Текст книги "Mənim mübarizəm – 8"

Seymur Baycan
Mənim mübarizəm – 8

“Gecəyarısı uşaqları” adlı cəfəngiyyat

“Xanım qıran qabın səsi çıxmır.”

Atalar məsəli

Hörmətli Mirmehdi Ağaoğlu “Gecəyarısı uşaqları” adlı essesində yazır:

“Rüşdi Hindistanın (o cümlədən Pakistanın) 1915-ci ildən başlayan tarixini quruca fakt kimi deyil, onların hər birini metaforlarla, simvollarla, işarələrlə təqdim edir. Oxucu hiss etmədən bu tarixi mənimsəyir. Əsərin süjetini burda verməsək də bir şeyi qeyd edək ki, gecəyarısı uşaqları Hindistanın müstəqilliyinin elan olunduğu gecə doğulan həmin 1001 uşaqdır. Bu 1001 uşağın hər biri qədim, sehrli, əsrarəngiz Hindistan kimi müxtəlif xüsusiyyətdə doğulub. Özü də kim geceəyarının tamamında və ona yaxın saatda doğulubsa sehri daha qüvvətlidir. Kim ki, daha gec vaxtda doğulubsa sehri də azdır.

Bu uşaqların arasında kimlər yoxdur: Səlim kimi yüksək qoxu hiss etmək və insanların düşüncələrini oxumaq qabiliyyətinə sahib olanlar, Şiva kimi möhkəm dizləri sayəsində vəhşi qüvvətə sahib olanlar, aynalara girə bilənlər, balıqları çoxalda bilənlər, böyüyüb-kiçilə bilənlər, suya girib cinsiyyətini dəyişə bilənlər, sözləri fiziki yara açanlar, gördüyü və eşitdiyi heç nəyi unutmayanlar, keçmişi və gələcəyi görənlər, uça bilənlər, qurdadamlar və sair. Bu uşaqların hər biri Hindistanın müxtəlifliyini təmsil edir. Səlim bu uşaqların hamısı ilə əlaqə yaratmaq qabiliyyətinə malikdir, sanki radiostansiya kimi onları toplaya bilir. O tam gecəyarını vuranda doğulub. Buna görə şəkli qəzetdə çıxıb, ölkənin rəhbəri Cəvahirlər Nehru isə ona məktub yazaraq təbrik edib.

Səlim Hindistanın simvoludur. Hindistan Səlimdir. Yeni doğulan Hindistan da ümidvericidir, xalq onun gələcəyinə inanır. Hindistan İndira Qandinin hakimiyyəti altına keçdikdə və ölkədə iki illik fövqəladə vəziyyət elan olunduqda Səlimin də ən acınacaqlı günləri başlayır. Ölkəni qaranlıq gələcəyə sürükləyən İndira Qandi gecəyarısı uşaqlarını tapıb xədim etməyi tapşırır. Bu isə Qandinin hakimiyyəti dövründə xalqın sayını sabit saxlamaq üçün həyata keçirilən kütləvi kastrasiya əməliyyatlarına işarədir.”

Salman Rüşdinin “Gecəyarısı uşaqları” əsərini bu gün günorta oxuyub bitirdim. Oxuyub bitirdim sözü burda vəziyyəti heç bir qram, zərrə qədər də ifadə etmir. “Gecəyarısı uşaqları” əsərini zülmlə, əzabla oxudum. Elə ilk səhifələrdəcə saxta, ruhsuz, enerjisiz, pafoslu səhnələr məni vurmağa başladı. On doqquzuncu səhifənin kənarına aşağıdakı təsviri oxuduqdan sonra “çox süni, çox mənasız” sözlərini yazmışam:

“Deyirsən, neçə yaşım var? Mənim yaşımla maraqlanırsan, ay uzunburun oğlan?

Tai əlini dağlara uzadır.

Bax, onların yaşı neçədirsə, mənimki də o qədərdir… ”

Bu nə səviyyəzsiz, nə düşük, nə saxta təsvirdir belə?

Hər cür mətnə qarşı tolerant olmağa çalışıram, müğənnilər demişkən, yaxından tanıyanlar bilirlər ki, ən axmaq kitabları belə həvəslə oxuyuram, ən bayağı mətnlərdən belə həzz alıram, nələrsə götürürəm, nələrsə oğurlayıram, lakin pafosa qarşı bir qram da dözümüm yoxdur. Mənim üçün Salam Qədirzadənin bayağılığı Borxesin, Sartırın, Kortasarın, Ceyms Coysun pafosundan daha maraqlı, daha qiymətlidi.

İstəyirsiniz inanın, istəyirsiniz inanmayın, öz işinizdir, “Gecəyarısı uşaqları” əsərini oxuduqca saxta, süni, enerjisiz, ruhsuz səhnələr ürəyimi bulandırırdı. Adətən Alim Qasımovun səsini eşidəndə, təpədən dırnağa kimi saxta hərəkətlərini görəndə ürəyim belə bulanır. Məcazi mənada filanda yox, sözün birbaşa mənasında. 446-cı səhifədə kitabı parkdakı zibil qabına tullamaq istədim. Özümü güclə saxladım. 481-ci səhifədə kitabı zibil qabına tullamamaq üçün yenə də böyük iradə nümayiş etdirməli oldum. Kitabı həvəslə zibil qutusuna atıb canımı, başımı bu cəfəngiyyatdan birdəfəlik qurtara bilərdim, amma haqqında yazı yazacaqdım deyə əzab, zülm çəksəm də axıra qədər oxumağa məcbur idim. Son illərdə mənə hansısa əsərin bu qədər işgəncə, əzab verməsini xatırlamıram. Bir daha təkrar edirəm, hər cür mətndən həzz almağa, nəsə öyrənməyə çalışan adamam. İndi görün Salman Rüşdinin “Gecəyarısı uşaqları” mənə necə, hansı dərəcədə əzab-əziyyət verib. 750 səhifədən ibarət bir kitab oxuyasan və normal bir yazıçı təsvirinə, cümləsinə rast gəlməyəsən. Bu nə deməkdir?

“Gecəyarısı uşaqları” adlı cəfəngiyyatı oxuduqca təbliğatın, reklamın hansı gücə malik olmasına öz tərəfimdən birbaşa şahidlik edirdim. Reklam, təbliğat rəsmən bir cəfəngiyyatı şedevr adıyla adamlara soxuşdurub. Burada təbliğatın peyğəmbərlərindən birinin məşhur sözü yada düşür: “Yalan nə qədər böyük olursa, ona inananların da sayı bir o qədər çox olur”. Qərəz, Salman Rüşdinin ədəbiyyata yaxından və uzaqdan dəxli yoxdur. Amma adamın üstündə allah var, ədalət naminə onu da qeyd edək ki, Salman Rüşdi tam da istedadsız adam deyil. Bu qədər adamı barmağına dolamağı bacarmağın, yazdığın cəfəngiyyatı adamlara oxutdurmağın, adamları bəh-bəhlə bu cəfəngiyyat haqqında danışmağa, yazmağa məcbur etməyin özü də ayrıca bir istedad göstəricisidir.

Digər tərəfdən baxdıqda Salman Rüşdinin bu qədər adamı barmağına dolamasını təbii qəbul etmək lazımdır. Yer üzündə milyardlarla insan əfsanələrdən və nağıllardan ibarət kitabların müqəddəsliyinə, göydən yerə enməsinə şəksiz-şübhəsiz inanır. Milyardlarla insan əfsanələrdən və nağllardan ibarət kitabların müqəddəsliyinə şəksiz-şübhəsiz inanaraq, həyatlarını bu kitablardakı qayda– qanunlara uyğun qurmağa çalışırlar, bu kitablarda yazılanlara uyğun olaraq evlənirlər, boşanırlar, ölü basdırırlar, bu kitablara görə adam öldürürlər, baş kəsirlər, oranı-buranı partladırlar… Əgər milyadlarla insan bu qədər kəşflərdən, ixtiralardan sonra əfsanələrdən və nağıllardan ibarət kitabların göydən yerə enməsinə, müqəddəsliyinə inanırsa Salman Rüşdinin də iki milyon, tutaq ki, üç milyon adamı barmağına dolamasını ağır da olsa təbii qəbul etmək məcburiyyətindəyik.

Əlbəttə, hörmətli Mirmehdi Ağaoğlu, yoldaş Qismət Rüstəmov, gənc və perspektivli yazar Rəvan Cavid adamı çaşdıran, qorxudan, dodaq uçuqlandıran müxtəlif terminlərdən istifadə edərək özlərinin Salman Rüşdi, konkret “Gecəyarısı uşaqları” sevgilərinə, heyranlıqlarına hər cür bəraət qazandırmağa çalışacaqlar. Magik-realizm elə getdi, metafora, işarələr, rəmzlər, dil oyunları, poetika, struktur belə getdi və sairə və ilaxır. Özləri bilərlər. Savadlı insanlardır, durub onlara ağıl vermək yaxşı çıxmaz. Sadəcə bu istedadlı adamların parıltıya aldanmaqları, müəllifin tirajından, aldığı mükafatlardan qorxmaqları şəxsən məndə dərin təssüf hissi yaradır. Çünki, yaradıcılıqla məşğul olan insan hər şeydən əvvəl təmiz sənət əsərini saxta, süni, surroqat əsərdən seçməyi mütləq bacarmalıdır. Bir az da fikrimizi inkişaf etdirsək belə deyə bilərik: yazmazdan əvvəl yaxşı oxumağı bacarmaq lazımdır. Burada yaxşı oxumaq dedikdə, ağı qaradan, yalanı doğrudan seçməyi nəzərdə tutmaqdayam.

Yuxarıda adlarını sadaladığım bu istedadlı adamlar, “Gecəyarısı uşaqları”nın nəyinə, hansı cəhətinə heyran olublar? Niyə bu adamlar öz bozbaşlarını, xaşlamalarını kənara qoyub, başqasının biabırçı qayğanağına tamah salırlar? Niyə bu adamlar öz bozbaşlarından, xaşlamalarından çəkinə-çıkinə danışdıqları halda, başqalarının biabırçı qayğanaqlarının tərifini ərşə qaldırırlar? Bunu başa düşməkdə bir az çətinlik çəkməkdəyəm. Bu adamlar Salman Rüşdidən azı yüz dəfə yaxşı yazıçıdırlar. Məsələn, Mirmehdi Ağaoğlunun “Bayramdan bir gün qabaq” hekayəsi “Gecəyarısı uşaqları” adlı cəfəngiyyatdan min dəfə yaxşı nəsr nümunəsidir. Mən ta durub Ordubadinin “Dumanlı Təbriz” əsərindən ətraflı danışmıram. “Dumanlı Təbriz”in adını təsadüfən, elə-belə, sözgəlişi hallandırmadım. Adətən “Gecəyarısı uşaqları” əsərindən danışan, yazan adamlar mütləq “Min bir gecə” nağıllarını da xatırlamağı özlərinə borc bilirlər. Sən demə, əsərdə “Min bir gecə” nağıllarına çoxlu göndərmələr varmış, əsərdə bir çox səhnələr “Min bir gecə” nağllarındakı səhnələri xatırladırmış filan… Bəylər, “Min bir gecə” nağıllarına həqiqi göndərmələrlə tanış olmaq istəyirsinizsə zəhmət olmasa Ordubadinin “Dumanlı Təbriz” əsərini oxuyun. Siz orada bir xeyli səhnələrdə, təsvirlərdə “Min bir gecə” nağıllarının həqiqi ab-havasını görəcəksiniz. Salman Rüşdi bir nasir kimi Ordubadinin heç tozuna da çata bilməz. Bunu qətiyyətlə bəyan edirəm, fikrimin arxasında dayanıram, bu mövzuda istənilən adamla da polemikaya girməyə hazıram.

Daha bir məqama fikir bildirmək istərdim. “Gecəyarısı uşaqları” adlı cəfəngiyyatda güya ədəbiyyatın dili ilə Hindistanın və Pakistanın tarixi yazılıb. Mən orada tarix zad görmədim, ancaq ürək bulandıran saxta, süni, ruhsuz, olduqca qurama, səthi təsvirlər gördüm. Salman Rüşdi tarix yaza bilməz. Çünki, bu adam tarix görməyib. Bu adamın tarixə yanaşması qlamur yanaşmadır. Hindistanın, Pakistanın tarixi, keçmişi, gələcəyi Salman Rüşdini maraqlandırmır, maraqlandırması da mümkün deyil. Hindistan, Pakistan bu kələkbaz, mənfəətpərəst, olduqca hiyləgər adama olsa-olsa ancaq mövzu, ekzotika, “alver predmeti” kimi maraqlı ola bilər. Bu söz heç də əbəs yerə deyilməyib: “Şəxsi sarsıntılar keçirmədən, heç bir müəllif, bir ölkənin tarixini ədəbiyyatın diliylə yaza bilməz”.

Tarixin ədəbiyyatın diliylə necə gözəl, rəvan yazıldığını, miflərdən, əfsanələrdən, folklordan necə ustacasına əsərdə istifadə olunduğunu görmək istəyirsinizsə, o zaman zəhmət olmasa İvo Andriçin “Drina körpüsü” əsərini oxuyun. “Gecəyarısı uşaqları” ilə “Drina körpüsü” arasındakı dəhşətli fərqi, uçurumu elə ilk səhifələrdəcə hiss edəcəksiniz. Bu mənada Qorkinin “Klim Samginin həyatı” əsəri də kifayət qədər gözəl nümunədir.

Yaxşı tutaq ki, Mirmehdi, Qismət, Rəvan Cavid gəncdirlər, “Gecəyarısı uşaqları”nın tiraji, məşhurluğu, aldığı mükafatlar onların gözünü qorxudub, bəs İlqar Əlfioğlu kimi tərcübəli, dərin mütaliəli adam necə Salam Rüşdinin tilovuna düşüb? İlqar bəylə Şərif Ağayarın “Gecəyarı uşaqları” barədə söhbətlərinə qulaq asdım. Həm İlqar bəyin, həm də Şərif Ağayarın mövqeyinə, fikirlərinə görə xeyli dilxor oldum. Bu yaşda parıltıya aldanmaq , əsərin tirajından, məşhurluğundan, aldığı mükafatlardan qorxmaq , “bəzəkli konfet kağızına bükülmüş cəfəngiyyata” bəh-bəhlə bəy tərifi vurmaq, yumşaq desəm ayıb sayılmalıdır.

Bəs Qanun nəşriyyatının direktoru Şahbaz Xuduoğlu hansı fikirlə, hansı məqsədlə, hansı niyyətlə “Gecəyarısı uşaqları” adlı cəfəngiyyatı nəşr edib? Bu mənasız, axmaq kitabın əvəzinə çox rahatlıqla azı iki qiymətli əsəri nəşr etmək olardı. Məsələn, Anri Barbüsün “Atəş”, Riçard Oldinqtonun “Qəhrəmanın ölümü” əsərlərini.

* * *

Kitabları oxuduqdan sonra tanıdığım münasib insanlara ötürürəm. Boğazıma diri ilan salsalar da “Gecəyarısı uşaqları” adlı cəfəngiyyatı heç kimə, hətta düşmənimə də ötürə bilmərəm. Belə bir kitabı evdə saxlamaq da zərərlidir. Hər dəfə görəndə qanım qaralacaq və yəqin ki, bu kitabdan evə mənfi enerji yayılacaq. Axşam gəzintisinə çıxanda başdanbaşa saxta təsvirlərdən ibarət olan, mənə olmazın zülmü vermiş bu kitabı birbaşa zibil qutusuna tullayacam və bu hərəkətimə görə mənəvi əzab zad da çəkməyəcəm. “Gecəyarısı uşaqları”nın yeri zibil qutusudur.

Adətən yazılarda fürsətdən istifadə edib oxuculara hansısa əsəri oxumağı tövsiyə edirəm. Bu dəfə tərsinə olacaq. Oxuculara “Gecəyarısı uşaqları”nı oxumamağı şiddətlə tövsiyə edirəm. Bu kitabı yalnız bir şərtlə, romanı necə yazmamağı öyrənmək məqsədi ilə oxumaq olar.

“Zapı” haqqında bədii-fəlsəfi esse

“Mən bayquşam, eybəcər quşam, mən həm özümün, həm də balalarımın yaşaması üçün başqa quşları öldürürəm, mən öldürmək eşqi ilə, ölümlə məşğul oluram. Quş balalarını bəzən yuvasında ovlamaq üstündə siz məni təqsirləndirirsiz, amma siz bütün canlıları məhv edirsiz. Siz öz kitablarınızda quşların sürətlə uçmasından, qəşəngliyindən, sevişməsindən, məharətlə yuva tikməsindən, ana quşların öz balalarının qayğısına qalmasından ürək dolusu danışırsız, amma elə oradaca quşların necə bişirilməsindən, ilin nə vaxtında onların daha dadlı olmasından söhbət açırsız…”

Şarl De Koster “Ulenşpigel əfsanəsi” əsərindən

Yaddaşın qəribə hoqqaları olur. Dayandığın yerdə səninlə duzsuz, şit zarafatlar edir. Baş aça bilmirsən yaddaş səndən nə istəyir, qarnının dərdi nədir. Məsələnin ən qəribə tərəfi isə ondan ibarətdir ki, yaş artıqca yaxın keçmişdə baş verən hadisələr yox, daha çox uzaq keçmişdə baş verən hadisələr adamın yadına düşür. Özü də uzaq keçmişdə şahidi, iştirakçısı olduğun hadisələr, gördüyün səhnələr, mənzərələr ən gözlənilməz yerlərdə, anlarda partlayışdan sonra suyun üzərinə çıxan balıqlar kimi qəfildən yaddaşın dərinliklərindən üzə çıxaraq adamı hazırlıqsız vəziyyətdə yaxalayır.

Məsələn, təxminən bir ay əvvəl parkda gəzirdim. Gəzintidən əvvəl bir-iki bokal pivə içmişdim. Pivə də hamıya məlumdur ki, dəvə yüküdür. Adamın zəhləsini tökür. Təbii ehtiyacımı ödəmək üçün elə parkda yerləşən ictimai tualetə girməli oldum. Adətən təbii ehtiyacımı ödəyəndə aşağı tərəfə baxmıram. Uşaqlıqdan belə adət etmişəm. Dönə-dönə üzr istəyirəm, cinsi orqanım həddindən artıq balaca olduğu üçün aşağı baxanda qanım qaralır. Düzdür, bunun həyatıma, taleyimə elə bir ciddi istisi-soyuğu, təsiri yoxdur. Mənim üçün bu həyatda hər şeydən və hamıdan vacib, qiymətli şey yaxşı yazı yazmaqdır, amma yenə də, bütün hallarda hara fırlatsan da kişiyəm, aşağı baxanda qanım qaralır. Ona görə də təbii ehtiyacımı ödəyəndə aşağı tərəfə baxmıram, yuxarı tərəfə baxıram. Başımı bacardığım qədər dik tuturam. Burdan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, kişinin cinsi orqanı nə qədər balacadırsa başını bir o qədər də dik tutur. Yaxud da tam əksinə. Kişinin cinsi orqanı nə qədər böyükdürsə başını bir o qədər də aşağı salır. Atalar düz deyirmiş: “Bar verən ağac, başını aşağı salar”.

Parkda yerləşən ictimai tualetdə təbii ehtiyacımı ödəyəndə adətimə uyğun olaraq yenə də başımı bacardığım qədər dik tutdum. İstər-istəməz ictimai tualetin tavanına baxdım. Tavanda nə görsəm yaxşıdır? Gördüm ki, tavandan hörümçək toru sallanır. Torda isə qurumuş milçək cəsədi lap yüngülcə yellənir. Anidən yaddaşım qıcıqlandı. Bir anda məktəbimizin tualeti yadıma düşdü. Məktəbimizin tulaetinin tavanından da həmişə hörümçək toru sallanırdı və hörümçək torunda mütləq qurumuş milçək cəsədi olurdu. Daha sonra xidmət etdiyim hərbi hissədəki tualeti xatırladım. Çünki orada da vəziyyət eyni idi. Beləcə həyatımın müxtəlif dövrlərində, müxtəlif məkanlarda gördüyüm tualetləri bir-bir məcburən xatırlamalı oldum. Bax, yaddaş adamla belə qəribə-qəribə zarafatlar edir.

İndi də iki-üç gündür uşaqlıqda gördüyüm “Zapı”ları xatırlamaqdayam. Niyə? Bilmirəm. Səbəbi heç özümə də aydın deyil…

Sakit, boz, hadisəsiz, davasız-dalaşsız günlərin birində ətrafa sürətlə xəbər yayıldı ki, bazarın girəcəyində tum satan M. adlı qoca kişiyə hökumət “Zapı” hədiyyə edib. Tum satan qoca bir kişiyə hökumətin maşın hədiyyə etməsinin əyalətdə məmə yeyəndən pəpə yeyənə qədər hər kəsin müzakirə etdiyi hadisəyə çevrilməmək şansı yoxdur. Əyalətin öz qanunları, öz ritmi var. Çexov “Qılaflı adam” hekayəsində yazır: “Bizim əyalətdə adamlar darıxmamaq üçün nə oyunlardan çıxmırlar, nə qədər lüzumsuz, mənasız hərəkətlər edirlər. Bunların hamısı əsl işləri görməməkdən irəli gəlir. Məsələn, bu Belikovu evləndirmək bizim nəyimizə lazımdır, axı bu adamı evli təsəvvür etmək belə mümkün deyildi. Direktorun və inspektorun arvadları, həm də bizim gimnaziya xanımlarının hamısı hərəkətə gəldilər, hətta gəşəngləşdilər də, elə bil ki, artıq həyatın məqsədini kəşf etmişdilər…”

M. ikinci dünya müharibəsinin iştirakçısı idi. 9 Mayda, Qələbə günü gəzintisində o kişinin sinəsini ordenli, medallı görəndə bu mənzərə mənə bir az qəribə gəlirdi. Müharibədə iştirak etmiş, orden, medal almış adam görəsən niyə bazarda tum satır? Axı bu kişinin bazarda tum satması müharibədən bəhs edən, dəfələrlə baxdığımız filmlərlə, müharibəylə bağlı rəsmi təbliğatla daban-dabana ziddiyyət təşkil edirdi.

Burada icazənizlə balaca bir haşiyə çıxmalı olacam. Sovet zamanında müharibə veteranlarına sırf xalqın münasibəti heç də yaxşı deyildi. Düzdür, veteranlar rəsmi olaraq tədbirlərə, məktəblərə, idarələrə zada dəvət olunurdular. Məktəblərdə, idarələrdə təşkil olunan rəsmi tədbirlərə veteranları dəvət edəndə onlara gül, suvenir filan hədiyyə verib, kollektiv formada şəkil çəkdirib sonra da evlərinə yola salırdılıar. Bildiyiniz kimi sovet zamanında 9 May Qələbə gününə az qalmış veteranları idarələrə, məktəblərə, təşkilatlara, xəstəxanalara dəvət edib onların “könlünü alırdılar”. Qayda belə idi. Rəsmi tədbirlərdə tribunalarda çıxış edənlər veteranlara səmimi qəlbdən öz dərin minnətdarlığını bildirirdilər. Ki, sağ olun, canınız bahasına bizi, vətənimizi alman faşizmindən qorumusunuz. Amma qeyri-rəsmi atmosferdə camaat veteranlarla məzələnirdi. Ən azı onlara heyranlıq göstərmirdilər, minnətdarlıq bildirmirdilər. Rəsmi tədbirlərdə veteranlara göstərilən münasibətlə, deyilən sözlərlə qeyri–rəsmi atmosferdə veteranlara göstərilən münasibətin, deyilən sözlərin arasında böyük bir uçurum vardı. Yaxşı yadımdadır, bizim küçədən bir küçə aralıda bir veteran yaşayırdı. O yazıq ağzını açıb müharibədən nəsə danışmaq istəyəndə xüsusən cavanlar ona belə atmaca atırdılar: “Guya yaxşı iş görmüsən? Niyə qoymadınız nemeslər gəlib buraları alsınlar?”

Veteranlara qarşı qeyri-rəsmi atmosferdə bu cür soyuq münasibətin göstərilməsi əlbəttə səbəbsiz deyildi. Qalib ölkənin vətəndaşları, yəni sovet vətəndaşları məğlub ölkənin, yəni Almaniyanın mədəniyyətinə, səviyyəsinə heyranlıq edirdilər. Bu heyranlığı yaradanlar isə Şərqi Almaniyada hərbi xidmətini çəkib gələn adamlar idi. Onlar orada gördükləri nizam-intizamdan, xalqın səviyyəsindən o qədər danışırdılar ki, camaatın ağzı bu söhbətlərin nəticəsində sulanırdı və bu heyranlıq avtomatik olaraq almanlara qarşı vuruşmuş veteranlara münasibətə də öz təsirini göstərirdi. Amma yuxarıda dediyim kimi, bu yalnız qeyri-rəsmi atmosferdə belə idi. Məsələn, küçədə, yas mağarında, avtobusda müharibədən söhbət edəndə… Ta rəsmi bir tədbirdə kimsə durub müharibə veteranına “guya yaxşı iş görmüsən? niyə qoymadınız nemeslər gəlib buraları alsın? ” sözlərini deyə bilməzdi. Adamlar sanki paralel dünyalarda yaşayırdılar. Yaşlı nəslin nümayəndələri bu söhbətləri yaxşı bilirlər. Gənc yoldaşlara söhbət daha da aydın olsun deyə, o dövrün mənzərəsini bir daha təsvir etmək lazımdır.

9 May Qələbə günü ərəfəsində veteranları məktəblərdə, idarələrdə, təşkilatlarda təşkil olunan rəsmi tədbirə dəvət edirlər. Onlara gül, suvenir hədiyyə edir, onlarla şəkillər çəkdirirlər. Tədbirlərdə çıxış edənlər veteranlara xitabən deyirlər ki, sağ olun, bizi, ölkəmizi faşizmdən qorudunuz. Sonra həmin bu adamlar elə həmin bu veteranlara küçədə, yasda, avtobusda müharibədən söz düşəndə deyirlər ki, niyə qoymadınız nemeslər gəlib buraları alsın. Bu, konkret riyakarlıq idi. Onu da qeyd edim ki, veterandan veterana da fərq vardı. Elə veteran vardı ki, öz imtiyazlarından maksimum istifadə edirdi. Eləsi də vardı ki, imtiyazlarından çox da istifadə edə bilmirdi.

Hər veteran hökumətdən “Zapı” hədiyyə alanda əyalətin pijon gəncləri dəli olurdular. Çünki, veteranlara hədiyyə verilən “Zapı”ların üstündə “zerkalnı”, cüt nömrələr olurdu. Bu da o zamanın pijon, modabaz, ədabaz gənclərini cinləndirirdi. Adamlar cüt nömrə almaq üçün özlərini oda-közə vururdular, tanışlıqlardan istifadə edirdilər, ətək-ətək pul xərcləyirdilər, amma hökumət götürüb cüt nömrəni “Zapı”-nın üstündə veteranlara verirdi: 11-11, 22-22, 33-33, 44-44, 55-55… pijon gənclərin can atdığı belə– belə gözəl nömrələr. Təsəvvür edin ki, sən ədabaz, modabaz bir gəncsən. Sənin üstündə əsdiyin, üstünə toz qondurmadığın, bütün günü təkərlərini qaraltdığın “Jiquli”nin nömrəsi nə bilim, tutaq ki, 34-91-dir. Bazarda tum satan bir qoca kişinin sürdüyü “Zapı”nın nömrəsi isə 99-99. Adamın təyziqi qalxar, yoxsa qalxmaz? Əlbəttə qalxar.

Elə veteran vardı ki, hökumətdən hədiyyə aldığı “Zapı”nı özü sürürdü. Bəzi veteranlar isə hökumətdən aldığı “Zapı”nı sürmək üçün uşaqlarından birinə verirdi. Qadınlar, xüsusən də cavan qadınlar “Zapı”ya minməyə utanırdılar. Məsələn, tanıdığım bir veteran vardı. Onun gəlini qaynatasının hökumətdən hədiyyə aldığı “Zapı”ya hikkəsindən heç minmədi. Deyirdi ki, camaatın gəlini “Volqa”da, “Jiquli”də gəzir, məni öldürsələr də“Zapı”ya oturmaram. Uşaqlar isə kef edirdilər. Onların heç nə vecinə deyildi. Həvəslə “Zapı”larda gəzirdilər. Hökumətin veteranlara payladığı “Zapı”lardan qazanan elə uşaqlar oldu. Maşınlar tamam yararsız hala düşəndə uşaqların oyuncağına çevrilirdilər.

“Zapı”yla bağlı daha bir söhbət yadıma düşür. Bir nəfər finti-fruşka, forslu bir qız almışdı. Kişi arada arvadını cırnatmaq üçün deyərdi ki: “İstəyirəm bir “Zapı” alam”. Arvad isə belə cavab verərdi: “Zapı”nın təkəri bu qapıya dəysə üstümə nöyüt töküb özümü yandıracam”. O arvad sonralar doğrudan da üstünə nöyüt töküb yandırdı. Amma “Zapı”ya görə yox, tamam başqa səbəbə görə. Eşitmişdi ki, əri başqa arvad saxlayır. Bu dəhşətli reallığa dözməmiş, üstünə nöyüt töküb özünü yandırmışdı.

Hansı veteran “Zapı”nı özü sürürdüsə tezliklə xəstələnib ölürdü. Bunun nəticəsində ortalıqda belə bir şayiə fırlanmağa başladı. Guya veteranları tam pulsuz sanatoriyalara, kurortlara göndərmək, onlara ərzaq vermək, müxtəlif formalarda qayğılarına qalmağ hökumətin canını boğazına yığıb. Ona görə də hökumət veteranlardan birdəfəlik can qurtarmaq üçün onlara “Zapı” hədiyyə edib ki, “Zapı”lar veteranları vərəmlədib, çərlədib öldürsünlər. Bəs hökumətdən hədiyyə aldığı “Zapı”nı özü sürən veteranlar niyə ölürdülər? Bunun sadə bir səbəbi vardı. “Zapı”lar tez-tez xarab olurdu. Bildiyiniz kimi “Zapı”nın motoru qabaqda deyil, arxada yerləşir. “Zapı” yolda xarab olanda veteran maşından düşüb özündən aslı olmadan, istər-istəməz qabaq sandığın qapaqını açıb motora baxmaq, oralarda qurdalanmaq istəyirdi. Veteran “Zapı”nın qabaq sandığının qapağını qaldıranda orada motor görmürdü, boşluqla qarşılaşırdı və motorun olmaması, boşluqla qarşılanmaqları onları dəhşətə gətirirdi. Beləcə, motorla deyil, boşluqla qarşılaşmaları onsuz da xeyli qoca olan, əsəbləri pozulmuş, əldən düşmüş veteranları asanlıqla sıradan çıxarırdı. İndi bu söhbət çox adama gülməli görünə bilər, amma o vaxtlar həqiqətən ortalıqda belə söz-söhbətlər gəzirdi.

P.S. Bir dəfə İkinci dünya müharibəsindən bəhs edən sənədli filmə baxırdım. Filmdə alman və sovet veteranları da danışırdılar. Alman veteranları ilə müqayisədə sovet veteranları hər mənada, bir çox cəhətdən çox nimdaş görünürdülər. Filmin altında bir nəfər maraqlı şərh yazmışdı. Yazmışdı ki, bu veteranların geyiminə, yaşadıqları evlərə baxanda müharibədə kimin qalib gəldiyi, kimin məğlub olduğu dəqiq görünür.