Текст книги "Zindan xatirələri "

Seyid Cəfər Pişəvəri

Zindan xatirələri

“Xatirə Ədəbiyyatı” silsiləsindən 41-ci kitab

TƏRTİBÇİDƏN

Həqiqi həyatda yaşanmış hadisələrin əksi olan memuar və xatirələr müəyyən bir dövrdəki durumu (siyasi, iqtisadi, mədəni, məişət və s.) öyrənmək baxımından ilk mənbə kimi çox önəmli və dəyərlidir. Bu baxımdan, oxuculara təqdim olunan Seyid Cəfər Pişəvərinin “Zindan xatirələri” kitabı 20-30-cu illərdə İrandakı siyasi mühitlə, “Qəsr Qacar”¹ adlanan zindanda baş vermiş dəhşətli olayların bir qismi ilə tanış olmağımıza imkan verir.

Rza şah Pəhləvinin Qanlı diktaturasının tüğyan etdiyi illərdə (1925-1941) “Qəsr-Qacar” zindanı demokratik düşüncəli, vətənpərvər və milli qüvvələrin liderləri üçün cəza və ölüm düşərgələrindən ən amansızına çevrilmişdir. İranda və Güney Azərbaycanda demokratik və azad düşüncənin öndər daşıyıcılarından olan Seyid Cəfər Pişəvəri çoxda uzun olmayan 55 illik ömrünün 3920 gününü (10 il 6 ayını) məhz bu cəza və ölüm düşərgəsində – “Qəsr-Qacar” zindanının divarları arasında keçirməli olmuşdur.

S.C.Pişəvəri “Qəsr-Qacar” zindanında həbsdə olduğu illərdə bu dəhşətli cəza məkanının içərisində baş vermiş ağlagəlməz ağır və qanlı olayların bir qismini qeydə almış, azadlığa çıxdıqdan sonra onları “Zindan dəftərindən xatirələr” başlığı altında çap etdirmişdir.

Araşdırmalar, dostlarının² onun haqqında yazdıqları və xatirələri göstərir ki, S.C.Pişəvəri təbiətcə sadə və təvazökar adam olmuşdur. O, yoldaşları və ictimaiyyətin nümayəndələri tərəfindən yerli-yersiz təriflənməyi, haqqında yazılar verilməsini istəmirmiş. Ona və yoldaşlarına zindanda verilən işgəncə və əzabları, şahidi olduğu haqsızlıq və zorakılıqları sonra qələmə alıb, oxuculara təqdim etməyin şəxsiyyətinin abardılması kimi qiymətləndirilməsini istəməyən S.C.Pişəvəri zindan xatirələrini bir müddət çap etdirmək istəməmişdi. Bu iş onun çoxdan tanıdığı “Dad”³ qəzetinin naşiri Ümüd Nurinin təkidi və məsləhəti ilə baş tutmuşdur. Zindan xatirələri əvvəl hissə-hissə “Simruq” imzası ilə “Zindandan Kaşanadək” başlığı altında “Dad” qəzetində, sonra isə “Ajir” də çap edilmişdir.

S.C.Pişəvəri özü haqqında yazmışdır ki, hansı vəzifə və məqamda olmasına baxmayaraq o, “özünü ağır və əzablı günlərin adamı”⁴ kimi hiss etmişdir. S.C.Pişəvərinin təvazökarlığından söhbət açan Azərbaycan Milli Hökumətinin zabiti, hərbi qərərgahın işçisi mərhum Bağır İmrani S.C.Pişəvərini xatırlayarkən deyirdi: “Bir gün bizə xəbər verdilər ki, sabah saat 11-də Pişəvəri Baş Hərbi Qərərgaha gələcəkdir. Biz təbii olaraq otaqlarda səliqə-səhman yaratdıq.

Səhəri saat düz saat 11-də ağaye Pişəvəri Qərərgaha gəldi. Onu qarşılayanlarla səmimi salamlaşdı. Divara vurulmuş üç portret: Səttarxan, Xiyabani və bir də Pişəvərinin öz portreti onun diqqətini çəkdi. O, bu otaqda kimin çalışdığını soruşduqda mən hərbi qaydada “Mən çalışıram, cənab Baş Ali Komandan”, – deyə cavab verdim. O, barmağı ilə Səttarxanın portretinə işarə edərək dedi: “Səttarxan Məşrutənin sərkərdəsi olmuşdur. O, İrana azadlıq gətirmək istəyirdi və bunun uğrunda da canını fəda etdi. Xiyabani isə mütəfəkkirdir, milli qiyama ləyaqətlə başçılıq etmiş və millətimizin azadlığı yolunda şəhid olmuşdur. Bəs bu sonuncu (o, öz portretinə işarə edərək) nə etmişdir? Sonra əlini çiynimə qoyaraq dedi: “Oğul, hər şey nəticə ilə ölçülür. Biz son nəticəyə çatanda mənim də portretimi asarsan. Xahiş edirəm, mənim portretimi oradan çıxart”. Mən isə onun buyuruğuna tabe olmaya bilməzdim".

S.C.Pişəvərini yaxından tanıyan, onun mübarizə və zindan yoldaşları olmuş Salamulla Cavid, doktor Ənvər Xamei, eləcə də “Ajir” qəzetinin çapında S.C.Pişəvərinin yaxın köməkçisi olmuş Kərim Kəşavəzr və bir çoxları S.C.Pişəvəri haqqında xatirələrində onu zəkalı, bilikli, mətin və mübariz olmaqdan əlavə, sadə, səmimi və təvazökar şəxsiyyət kimi xarakterizə edirlər.⁵

* * *

S.C.Pişəvəri (Cavadzadə) Azərbaycan xalqının keçən yüzillikdə yetirdiyi görkəmli siyasi xadimlərdəndir.

Onun həyatının bütün mərhələləri xalqının azadlıq və inkişafına həsr olunmuşdur. O özü bunun haqqında yazmışdı: “Məni bu böyük və şərəfli yola çəkib gətirən azadlıq istəyim və birdə millətim haqqında düşüncələrim olmuşdur”. XX əsrin əvvəllərində mübarizə meydanına əvvəl bir maarifçi, sonra istedadlı jurnalist kimi qədəm qoymuş S.C.Pişəvəri sonrakı illərdə millətinin nicatı üçün ideoloji-siyasi yol axtarışına çıxaraq, əvvəl maarifçi-demokrat, sosial-demokrat, kommunist və sonda milli-demokrat, olmuşdur. O, ömrünü demokrat kimi də başa vurmuşdur. S.C.Pişəvəri istintaqa verdiyi izahatda kommunistliyi, onun ideologiyasını 10 il öyrənib, mütaliə etdikdən sonra bu ideologiyanın prinsiplərinin İranın milli zəmininə tətbiqinin mümkünsüzlüyünü dönə-dönə etiraf etmişdir.

S.C.Pişəvərinin başçılıq etdiyi firqəninin I qurultay (1945-ci il) materiallarında və qəbul edilmiş məramnanədə heç bir “izm”dən söhbət açılmır. Proletar diktaturasından, “Bütün ölkələrin proletarları birləşsin!” ənənəvi kommunist şüarından, sosializm, kommunizmdən, sinfi mübarizədən heç bir yerdə bəhs edilmir. S.C.Pişəvəri xatirələrində yazır: “… Bizim firqəmiz kommunist firqəsi deyildi… Biz elə edə bilməzdik ki, milli bir firqə olduğumuz halda birinci qədəmdə təbəqati (sinfi – Ə.R.) mübarizəni alovlandıraq. Bizim o günkü hədəfimiz Azərbaycanda milli-demokratik bir rejim vücuda gətirmək, dərəbəylik rejiminin rişəsini ortadan qaldırmaq və xalqı müasir mütərəqqi yola çəkməkdən ibarət idi. Ona görə kommunist və ya sosialist adını üstümüzə qoya bilməzdik.

S.C.Pişəvərinin dünyagörüşünün formalaşmasında və sabitləşməsində keçdiyi mübarizə yolunun təcrübəsi ilə yanaşı, onun 10 ildən çox “Qəsr-Qacar”dakı zindan həyatının, buradakı siyasi mühitin xüsusi rolu olmuşdur. Zindanda siyasi məhbus olarkən o, 10-15 ildə keçdiyi mübarizə yoluna tənqidi nəzər salır, olmuşları götür-qoy edir və çox ehtiyatla bu nəticəyə gəlir ki, onun vətəni üçün Arazın o tayındakı Sovet rejimi, kommunist rejimi yararsızdır. Onun bu haqda fikir və düşüncələrini təkcə istintaq materiallarından yox, həm də “Ajir” qəzetində çap etdirdiyi məqalələrdəki sətiraltı fikirlərdən, sonralar öz əli ilə yazdığı xatirələrdən, ən nəhayət, onunla bir zindanda (hətta bir il bir kamerada) yatmış və məsləkcə o zaman kommunist olan Ənvər Xameinin yazılarından da görmək olur. Sonralar S.C.Pişəvəri “Qəsr-Qacar”da keçirdiyi zindan illərini bir “məktəb” adlandırmışdı. S.C.Pişəvəri ağır zindan günlərində də qələmi yerə qoymamışdı. O, “Ədalət firqəsinin tarixi”, “Zindan xatirə dəftərindən”, “Cəngəl hərəkatı” və başqa bu kimi siyasi-tarixi səpkidə olan kitablarını, bir sıra başqa elmi, bədii, tənqidi yazılarını, həmçinin, “Nadirə” və “Məhinbanu” adlı romanlarını zindanda yazmışdı.

Onun “Zindan xatirələri” adlı yazı toplusunda Pəhləvi rejiminin amansızlığı, “Qəsr-Qacar” zindanındakı insan qatillərinin siyasi məhbusları dirigözlü məhv etməyə yönəldilmiş alçaq əməlləri məharətli jurnalist-yazıçı qələmi ilə qeydə almışdı. S.C.Pişəvəri zindan xatirələrinin⁶ müqəddiməsində yazır: “…Qəsrin dastanı kədərli, dəhşətli, eyni halda oxunmalıdı. Təəsüflər olsun ki, mövcud vasitələrlə bu dastanı bütövlükdə təsvir etmək mümkün deyil⁷. Biz bu xatirələrdə, onların bəzi yerlərini nəzərə çatdırmaqla qənaətlənmişik. Eyni halda hadisələri hekayə kimi şərh etsəydik, çox uzun və yorucu ola bilərdi. Buna görə də müvəqqəti həbs və istintaq günlərini qeyd olunan tərzdə qələmə alıb, qalan məsələləri isə ayrı-ayrı mövzular kimi qeyd edəcəyik. Bizcə, bu üslub ilə həm xatirələr yorucu olmaz, həm də oxucu istədiyi bölməni asanlıqla tapıb istifadə edə bilər. Buna görə də, qeyd etdiyim yazıdakı səpki və eləcə də, yeri gəldikcə qədim lüğət və ibarələrdən istifadə etmək müəllif üçün məcburi bir hal olmuşdur. Çünki qədim lüğətlərin yerinə yaxşı adət etmədiyim təzə sözləri işlətmək üçün lüğət kitabına baxsaydıq, ehtimal ki, cümlələrin yazılmasında süni hallar meydana gələrdi və xatirələr dəyərsiz bir hala düşərdi. Hər halda, mən bu yazını kitab hesab etmirəm. Müntəzəm bir xatirə və ya qeydlər də deyil. Bu yazılar, sadəcə olaraq gördüyüm hadisələrin təsvirindən ibarətdir. Burada yazılmış imla və mətləbləri olduğu kimi şərh etmək sahəsində də bir çox nöqsanlara yol verildiyini etiraf etməliyəm. Oxucu da yaddan çıxarmamalıdır ki, o, on bir il zindanda qalmış bir adamın yorğun və sarsılmış beyninin məhsulunu nəzərdən keçirir”.

S.C.Pişəvərinin yuxarıdakı sözləri bizə əsas verdi ki, xatirələrin orijinalına bir daha nəzər salaq və oradakı imla səhflərinə, çətin anlaşılan sözlərə, cümlələrə diqqət yetirək. Bu zaman müəllifin yazı üslubuna, zindandakı olaylara münasibətinə, şəxsi fikir və mühakimələrinə azacıq belə toxunmamağa çalışdıq.

On il 6 ay “Qəsr-Qacar” zindanında siyasi məhbus kimi yatan S.C.Pişəvərinin ilk istintaqı 1930-cu ilin yanvarından başlasa da 1940-cı ilin martın 3-dək davam etmişdir.

O, “dövlət əleyhinə olan və ona qarşı təbliğat aparan partiyaya üzv olmaqla, rejim əleyhinə məqalələr yazıb, cəmiyyətdə narazılıq yaratmaqda təqsirləndirilmişdir”. S.C.Pişəvəri isə ona qarşı qurulmuş çoxsaylı “Divan məhkəməsində” irəli sürülən heç bir ittihamı boynuna almamışdır.

Ölkənin təhlükəsizliyinə və istiqlaliyyəti əleyhinə fəalliyyətdə suçlanan, Cinayət Məcəlləsinin 1-ci və 5-ci maddələri ilə 10 il həbsə məhkum edilmiş S.C.Pişəvərinin son istintaqı 1318-ci ilin isfəndin 12-də (1940-cı il martın 4-də) olmuşdur.

Son istintaqda ittihamçı Əhməd Asim, Təhlükəsizlik İdarəsindən Həsən Səmii, Polis idarəsindən Məhəmmədəli Aştiyani, “vəkil” Hüseyin Şəhidi iştirak etmişlər. Əvvəl müttəhimə (S.C.Pişəvəriyə) özü haqqında danışmağı əmr etmişlər (kimdir, nəçidir, harada anadan olub, ailə tərkibi, savad dərəcəsi, keçdiyi həyat yolu, həbsə alınma səbəbləri və s.). S.C.Pişəvəriyə son sözünü demək icazəsi verilir. O, üzünü onu istintaqa çəkənlərə tutaraq deyir⁸:

“Heç bir dəlil sübut olmadan mən günahsızı 10 ildir həbsdə saxlayırlar. Gördüyünüz kimi mən bu müddətdə bu günə düşmüşəm… cavanlığımı əldən verdim!…”.

Özümü müdafiə etmək niyyətim yoxdur. Fəqət ədalətli hökm çıxarmağınızı istəyirəm”. Sonra yenə vərəqdəki əvvəlki sorğu-sual təkrarlanır:

– Adın?

– Mir Cəfər.

– Soyadın?

– Pişəvəri.

– Atanın adı?

– Mir Cavad.

– Doğulduğun il?

– 1313 (hicri).

– Hazırda neçə yaşın var?

– 47.

– Yaşadığın mənzilin sahibi?

– Moid Əl-Məmalik.

– Yaşadığın son adres?

– Tehran, Bəxşe Həsənabad, Çaharrahe Vezarəte Cəng, İntixabiyyə küçəsi(nömrə yoxdur).

– Ailə həyatın?

– Həyat yoldaşım Məsumə Rəhmani, oğlum Dariyuş Mircəfər oğlu.

– Həbsə alındığınız tarix?

– 6 dey, 1309-cu il (dekabr 1930).

– Həbsə alınma səbəbi?

– Kommunistlik, rejim əleyhinə olmam, İran əleyhinə xaricilərlə əlaqə, dövlətə qarşı olanlarla əməkdaşlıq etmək və s…

Həbs müddəti qurtarmasına baxmayaraq istintaqın müddəti yenidən uzadılır.

Növbəti son istintaq isə 1 ordibeheşt 1319-cu ildə (aprel 1940) yenidən davam etdirilir.

Həbsin müddəti artıq qurtardığına görə S.C.Pişəvəri 2 ordibeheşt 1319-cu ildə (1940-cı il 23 iyun) həbsdən azad olsa da, 3 il müddətinə Kaşan şəhərinə sürgün edilir.

S.C.Pişəvərinin istintaq zamanı onu mühakimə edənlərə ideoloji xətt haqda verdiyi cavabları diqqəti cəlb edir. Bu sual-cavabdan bəzi parçaları oxucuların da diqqətinə çatdırmağı vacib saydıq.

“Sual:

– Siz yenə kommunist əqidəsində qalırsınızmı?

Cavab:

– Əvvəlcə demişəm, indi də deyirəm, xeyr, daha mən bu əqidədə deyiləm.

Sual:

– Səbəbi nədir?

Cavab:

– Əvvəllər kommunistlər və onların əqidəsi haqda mən yetərincə məlumata malik deyildim. Bu haqda 7-8 il mütaliə etdim və mənə sübut oldu ki, bu əqidənin İranda ayaq tutması çox tezdir. Kommunistlər fəhlə sinfinə arxalanırlar, onların dayağı bu sinifdir, bu sinif isə İranda yox dərəcəsindədir. Təsəvvür etmirəm ki, heç 100 il bundan sonra da fəhlələr bir sinif kimi formalaşıb ortaya çıxsın və cəmiyyətimizin əksəriyyətini təşkil edə bilsin. Digər tərəfdən, kommunistlər ateist olmalıdırlar, İran isə dindar və müsəlman ölkə olduğundan burada ateist olmaq mümkünsüz işdir.

Daha sonra mən Bakıda olarkən oradakı kommunist rəhbərlərin çoxunun Arazın bu tayından gələnlərə yaxşı münasibət bəsləmədiklərini, bizə inanmadıqlarını gördüm. Mühüm işlərdən və vəzifələrdən bizi kənar saxlayırdılar. Yeri gələndə təhqirdən belə çəkinmədiklərinin şahidi oldum. Bu yanaşma onların əvvəl dediklərinə zidd hərəkətlər idi. Bu, məni məyus etdi və tədricən onlardan uzaqlaşdırdı… Moskvadakı rəhbərliyin soyuq münasibəti məni lap ruhdan saldı…”

S.C.Pişəvəri 1319-cu il ordibeheştin 1-də (22 aprel 1940) son istintaqdan sonra həbsdən azad edilsə də, Kaşan şəhərinə sürgün olunur. Onun Kaşana sürgün olunması ilə bağlı doktor Salamulla Cavid xatirələrində yazır:

“…S.C.Pişəvəri, Məmi Nünəkərani (Dehqan) və mənim tanıdığım başqa yoldaşlarım uzunmüddətli həbsdən sonra Kaşana sürgün edilmişlər. Onları sağ-salamat görməyimə çox sevindim. Bizi burada da izləyirdilər…⁹”

Mərkəzdən göstəriş alan Kaşan polisi və Təhlükəsizlik İdarəsinin rəisi S.C.Pişəvəri və onunla həmfikir olanlara burada da rahatlıq verməmişdi. Onları vaxtaşırı idarəyə çağırtdırır, sorğu-suala tutur, və onlardan şübhələndiklərini bildirir. Kaşandakı sürgün həyatı haqda S.C.Pişəvəri sonralar yazırdı: “…1319-cu ildə 10 illik həbsdən sonra Kaşana sürgün edildim. Bu sürgün mənə həbsxanadan da pis oldu. Lakin ruhdan düşüb məyus olmurdum. Bir xaraba həyəti olan evdə gün keçirirdim. Kimsə ilə söhbət etmək belə mənə qadağan olunmuşdu. Sürgün olunmuş yoldaşımın 10 yaşlı uşağı ilə belə salamlaşmağa, danışmağa icazə vermirdilər. Sürgündəki 22 nəfər yoldaşımla birgə məni yenidən həbs etdilər¹⁰. Yalnız Şəhrivər hadisəsindən (müttəfiq qoşunlarının İrana daxil olmasından) sonra azad olub Tehrana yollandım”.

ZİNDAN XATİRƏLƏRİ DƏFTƏRİNDƏN

Hadisələr və təsadüflər selinin yüksəkliklərə qaldırdığı “qəhrəman” gözlənilməz bir fırtına nəticəsində batıb aradan getdi. O, əvvəldən tərəqqipərvər olmamışdır. Bulanıq suda balıq tutan və boşqab dibi yalayan bəzi adamların iddiasının əksinə olaraq, bir çox siniflər ilk gündən onun səmimiyyətinə və işlərinə şübhə ilə bədbin nəzərlərlə baxmış, əllərinə fürsət düşən zaman müxalif olduqlarını bəyan etməkdən çəkinməmişlər.

Kütlə və tərəqqipərvər adamlar yanılmamışlar. Ziyalı təbəqə və təcrübəli şəxslər də işin nə ilə qurtaracağını və bu saxta islahatın mahiyyətini qabaqcadan bilirdilər. Onlar müxtəlif yollarla diktatorun qarşısını almaq istəyirdilər. Lakin təəssüflər olsun ki, qüdrət və hərbi güc mütərəqqi qüvvələrin əlindən çıxmışdı. Digər tərəfdən isə bir dəstə məqampərəst ziyalı özlərini diktatora yapışdıraraq, bir sıra aldadıcı işlər görürdülər. Əməldə isə bu işlər diktatorun adına tamam olurdu. Buna görə də onun hakimiyyəti və qüdrəti gündən-günə artırdı. İranlıların böyük bədbəxtliyi də həmin zəmin üzərində yaranırdı. Çünki diktatorun¹¹ nüfuzu artdıqca, tamahı da artıb sırtıqlaşırdı. Buna baxmayaraq, o öz vəziyyətindən xəbərdar idi. İran xalqlarını yaxşı tanıyırdı. Ətrafındakı adamların yaltaqlığını da hamıdan yaxşı başa düşmüşdü. Onların yalan satdığını bilirdi. O bilirdi ki, ətrafındakıların hamısı riyakarlıq edir və istəyirlər ki, onun nüfuzundan, əmirlərindən faydalansınlar. Buna görə də o, hamıya qarşı şübhəli və bədbin idi. Öz səltənətini və var-dövlətini itirmək qorxusundan gözünə yuxu getmir və narahat idi. Qabağa çıxa biləcək hər hansı bir hadisənin qarşısını almaq üçün bütün qüdrətini işə salaraq, şübhəli adamları öz yolu üzərindən kənar edirdi. O hiss edirdi ki, nüfuzlu düşmənini ortadan aparmaqla, özü üçün yüzlərlə başqa nüfuzlu düşmən yaradır. Onun əxlaqını yaxşı öyrənmiş leş yeyən yaltaqlar bu odu daha da yelpikləyirdilər. Şübhəli dairələr genişləndikcə, axıdılan qanların sayı da artırdı. Bu iş müxtəlif şəkillərdə təzahür edərək böyük bir yanğın kimi yaş-qurunu öz ağuşuna çəkir və onların hamısını yandırıb məhv edirdi. Bu dəhşətli işlərdən xalq az-çox xəbərdar idi. Biz isə on bir il zindanda qaldığımız müddətdə onun daha şiddətli kötəyinə məruz qalmışdıq. Qəddarlıqların bir çoxu bizim gözümüzün qarşısında həyata keçirilirdi.

Bizi mərkəzi zindanda¹² saxlayırdılar. Böyükdən tutmuş kiçiyə qədər siyasi məhbusların hamısını oraya gətirdilər. Zindandan xaricdə baş verən hər hansı pis hadisənin təsiri dərhal zindanda özünü göstərirdi. Biz edam olan şəxslərə məxsus intizar otağında mənzil salmışdıq. Nüsrətüddövlə, Teymurtaş, Fərruxi, Bəxtiyarilər, Mazandaran mülkədarları, Çahkutahi xanları, kürdlər, lor xanları, siyasi partiyalara mənsub olan dəstələr və şəxslər bizim qarşımızdan gəlib keçirdilər.

* * *

“Qəsrin” dastanı kədərli, dəhşətli, eyni zamanda oxunmalıdır. Təəssüflər olsun ki, mövcud vasitələrlə bu dastanı bütünlükdə təsvir etmək mümkün deyil. Biz bu xatirələrdə onların bəzi qabarıq yerlərini nəzərə çatdırmaqla kifayətləndik. Həmdə hadisələri hekayə kimi şərh etsəydik, çox uzun və yorucu ola bilərdi. Buna görə də müvəqqəti bəhs yerlərini bə istintaq günlərini qələmə alıb, qalan məsələləri ayrı-ayrı mövzular kimi qeyd edəcəyik. Bizcə bu üslub ilə həm xatirələr yorucu olmaz, həm də oxucu istədiyi bölməni asanlıqla tapıb istifadə edə bilər. Buna görə də qeyd etdiyimiz yazı üslubu, eləcə də yeri gəldikdə qədim lüğət və ibarələrdən istifadə etmək müəllif üçün icbari bir hal olmuşdur. Çünki qədim sözlərin yerinə, yaxşı bələd olmadığım təzə sözləri işlətmək üçün lüğət kitablarına baxsaydım, çox güman ki, cümlələrin yazılmasında sünilik meyddana gələrdi. Beləliklə də xatirələr dəyərsiz bir hala düşərdi. Hər halda, mən bu yazını kitab hesab etmirəm. O, təkmil bir xatirə və ya qeydlərdən ibarət deyil, sadəcə olaraq, zindanda gördüyüm hadisələrin müxtəsər təsviridir. Burada yazılış, imla və mətləbləri olduğu kimi şərh etmək sahəsində də bir çox nöqsanlara yol verildiyini etiraf etməliyəm. Oxucu da yaddan çıxarmamalıdır ki, o, on bir il zindanda qalmış bir adamın yorğun və sarsılmış beyninin məhsulunu nəzərdən keçirir.

Bu xatirələrin müəyyən hissəsi əziz dostum ağayi Əmid Nurinin təşəbbüsü ilə çap olan “Dad” qəzetində “Simruğ” imzası ilə “Zindandan Kaşanadək” sərlövhəsi altında çap olunmuşdu. İndi redaksiya heyəti üzvlərinin təsdiq və məsləhəti ilə həmin bu xatirələrin digər hissəsini bu nömrədən etibarən ardıcıl surətdə çap edəcəyik. “Fərruxu zindanda” və “Doktor Əraninin matəmi” adlı məqalələr də xatirələrə daxil edilmişdir. Hörmətli “Nahid” qəzetinin bir və ikinci nömrələrində ardıcııl surətdə çap olunmuş “Zindan qurbanları” başlıqlı kədərləndirici yazı da həmin xatirələrdən götürülmüşdür.

1339-CU İL DEY AYININ ALTISI

On bir il bundan əvvəl dey ayının altıncı günü (27.XII.1930-cu il) mənim üçün bir tarixi gün hesab olunur. Mən, 6. 10. 9 tarixini (6 dey, onuncu ay, 1319-cu ili nəzərdə tutur) bu gunədək bir saat da olsun yaddan çıxarmamışam. Həmin gündə olan hava şəraiti də lap bu gün kimi nəzərimdədir. Yerlər buz bağlamışdı, bala-bala qar yağırdı. Şimran dağları uzaqdan ağ yumurta kimi görünürdü. Məhəmməd Ənzabi¹³ ilə nahar etdikdən sonra mənzildən çıxdıq. O günlərdə biz Qəvamüssəltənə xiyabanındakı Entexabiyə küçəsində yaşayırdıq. Ənzabi məndən ayrılıb öz evinə qayıtdı. Mən isə dostlardan biri ilə işim olduğu üçün onun evinə getməli idim. Beləliklə, qapının yanında bir-birimizdən ayrıldıq. O, Qəvamüssəltənə xiyabanına tərəf getdi, mən isə sağa döndüm. Həmin dəqiqələrdə nəyin haqqında fikirləşdiyim yaxşı yadıma gəlmir. Lakin həmişə olduğu kimi, başımı aşağı salıb, paltonun yaxasını qaldıraraq sürətlə irəliləyirdim. Küçə xəlvət və soyuq idi. Küçənin başında, sol tərəfə dönmək istədikdə qəflətən tanımadığım bir adam qarşıma çıxdı. O, yöndəmsiz libas (paltar) geyinmişdi. Əlində əsa var idi. Bu yöndəmsiz adamı görən kimi fikrimdə ona qarşı şiddətli nifrət oyandı. Onun xoşagəlməz səsi bu nifrəti daha da artırdı.

– Ağa sizin adınız filan… deyil? – deyə bu şəxs mənə müraciət etdi.

– Nə üçün, özüdür ki, var? – deyə cavab verdim.

Zahirdə ədəbli rəftar etmək istəyən, lakin ədəbsiz baxışları və gülüşləri ilə xəbis niyyətini göstərən bu adam əlavə etdi:

– Ağa şəxsən bəndənin sizə deməli sözü yoxdur. Məni göndəriblər ki, bir neçə dəqiqəlik Ettelaat İdarəsinə (Təhlükəsizlik İdarəsinə) təşrif gətirməyinizi xahiş edim. Zənnimcə, sizdən kiçik bir söz soruşmaq istəyirlər.

Mən işin bu qədər də sadə olmayacağını başa düşdüm. Axı indiyədək Ettelaat İdarəsi ilə mənim azacıq belə işim olmamışdı. Bu idarəyə girən adamlar heç də asanlıqla ordan çıxa bilməmişdilər. Əlacsız qalaraq dedim:

– Belə olduqda, qayıdaq mən evə xəbər verim.

O dedi:

– Buna ehtiyac yoxdur. Tezliklə qayıdacaqsınız.

Mən başa düşdüm ki, o polis dərsini əzbərləmişdir. Qaçmaq haqqında da əslən fikirləşə bilməzdim. Yəqin ki, o, tək deyildi. Digər tərəfdən mən özümü günahsız hesab edirdim. Buna görə də mənzilə qayıtmaq haqqında israr etməyərək polis ilə birlikdə yola düşdüm. Bu sadə, səssiz-səmirsiz bir dəvət ilə həyatımda yeni dövrün başlamasını hiss etdim və bildim ki, bir daha öz meylimlə könlüm istəyən yerə gedə bilməyəcəyəm. Artıq ixtiyarım başqalarının əlinə keçmişdi. Buna baxmayaraq, bu işin aqibəti haqqında hələlik məlumatım yox idi. Ayağımın altında birdən-birə açılmış uçurumun haraya gedib çıxacağını bilmirdim.

Pəhləvi dövrünün nəzmiyyəsi¹⁴ çox təhlükəli bir təşkilat idi. Qatil Mahmudun günahını işgəncə altında öz boynuna almış Əkbər Sallaxın macərası yadımda idi. Hacı Məhəmmədbağır Gülpayqaniyə basılmış dağ və biz yerlərini məhkəmə mövqeyində öz gözümlə görmüşdüm. Ondan zorla iyirmi neçə`nəfəri öldürmək haqqında etiraf alındığını eşitmişdim. Bağşahda¹⁵ həyata keçirilən qırğınlar nəzərə sığışmayıb şişirtmə kimi görünsə də, hər halda, həqiqət idi. Azərbaycan və Xorasandakı kütləvi edamları, saysız-hesabsız siyasi şəxslərin yox olmasını heç də əfsanə hesab etmirdim. Yaxın dostum Hicazinin faciəli ölümünü yaddan çıxarmamışdım.

Süpəh xiyabanında Ənzabi arxadan gəlib bizə çatdı. O, cəmiyyətin izdihamından istifadə edərək qabağa keçib, polisi tanıdığını və onun məqsədindən xəbərdar olduğunu müəyyən işarələrlə mənə başa saldı. Polisin gözləri yalnız mənə dikilmişdi. O, mənim qaça biləcəyimdən qorxurdu.

Buna görə də Ənzabinin hərəkət və işarələrinə fikir vermirdi. Biz isə bu vəziyyətdən istifadə edərək Təminat İdarəsinin qapısınadək işarə ilə bir-birimizlə söhbət etdik.

Biz isə bu vəziyyətdən istifadə edərək Təminat İdarəsinin qapısınadək işarə ilə bir-birimizlə söhbət etdik.

Orada isə məcburi olaraq təəssüflü təbəssümlə vidalaşdıq.

Mən bilirdim ki, o, necə olursa-olsun, tutulmaq xəbərimi bizim evə çatdıracaqdır. Buna görə də sakit ürəklə Təminat İdarəsi binasının pillələri ilə yuxarı qalxdım. Orada polis məni kiçik bir otağa apardı.Üç böyük miz və bir sadə qəfəsə ilə bəzədilmiş bu otaqda polis məni gənc bir kişiyə tapşıraraq çıxıb getdi. Sonralar həmin gəncin adının Rüfət Ehtişami olduğunu bildim. Məni gətirən polisi isə bu günədək ikinci dəfə görməmişəm.

İLK İSTİNTAQ

Gün batanadək heç kəs mənimlə danışmadı. Otağın xəlvət olmasını gözləyirdilər. Ehtişami başını aşağı salaraq qarşısına qoyulmuş kağız və qovluqları vərəqləyirdi. O, avtomatik maşın kimi daim hərəkətdə idi. Gedir-gəlir, oturur-qalxır və tez-tez diqqətlə mənə baxırdı. Ehtişami çimçəşdirici gülüşü ilə mənə istehza edirdi. Mən isə fikrə dalmışdım. Bu intizar iki-üç saat çəkdi. Mən büsbütün yorulmuşdum. Gecənin başlaması ilə əlaqədar beynimdə qara düşüncə və xəyallar qüvvətlənirdi. Nəhayət, saat 6 radələrində alçaq boylu və sarıbəniz olan arıq bir kişi özünü şən göstərmək üçün süni təbəssümlə qapıdan içəri girdi. Rüfət işarə ilə məni ona tanıtdırdı. O, salam verdikdən və bir çox səmimi təriflər etdikdən sonra mizin arxasında əyləşərək, mənə də öz qarşısında əyləşməyə icazə verdi. Bizim danışıqlarımıza heç kəs qulaq asmırdı. Həmin şəxs dərhal qiyafəsini ciddiləşdirib, mizin siyirtməsindən bir neçə vərəq rəsmi kağız çıxardaraq adımı, soyadımı, nə işlə məşğul olduğumu soruşdu. Sonra o, artist kimi başını qaldırıb, gözlərini üzümə zillədi. Öz fikrincə istəyirdi ki, gözlərimin içini oxusun. Mən çox çətinliklə gülməyimin qarşısını aldım. Çünki o, sadə bir məsələni sirli bir şəklə salmaq istəyirdi.

İlk vaxtlarda soyuqqanlılıq göstərdim. Lakin sonra yavaş-yavaş əsəbiləşməyə başladım. Öz-özümə deyirdim ki, daha istintaq üçün məzhəkəbazlıq lazım deyildir. Yəqin bu gənc də polis və cinayət işlərindən bəhs edən bəzi romanların təsiri altına düşmüşdür. O, hər şeyə şübhə ilə yanaşır, bütün bu məsələləri öz xəyal və təsəvvürləri ilə həll etmək istəyirdi. Sonralar həmin fikrimin də yalnış olduğunu başa düşdüm. Mənə məlum oldu ki, soy adı Füruzeş olan bu ağa, hətta polis əməllərindən bəhs edən adi yazıları belə oxumamışdır. Onun hərəkətləri düşdüyü alçaq mühitin məhsulu idi. Buna baxmayaraq, o, özünü ədib kimi göstərməyə çalışırdı. Sözarası deyirdi: “Bir şey yazmaq üçün vaxt tapa bilmirəm”.

O, Xuzistandan təzə gəlmişdi. Zahirdə hazırlıqlı adam kimi görünürdü. Lakin hamı onu fırıldaqçı, şarlatan kimi tanıyırdı.

İstintaq mənimlə Əli Şərqinin arasındakı tanışlıq arasındakı tanışlıq üstündə gedirdi. Füruzeş istəyirdi ki, onu adam öldürən, terrorçu, məni isə onu təhrik edən bir adam kimi göstərib, bu yol ilə hər ikimizin edam olunmamız üçün əsas hazırlasın. Şərqini məndən bir həftə qabaq tutmuşdular. Füeuzeş onun günahlarını boynuna aldığını iddia edirdi. Mən dedim ki, bizi üzləşdirin, o, nə desə mən qəbul edərəm.

Bu üzləşdirmə çox gülünc bir vəziyyətdə həyata keçirildi. Məlum oldu ki, hər ikimizi sadə bir anlaşılmazlıq üzündən həbs etmişlər. Buna baxmayaraq, qeyd etdiyimiz ağa öz təsəvvürlərini həqiqi bir hadisə şəklinə salıb böyük məqamda raport vermişdi.

Daha gülünc məsələ bundan ibarət idi ki, cavablarımı oxumadan altına qol çəkməyimi tələb edirdi. O deyirdi: “Adam “Molla Nəqti” kimi nöqtələr üzərində israr etməməlidir. Mən ki, sizə papış tikmək istəmirəm. Burada iki kəlmənin artıq və ya əskik olmasının nə əhəmiyyəti vardır?”

Mən isə bilirdim ki, iş yoxlanılan zaman təqsiri bir kəlmə ilə də sübut etmək olar. Məsələn, “xeyr” əvəzinə “bəli” sözünün yazılmasını götürək. Lakin mənim bütün bu xəyallarım tamamilə yersizdir. Çünki məhkəmədə, hətta Ədliyyədə belə işlər yoxlanılmadı. Yalnız Füruzeşin raportu əsasında hökm çıxarıldı.

Tədqiqat sona çatdıqdan sonra o, ciblərimi axtararaq qoltuğumdan qələmi və kağız parçalarınının hamısını götürdü. Bu, həbsə alınmaq əlaməti idi. Birlikdə otaqdan çıxdıq. Yolda mənə dedi: “Ağa, hamama gedin, tərləməmiş kir çıxmaz”. Mən onun məqsədini başa düşmədim. Müstəntiqin pul umacağını xəyalıma belə gətirə bilmirdim. Lakin o, həmin məsələ üzərində israr edirdi. Ona görə də daha bir addım irəli ataraq aydın şəkildə dedi: “Ağa siz bizə kömək etməlisiniz”. Təəccüblə dedim: “Sizə nə kimi kömək göstərə bilərəm? Mən də sizin kimi azacıq maaş alıram və bununla öz əhli-əyalımı idarə etməliyəm. Mənim pulum haradadı?”

Fikir edirdim ki, bəlkə də o, məni sınamaq istəyir. Yaxud da istəyir ki, həmin vasitə ilə müəyyən sübut əldə etsin. O, təcrübəli və məharətli idi. Mənim mənfi cavabımı eşitdikdə gülüb dedi: “Siz mənim məqsədimi yaxşı başa düşmədiniz. Mən istəyirdim ki, məsələnin üstünün açılmasında bizə yardım edəsiniz”. Bu zaman biz müvəqqəti həbsxananın qapısına çatmışdıq.

İKİ NÖMRƏLİ MÜVƏQQƏTİ HƏBSXANA – BEŞİNCİ OTAQ

Nəzmiyyənin (polis idarəsi) məhşur dalanı altında yerləşən bu qapının dəhşətli bir görünüşü var idi. O, alçaq, qaranlıq və sehrli görünürdü. Füruzeş qapının zəngini çaldı. Kök və enlikürək bir pasban (polis) ilk olaraq qapının ortasındakı kiçik deşikdən başını çıxararaq Füruzeş ilə salamlaşdı, sonra qapını açaraq məni təhvil aldı. Qapı bağlandı.

Polis yaşlı bir adam idi. Sonralar onun soyadının Dəbir olduğunu bildim. Savadı yox idi. Deyirdi ki, düz 25 ildir ki, həbsxanada qulluq edir. O, qorxmaz, inzibatçı və tam dindar bir adam idi. Özündən dörd qat kiçik olan arvadını həddindən artıq sevir və ona az qala sitayiş edirdi. Uşağı yox idi. Söz düşəndə deyirdi ki, arvad mənim həm atam, həm uşağım, həm dostum, həm tanışım, bir sözlə hər şeyimdir.

Məhbuslar onu incitmək istəyəndə arvadına nifrin edirdilər. Dəbir hər sözünün əvvəlində “əstəğfürullah, la ilahə illəllah” deyirdi.

Müvəqqəti saxlama dəhlizində o, ilk dəfə ciddi bir baxışla başdan-ayağa məni süzdü və bu yol ilə məni başa saldı ki, daha azadlığa, müstəqilliyə göz yummalıyam. Bura zindandır, buraya gələn hər bir adam öz təklifini anlamalıdır, iradəsini, meylini və ixtiyarını bir kənara tullamalıdır. Sən də mənim əlimə tapşırılmısan. Başa düşməlisən ki, səninlə könlüm istədiyi kimi rəftar edəcəyəm. Bundan əlavə, mən özüm də başqalarının göstəriş və poladdan möhkəm qayda-qanunlarına tabe edilmişəm. Mən onların göstərişlərini iradəsiz, bir maşın kimi həyata keçirirəm. Əgər ürəyim, hissiyyatım, vicdanım və kişiliyim varsa da, onların hamısını zindandan xaricdə qoymuşam. Məndən kişilik gözləməməlisən.

Beşinci otağın qapısına çatdıq. Çox dar və qaranlıq dalana açılan bu qapının dəmir məhəccərləri və dəhşətli görünən böyük bir qıfılı var idi. Dəmir qapını açdıqdan sonra onun üzbəüzündə qoyulmuş dəmir çarpayını göstərərək dedi: “Bu sənin çarpayındır, yerindən tərpənməməlisən. Elə oturmalısan ki, mən qapının deşiyindən baxanda səni görə bilim. Tualet isə arxada yerləşir. Su istəyəndə qapını döyərsən gətirərlər”.

Bu sözdən sonra o, fanosu (əl çırağı) götürüb dəmir məhəccərli qapını bağladı. Qıfılı vurub, çıxıb getdi. Qaranlıq və pis qoxu gələn bu sayuq otaqda tək qaldım. Otağa girən zaman fürsətdən istifadə edərək öz təzə “mənzilimi” və oradakı əşyaları diqqətlə nəzərdən keçirmişdim. Nə çarpayıdan, nə də onun üzərindəki yorğan-döşəkdən istifadə etmək olmazdı. Çirkli yorğan-döşəyin iyindən adamın ürəyi qalxırdı. Adam, hətta onun üstündə əyləşməyə belə çimçəşirdi. Əlacsız qalaraq otaqda gəzişməyə başladım. Otağın uzunluğu beş addım, eni isə təqribən üç addım idi. Bu isə dolanmağım üçün kifayət edirdi.

Çarpayı haqqında iki kəlmə də olsa yazmaq lazımdır. O, elə düzəldilmişdi ki, istirahət əvəzinə insana əziyyət verirdi. Yoğun dəmirləri adamın bədənini əzirdi. Lakin hər halda çarpayı idi. Üstündə də qeyd etdiyim yorğan-döşək var idi. Bunlar isveçrəli müşavirlərdən yadigar qalmışdı. Mövcud üsuli-idarənin cəlladları hələ də onlardan istifadə edirdilər. Lakin son vaxtlarda, yəni mənim tutulduğumdan on il sonra, biz mərkəzi zindanın zahirdə çox yaxşı görünən binasının otaqlarında çürümüş kilimlərdən başqa bir şey görmədim. Məhbuslara hətta kuzə və su qabı da vermirdilər. On nəfər məhbus bir çürümüş adyalın altında yatırdı.