoymuşdular. Bir və iki nömrəli müvəqqəti həbsxananın, ümumi həbsxananın və başqa binaların tualetlərinin quyuları həmin həyətdə yerləşirdi. Beləliklə, birinci gündən başlayaraq ikinci, üçüncü, dördüncü, beşinci, onuncu və s. … günləri sayaraq, hər bir dəqiqədə Ettelaat İdarəsi tərəfindən çağırılıb, təklifimin məlum ediləcəyini gözləyirdim. Lakin oradan heç bir xəbər çıxmırdı. Get-gedə məyus olub müxtəlif fikirlərə dalırdım…

Gündüzlər də gecələr kimi qaranlıq və yorucu idi. Səhərdən gecəyarısınadək otaqda dolanır, sonra isə çarpayının üstünə uzanaraq cürbəcür fikirlərə dalırdım. Hətta yavaş-yavaş məhbus dostlarımın təskinverici sözlərindən də acığım gəlirdi. Evdən və ailədən xəbərim yox idi. Onların nə vəziyyətdə yaşamalarını bilmirdim. Hava təmiz olan gecələrdə tavandakı kiçik deşikdən ulduzları seyr edərək bununla fikrimi məşğul edirdim. Günəş gündüzlər üçün mənim saatım idi. Günləri divara xətt çəkməklə sayırdım. Robinzon kimi özüm üçün cizgilər kalendarı düzəltmişdim. Hətta Purafər və digər məhbuslar belə məmnuniyyətlə mənim təbii saat və kalendarımdan istifadə edirdilər. Ulduzlarla vaxtı, günəşdən daha dəqiq müəyyənləşdirə bilirdim.

On səkkizinci gün səhər tezdən sərçələrin cikkiltisi diqqətimi cəlb etdi. Başımı qaldırıb sərçələrin həmin deşık üzərindən dəstə-dəstə uçub getdiyini gördüm. Bunu yaxşı bir fal kimi yozub sevindim. Təsadüfən, həmin gün günortaya yaxın ilk dəfə ailə üzvlərimlə görüşdüm…

GÖRÜŞ

Zindan yaxşı məhəkdir. Oradan insan öz səmimi dostlarını və ən uzaq qohumlarını daha yaxşı tanıyır. Onların səninlə nə kimi münasibətdə olduqlarını müəyyənləşdirir.

İlk görüşüm çox gözlənilməz idi. O dəqiqəyədək zindandan xaric ilə əlaqə tapmaq imkanına inanmırdım. Öz arvad-uşağımı gördüyüm üçün çox sevindim. Daryuş görüş yerini, polisləri və oradakı qaydaları görüb mat qalmışdı. O, görüş vaxtının sonunadək bir kəlmə də danışmadı. Başqa görüşə gələnlər isə adi halda halımı soruşurdular. Görüşə gələnlər içərisində tanış olmadığım bir gənc diqqətimi cəlb etdi. Təəssüf ki, mən onu həmin günədək görməmişdim. Onun mərhəməti qarşısında minnətdar olduğumu bildirdim. Sonralar isə onun həyat yoldaşımın uzaq qohumlarından biri olduğunu bildim. Mərdlik, xeyirxahlıq və fədakarlıq yalnız ağır günlərdə müəyyən edilir. Bu təmizürəkli gənc mənə nicat vermək, məni zindandan xilas etmək yolunda dörd ay çalışdı. O, bu yolda hər cür fədakarlıq göstərməkdən çəkinmədi. Füruzeş deyirdi ki, mən bu qədər fədakar adam görməmişəm. Kölgə kimi ardıma düşüb hər gün, hər saat mənimlədir. Heç kəsin əli çata bilməyən yüksək rütbəli adamlardan səni buraxmaq haqqında tövsiyənamə gətirir. Belə bir səmimi qohumunuz olduğu üçün sizi təbrik edirəm.

Bu fədakar adamın fəaliyyəti və çalışqanlığı nəticəsində vəziyyətim bir az yaxşılaşdı. Evdən mənim üçün yorğan-döşək gətirilməsinə, xörək və kitab göndərilməsinə icazə verdilər. Mənim üçün müstəsna şərait yaradıldı. Mənə çıraq, çaynik və s. verdilər. Bundan başqa, zəmanətlə buraxılmaq barədə mənə verilən hökm də həmin adamın sayəsində düzəlmişdi. Bu barədə sonra ətraflı bəhs edəcəyəm. Lakin bu hökm həyata keçirilmədi. Ettelaat İdarəsi məmurları deyirdi ki, biz bu hökmü həyata keçirə bilmərik. Lakin əgər siz bir gün həbsdən azad olsanız, məhz həmin hökmün əsasında azad olacaqsınız…

Polis idarəsi işçilərinin böyük cinayətlərindən biri ittihamları yaymaqdan ibarət idi. Onlar bu yol ilə öz pis hərəkətlərini ört-basdır etmək istəyirdilər. Onların digər metodu hədə-qorxu gəlmək idi. Belə ki, günahsız bir adamın zindandan xilas edilməsi yolunda təşəbbüs edən hər hansı bir adamı çağırır, hədələyir, qorxudur və beləliklə, zindan haqqında bir daha danışmayacağı, belə işlərə qarışmayacağı barədə ondan iltizam alırdılar. Mənim dostum haqqında da həmin qaydaya əl ataraq, ona demişdilər ki, əgər ailəni, həyatını və kəsbkarını istəyirsənsə filankəsin ardına düşməkdən çəkinməli, onun sorağını tutmamalısan. Əks təqdirdə bir çox təhlükəli işlər görmüş həmin şəxslə əlbir olmaqda ittiham ediləcəksən. Lakin bütün bu hədə-qorxulara baxmayaraq o, mənim haqqımda imkan qədər çalışmışdı.

Digər işlər kimi görüş işi də gündən-günə çətinləşirdi. Birinci ildə deyirdilər ki, siyasi məhbuslar yalnız müstəntiqlərin və ya Siyasi İdarənin digər qulluqçularının yanında öz adamları ilə görüşə bilərdilər. Biz uzun müddət bu xoşagəlməz hərəkət əleyhinə mübarizə etdik. Həsən Purafər ilk görüş zamanı etirazını bildirərək həyat yoldaşına tapşırmışdı ki, o, bir daha bu cür görüşə gəlməsin, uşaqları da gətirməsin. Füruzeş isə onun bu hərəkətini qayda-qanuna uyğun olmayan hərəkət hesab edərək Həsən Purafəri istintaqa çəkmişdi. İstintaq zamanı Həsən Purafər ona daş sındırıcı cavablar vermişdi. O, demişdi: “Bəlkə də siz öz namus və abırınıza əlaqə bəsləməyirsiniz, bu, sizin öz işinizdir. Lakin sizin haqqınız yoxdur ki, başqalarını da özünüzə tay hesab edərək, adamların şərəf və namusuna toxunasınız. Biz öz adamlarımızı görmək xatirinə sizə icazə verə bilmərik ki, bizim abırımızla və namusumuzla oynayasınız”. Füruzeş bu sözləri Polis idarəsi rəisinə raport verdikdən sonra onu iyirmi dörd saat tək kamerada saxladılar. Sonra onun yanına vasitəçi göndərərək istintaq kağızlarını cırıb aradan apardılar.

Qısa sözlə desək, zindanda olduğum birinci və ikinci illər ərzində görüş məsələsi üstündə Zindan idarəsi ilə Siyasi İdarə arasında çəkişmələr davam etdi. Zindan idarəsi özü də yoxsul məhbusları həftədə bir dəfə Siyasi İdarəyə göndərmək istəyirdi. Əvvəllər görüşlərimiz Siyasi İdarədə də çox az-az təşkil olunurdu. Belə görüşlər Qəsr zindanında, eşik bağın içərisində yalnız bir polisin nəzarəti ilə keçirilirdi. Lakin getdikcə işlər çətinləşdi. Yeni təyin olunan rəislərin hər biri təzə qaydalar qoyurdular. Daha bağda görüşə icazə verilmədi. Görüş yeri daxili zindanın qapısı arxasına köçürüldü. Sonralar isə dəmir məhəccərli görüş otağını təşkil etdilər.

Burada məhbuslarla görüşə gələnlər arasında fasilə o qədər uzaq idi ki, onların səsi çətinliklə bir-birinə çatırdı. Adam iki dəmir məhəccər arxasından görüşə gəlmiş şəxsləri az qala tanıya bilmirdi. Qapıdakı yoxlama daha iyrənc idi. Çox çirkin bir qarı buraya görüşə gəlmiş qadınların bütün bədənini yoxlayırdı. Abbas Kəndxudanın icazəsi olmadan zindan rəisi siyasi məhbuslara görüş verə bilmirdi. Bundan başqa sərhəng (polkovnik) Rasixin də öz xüsusi siyasəti var idi. Onlar istəmirdilər ki, cinayətkar işlər zindanın uca divarlarını və dəmir qapılarını keçərək xaricə yayılsın. Buna görə də öz meylləri ilə məhbusların görüşünü məhdudlaşdırır və bəzən qadağan edirdilər. Həbsdə olduğum yeddinci ildə bir neçə dəfə mənə görüş icazəsi vermədilər. Görüş qorxulu bir işə çevrilmişdi. Adam onu incəlikləri ilə şərh etməyə utanır. Zindan məmurları bu yoldan çox çirkin şəkildə istifadə edirdilər. Hətta bir çox namuslu məhbuslar özlərini bu yeganə ümid yolundan da məhrum edərək, öz ailələrinə tapşırırdılar ki, bir daha görüşə gəlməsinlər. Onlar bu yolla öz abırlarını qorumağa çalışırdılar. Məhbus üçün görüşsüz qalmaq, adamsız olmaq çətindir. Lakin qeyd etdiyimiz vəziyyətdə görüş bundan daha ağır idi.

XAİNLƏR

Məhbuslar üçün xainlər həqiqətəndə Siyasi İdarənin işçilərindən və zindandakı casuslardan daha təhlükəli idilər. Deyə bilərəm ki, biz uzun müddət ərzində həmin xəyanətkar tiplərin əli ilə böyük əzab və əziyyətlərə məruz qaldıq. Bu əzab və əziyyətlər polis idarəsi məmurlarının bizə etdiyi əziyyətdən daha ağır idi.

Görək xəyanətkar nə cür adamdı? O, nə istəyir? Məhbusa hansı yol ilə zərər verir? Şübhə yox ki, zindana yolu düşməyən adamlar həmin suallara asanlıqla cavab verə bilməzlər. Zindanda xəyanətkar qardaşını öldürmüş, öz yoldaşının kəsilmiş qanlı başını satmış, yeganə və səmimi dostlarının evini bərbad edib, həyatını dağıtmış adama deyilir. Xəyanətkar özünü xilas etmək, neçə günlük alçaq və iyrənc həyat sürmək xatirinə, öz yoldaşlarını və dostlarını satıb polis və zindan rəisləri ilə əməkdaşlıq edənlərə deyilir. O, yalan sözlər toxuyur, vurduğu töhmət və iddiaları ilə guya sirləri açır.

Zindanda olduğumuz on bir il müddətində gördüyüm məhbusların çoxu istisnasız olaraq öz həmkarlarının xəyanəti nəticəsində tutulmuşdular. Polisin təklikdə əlindən heç bir iş gəlmir. Bir nəfər çox sadə bir iş üstündə təsadüfən tutulduqda nadanlıq, xudbinlik və yaxud iradəsizlik üzündən polisə aldanır, özünü xilas etmək üçün bir çoxlarını da ələ verir. Bəhanə ardınca gəzişən polis isə bu vəziyyətdən istifadə edərək, gizli təşkilatlar, geniş və təhlükəli özəkləri kəşf etməsi barədə raport düzəldir.

Həmin cinayətkar tipləri bir neçə yerə bölmək olar. Siyasi idarənin məmurları bir çox məhbusları müxtəlif yollarla əzab-əziyyət vermək, şallaq altına salmaq, qaranlıq otaqlarda saxlamaq və hədələməklə xəyanətkarlığa məcbur edirdilər. Heç kəsə əziyyət verməyən adamlar kimi tanınmış və ilk addımlarından tələyə düşmüş bu qəbil məhbuslar daha geri çəkilə bilmirdilər. Hiylə və fırıldaqlar yolu ilə alçaq işlərə düşən bəzi yazıq qadınlar kimi bunlarda öz istəklərinin əksinə olaraq hərəkət edir, günü-gündən daha abırız vəziyyətə düşərək rüsvay olurdular. Şəban Kəvə həmin tipin nümayəndələrindən biri idi. İsfəndiyari deyirdi ki, siz Kavənin işlərindən hədər yerə əsəbiləşirsiniz. Mən onu üç gecə-gündüz yatmağa qoymamışam. Nəhayət o, aldandı və üzləşməyə razılıq verdi. Onun ayrı bir çarəsi qalmadı. Bizim üçün işləməsəydi, necə deyərlər, bu tərəfdən qovulmuş, o tərəfə isə əli çatmamış adam çevrilərdi. O, istər-istəməz işə qarışıb Siyasi İdarənin göstərişinə əsasən, Şayəqan, Abdulzadə, Seyid Həmzə, Ağazadə və sairlərin həbsə alınmasının müqəddiməsini hazırladı. O, olmasaydı, şübhəsiz ki, Təbriz təşkilatı girə keçməzdi və siyasi məhbusların vəziyyəti bu mərhələyə çatmazdı.

İkinci tip Tacbəxş və ona yaxın olan adamlardan ibarətdir. Bunlar əzab-əziyyət, işgəncə, qaranlıq otaq və s. olmadan da polisin etimadını qazanmaq xatirinə öz yoldaşlarının ayağı altında dərin quyu qazırdılar. Tacbəxş lap ilk gündən etibarən, polkovnik Paşa xan ilə sazişə girdi. Onu Şəban, Musa və digərləri ilə müqayisə etmək olmaz. O, düşüncəli, dünyagörmüş, siyasi bir adam idi. İkitərəfli işləyən polis oğruları kimi öz yaxın tanışlarını girə vermək üçün xəfiyyə polisi ilə birlikdə zindandan çıxıb gedirdi. Dadizadə Ənzabi deyirdi ki, Tacbəxş “Ruzi nəvar” kafesinin yanında bizi tanıdı və polisə göstərdi.

İranbanın dəstəsinə daxil olan adamların bəzilərini də həmin təhlükəli tiplər sırasına daxil etmək lazımdır. Bunlardan bəziləri çox çirkin hərəkətlər etmişlər. Hətta öz yoldaşları bunların haqqında nələr danışırdılar…

İranban və Şahzadə Xaqani dəstəsinin tutulduğu birinci gün mən iki nömrəli müvəqqəti həbsxanada idim. Bu hadisə mən tutulandan bir il sonra baş vermişdir. Onların sayı çox idi. Mən casusluq ittihamı ilə tutulmuş bu siyasi adamların rəftar və davranışlarına diqqət yetirirdim. Doğurdan da məəttəl qalmalı idi. Onlar çalır, oynayır, bir-birlərinin otağına gedib, biri-digərini təbrik edir, zarafatlaşır və hay-küy salırdılar. Onlar bir-birlərinə deyirdilər ki, qalib gəlmişik, polis ilə razılaşmışıq,öz hökumətimiz ilə əməkdaşlıq edəcəyik, bizə böyük işlər və vəzifələr tapşıracaqlar.

Hətta onlardan bəzisinə məhkəmə qurtardıqdan sonra dərhal polis idarəsində işə başlamalarına dair hökmlərdə verilmişdi. İranbanın özünə “birinci polis” ləqəbi və rütbəsi verilmişdi.

İstintaq və müvəqqəti həbs dövründə onlara araq, tiryək gətirilir, və digər çirkin hərəkətlər üçün şərait yaradılırdı. Kamran onların hamısı ilə dost olmuşdu. Onlar gecə-gündüz xalqa quyu qazırdılar. Axmaqcasına belə düşünürdülər ki, öz təşkilatlarını polisə daha geniş göstərdikləri təqdirdə, günahlarıda bir o qədər az olacaq. Onlar belə xəyal edirdilər ki, siyasi ittihamlar adi xəyanətlər kimidir. Ədliyyə tərəfindən müəyyən olunan cəza guya bütün müttəhimlərin arasında bölüşdürüləcəkdir.

Bu boş xəyallarla onlar özlərinə çox dərin bir quyu qazmışdılar. O quyuya isə hamıdan əvvəl özləri düşdülər. Göstərdikləri “böyük” xidmətlər əvəzinə edam və ağır həbs cəzalarından ibarət mükafat aldılar. Onlar iş-işdən keçəndən, işləri hərbi tribunalara göndərildikdən sonra polisi tanıdılar.