Текст книги "Бахт етказиш: Миллиард долларлик интернет дўкон тарихи"

Тони Шей
БАХТ ЕТКАЗИШ
Миллиард долларлик интернет дўкон тарихи

Таржимонлар: Ҳикматжон Толибжонов, Сурайё Мажидова, Шуҳрат Алиқўзиев, Жасурбек Тўлқинов

Электрон китоб Asaxiy Books лойиҳаси доирасида таржима қилинди ва тайёрланди.

Йўлни билиш ва бу йўлдан юриш ўртасида фарқ бор.

Морфеус «Матрица»

СЎЗБОШИ

Ҳаётимнинг катта қисмини тадбиркорлик билан ўтказдим. Менимча, бу янги-янги лойиҳалар тузишдан, ҳаётим мобайнида ўрганган сабоқларимни амалда қўллашдан, тажрибада синаб кўришдан ва яратувчанликдан доимо ҳузурланганим оқибати бўлса керак.

1996 йил «LinkExchange» нинг асосчиларидан бири бўлдим, кейинчалик – 1998 йилда уни «Microsoft» га 265 миллион долларга сотдим.

1999 йилда маслаҳатчи ва инвестор сифатида «Zappos» билан иш бошладим ва охир-оқибат бош ижрочи директор даражасига кўтарилдим. Биз компанияни 1999 йилдаги танг ҳолатидан йиллик ялпи савдосини 1 миллиард доллардан ошиқроқ миқдорга олиб чиқдик.

2009 йилда «Amazon» компанияси «Zappos» ни 1,2 миллиард доллардан ортиққа сотиб олди.

Ташқаридаги одамга иккала компания ҳам бир кечада муваффақиятга эришгандек туйилиши мумкин. Лекин биз бунга қадар кўплаб хатоларга йўл қўйдик ва сабоқлар чиқардик. Аслида, ҳаётий фалсафам ва ёндашувларимнинг аксарияти ўсиб бораётган тажрибам натижасида шаклланган.

Бундан ташқари, мен доимо китоб ўқишга иштиёқманд бўлганман. «Zappos» да ходимларимизнинг шахсий ва касбий жиҳатдан ўсишларига ёрдам бериши учун уларга кутубхонамиздаги китобларни ўқишни тавсия қилардик. Бизнинг фикрларимизга таъсир ўтказган ва ҳозирги ҳолатимизга етиб келишимизга кўмак берган китоблар кўп.

Мен йўл қўйган хатоларни такрорламасликлари, одамларга қўлланма бўлиши учун ушбу китобни ёзишга қарор қилдим. Умид қиламанки, бу китоб одатдаги ёндашувдан воз кечиб, муваффақият сари ўз йўлини яратишни хоҳлайдиган тадбиркорлар ва улар йўлга қўйган бизнес учун руҳлантирувчи омил бўлиб хизмат қилади.

Китоб қандай тузилган?

Қўлингиздаги ушбу китоб уч қисмдан иборат.

Биринчи қисм «Фойда» деб номланади ва у кўпроқ ўсиб-улғайишим ва охир-оқибат «Zappos» томон йўл топишим ҳақидаги ҳикоялардан иборат. Ҳикояларнинг баъзилари тадбиркор сифатидаги дастлабки саргузаштларим ҳақида бўлса, бошқалари кутилаётган нарсаларга қарши исёнкор ва саркаш менинг ёшлик даврим ҳақидадир.

Иккинчи қисм – «Фойда ва иштиёқ». Кўпроқ бизнесга йўналтирилган бўлиб, биз «Zappos» да ишонган ва амал қилган кўплаб муҳим фалсафаларни қамраб олади. Бундан ташқари, ҳозирги кунгача фойдаланилаётган баъзи бир интернет ҳужжатлари ва электрон хатларни ҳам сиз билан баҳам кўраман.

Учинчи қисм «Фойда, иштиёқ ва мақсад» деб номланади. У «Zappos» да кейинги босқичда қўйилган қадамларимиз ҳақидаги қарашларимизни акс эттиради. Умид қиламанки, бу сизни ҳам қизиқтиради.

Ушбу китоб «Zappos» ёки ўзим алоқадор аввалги бизнесларнинг кенг қамровли умумий тарихини қамраб олади. Шунингдек, унинг тўлиқ автобиография бўлиши ҳам кўзда тутилмаган. Шундай экан, муваффақиятимга ҳисса қўшган ёки унда муҳим роль ўйнаган ҳамма одамларни эслатиб ўтирмадим. (Агар шундай қилганимда, ўқувчига эслаб қолиш учун жуда кўплаб исмларни келтирган бўлардим.) Асосий мақсадим бизнесда ва ҳаётимда бахтга эришиш йўлини қандай кашф этганимни ифодалаб беришдир.

Ниҳоят, китобни ўқиганингиз сари баъзи бир гаплар инглиз тили грамматикасига мос тушмаслигини пайқашингиз мумкин. Айрим қисмларда учинчи кишининг ҳиссасини ҳисобга олмаса, китобни ёлланма ёзувчи ёрдамисиз ёздим. Мен профессионал ёзувчи эмасман ва кўп ҳолларда атайин юқори синфдаги инглиз тили ўқитувчиларимни уялтириши мумкин бўлган усулда ёзган бўлишим мумкин. Масалан, гапларни предлоглар билан якунлаш. Мен буни қисман одатдаги нутқимни ёзувда акс эттириш ва қисман юқори синфдаги инглиз тили ўқитувчиларимнинг жиғига тегиш учун қилдим. (Уларни қаттиқ қадрлайман.)

Гарчи профессионал ёзувчининг ёрдамидан фойдаланмаган бўлсам-да, жуда кўп инсонлар ўзининг фикр-мулоҳазалари, таклифлари ва қўллаб-қувватлаши билан менга кўмак берди. Ҳаммасидан иштироки учун миннатдорман. Китобга ўз ҳиссасини қўшганларнинг номини келтириб ўтгудек бўлсам, эҳтимол, жой етмай қолиши мумкин. Лекин қадрдон дўстим ва ақл манбайим Женн Лимга алоҳида раҳмат айтмоқчиман. Бутун бошли китобнинг ёзилиш жараёнида у лойиҳа менежери ва ташкилотчи сифатида ишлади. Китобнинг ғоясидан тортиб унинг ёзиб тугалланишига қадар катта ёрдам берди. Шунингдек, у учинчи томон тақдим қилган маълумотларни тўплаб, уларни таҳрир қилди. Уларнинг баъзилари ушбу китобдан ўрин олган. Қолган кўпчилик қисмини www.deliveringhappinessbook.com сайти орқали ўқишингиз мумкин.

КИРИШ

Ўз йўлимни топиш

«Ажабо», – ўзимча ўйладим.

Хона гавжум эди. Мен компаниянинг умумий йиғилишида, саҳнада «Zappos» нинг етти юздан ортиқ ходимларига тикилиб турардим. Улар шўх-шодон қарсак чалаётган эди. Кўпчилигининг кўзларидан қувонч ёшлари томаётган эди.

«Amazon» бизни сотиб олаётгани ҳақидаги хабарни қирқ саккиз соат аввал бутун дунёга эълон қилдик. Бошқалар бунинг ҳаммасини пул билан боғлиқ масала деб ўйлади. Матбуот сарлавҳаларида ««Amazon» «Zappos» ни, тахминан, бир миллиард долларга сотиб олади», ««Amazon» тарихидаги энг катта савдо», ««Zappos» савдосидан кимлар нималарга эришди?» каби сўзларни ўқиш мумкин эди.

1998 йилнинг ноябрида асосчиларидан бири мен бўлган компания – «LinkExchange» икки ярим йил деганда «Microsoft» га 256 миллионга сотилди. Айни пайтда 2009 йилнинг июль ойида «Zappos» нинг бош ижрочи директори сифатида «Amazon» «Zappos» ни қўлга киритгани ҳақидаги хабарни эндигина эълон қилган эдим. Бу воқеа компаниянинг роппа-роса 10 йиллик юбилейидан сўнг юз берди. (Савдо бир неча ойдан сўнг акциялар ва касса операцияларида расман ёпилди, акциялар ёпилиш кунида 1,2 миллиард долларга баҳоланди.) Юқоридаги иккала сценарийда ҳам битимлар бир-бирига ўхшаш эди: Иккаласи ҳам йилига 100 миллиондан ишлаб бераётган эди. Ташқаридан қараганда, тарих кенг миқёсда ўзини такрорлаётгандай кўринарди.

Ҳеч нарса ҳақиқатдан устун бўла олмайди.

Хонадаги барчамиз бу шунчаки пул масаласи эмаслигини билардик. Биргаликда биз фойда, иштиёқ ва мақсадни ўзида жам қилган бизнес барпо қилган эдик. Бу шунчаки бизнес йўлга қўйиш масаласи эмаслигини ҳам билар эдик. Бу ҳаммага, жумладан, ўзимизга ҳам бахт олиб келадиган ҳаёт тарзини барпо этиш масаласи эди.

Ўша онда саҳнада вақт тўхтаб қолгандек эди. Хонадаги барчанинг билдираётган ҳиссиётлари жам бўлиб, менга ўн йилча аввал биринчи марта рақс кечасида иштирок этган пайтимни эсга солди. У ерда минглаб одамлар биргаликда рақс тушиб, бир-биридан қувват олаётганига гувоҳ бўлган эдим. Ўша пайт рақс жамоаси ўзининг тўртта туб қадриятлари асосида бирлашган эди: Тинчлик, севги, бирлик, ҳурмат.

Биз «Zappos» да ҳамжиҳатлик билан ўзимизнинг ўнта асосий қадриятларимизни ишлаб чиқдик. Ушбу қадриятлар бизни биргаликда жамулжам қилиб, ҳозирги кунгача етаклаб келган йўлнинг асосий қисми ҳисобланади.

Жамоага қараб пайқадимки, ҳар бир киши бу ерга етиб келиш учун турли хил йўлни танлаган, лекин йўлларимиз айни дамда ва шу ерда кесишган эди. Яна шуни сездимки, мени бу ергача олиб келган ушбу йўл «Zappos» дан ҳам, «LinkExchange» дан ҳам анча аввал бошланган эди. Мен ўзим алоқадор бўлган турли хил бизнес лойиҳалари, ҳаётимда учраган ҳамма инсонлар, кечирган саргузаштларим ҳақида ўйладим. Қилган ҳар бир хатойим ва улардан олган ҳар битта сабоқни хаёлимдан ўтказдим. Талабалик даврларим, мактабдаги ўқувчилик чоғларимни эслай бошладим.

Хонадаги ҳар бир кўз менга тикилиб турган бир пайтда мен ўз йўлим қаердан бошланганини аниқлашга тиришардим. Хаёлимда жавобни излаб, вақт бўйлаб ортга саёҳат қилардим. Бутун ҳаётим кўз олдимда намоён бўлаётган эди. Мен унга аниқлик киритиш билан банд эдим ва бу ишни айни дамда хонадагиларнинг ҳиссиётлари энергияси тарқалишидан аввал вақт ҳаракатсиз турган пайтда қилишим кераклигини билардим. Лекин нима учунлигини билмас эдим. Мен шунчаки ўз йўлим қаердан бошланганини аниқлашим зарурлигини билардим.

Шундан сўнг шундоққина хаёлотдан реалликка қайтишдан ва вақт ҳаракатга келишидан аввал мен уни аниқладим.

Менинг йўлим чувалчанг фермасидан бошланган эди.

1-ҚИСМ: ФОЙДА

1. ФОЙДА ИЗЛАБ

Чувалчанг фермаси

Бошида сени менсимайдилар, кейин сенинг устингдан куладилар, кейин сен билан курашадилар, сўнг сен ғалаба қозонасан.

Махатма Ганди

Ишончим комилки, тўққиз ёшимда Ганди менинг ким бўлганимни билмас эди. Мен ҳам унинг ким эканлиги ҳақида бирор тушунчага эга эмасдим. Лекин Ганди менинг қарашларим, чувалчанг кўпайтириб, уларни катта ҳажмда сотиб, кўп пул ишлаш ҳақидаги болалик орзуларимни билганида эди, балки юқоридаги гапни айтиб, дунёдаги илғор чувалчанг сотувчи бўлишга мени илҳомлантирган бўлар эди.

Афсуски, Ганди ўзининг доно маслаҳати ва донишмандлигини таклиф қилгани уйимиз олдида тўхтаб ўтмади. Туғилган кунимда ота-онамга уйимиздан бир соатлик йўл шимолга – Сономага олиб боришларини хоҳлашимни айтдим. Ўша пайтда у ер мамлакатнинг биринчи даражали чувалчанг етиштирувчи ҳудуди эди. Мен уларнинг энг катта рақобатчисига айланишимни ҳали билишмасди.

Ота-онам ичида камида юзта чувалчанг бўлган бир қути лойга 33 доллару 45 цент тўлади. Бир китобда агар чувалчангни иккига бўлиб ташласа, иккала қисми ҳам алоҳида яшаб кетиши ҳақида ўқиганман. Бу жуда ажойиб ғоя, лекин жуда кўп меҳнат талаб қиладигандай туйилди. Шунинг учун мен бунинг ўрнига яхшироқ ғоя ўйлаб топдим: Ҳовлида тагида тўр қафас бўлган қумли ўйингоҳга ўхшаш чувалчанг қутиси қуришга қарор қилдим. Қум ўрнига уни лой билан тўлдирдим ва эркин ўрмалаши, митти чувалчангларни дунёга келтириши учун юздан зиёд чувалчангни сочиб юбордим.

Ҳар куни бир нечта хом тухум сариғини олиб, чувалчанг фермаси устига ташлардим. Бу иш чувалчангларни тезроқ урчитишига ишончим комил эди. Чунки баъзи профессионал атлетлар нонуштага хом тухум ютиши ҳақида эшитган эдим. Чувалчанг сотиш мен орзу қилгандай бойлик келтирмаслигига ота-онамнинг ишончи комил эди, шундай бўлса ҳам, улар менга чувалчангларни ҳар куни хом тухум сариғи билан боқишимга рухсат берди. Менимча, улар тухум сариғида холестерин миқдори кўп бўлгани учунгина бунга рухсат берган. Агар чувалчанглар тухум сариғини еяётган бўлса, бу укаларим ва менинг холестерин миқдори оз бўлган тухумнинг фақат оқини истеъмол қилаётганимизни англатарди. Ойим доим холестерин миқдорини оширадиган нарсаларни истеъмол қилмаслигимизни назорат қилиб турарди. Менимча, у маҳаллий янгиликларда холестерин ҳақида нимадир ўқиган ва бу уни ваҳимага солган бўлса керак.

Ўттиз кун чувалчангларни хом тухум сариғи билан озиқлантиргач, улардаги ўсишни текшириб кўришга қарор қилдим. Шунинг учун лойни кавлаб митти чувалчанглар туғилган ёки туғилмаганини текширдим. Афсуски, бирорта чувалчанг боласига кўзим тушмади. Бундан ҳам ёмони шуки, бирорта катта чувалчанг ҳам топа олмадим. Чувалчанг қутидаги ҳамма лойни титкилаб чиқиш учун бир соат вақтим кетди. Умуман чувалчанг қолмаган эди. Улар қути тагидаги тўр қафасдан ўтиб, қочиб қолишган кўринади. Ёки тухум сариқларига келган қушлар уларни еб кетгандир.

Менинг кенгайиб бораётган чувалчанг империямнинг куни битди. Ота-онамга чувалчанг кўпайтириш зерикарли иш эканлигини айтдим, аслида бу муваффақиятсизликдан ўзимни ёмон ҳис қилаётгандим. Агар Томас Эдисон тирик бўлганда ёнимга келиб, ўзининг муваффақиятсизлик ҳақидаги қарашлари билан мени қўллаб-қувватлаган бўларди:

Муваффақият томон йўлим муваффақиятсизликдан иборат бўлди.

Томас Эдисон

У ҳам бошқа ишлар билан овора бўлгани учунми, Гандига ўхшаб уйимга кириб ўтмади. Эҳтимол, иккаласи ўзаро сафсата сотиш билан банд бўлгандир.

Улғайиш

Отам ва онам Иллинойс университетида магистратурада ўқиш учун Тайвандан Америка Қўшма Штатларига кўчиб келишган ва шу ерда турмуш қуришган. Гарчи Иллинойсда туғилган бўлсам-да, ҳаётимнинг ўша давридан хотирамда қолгани уч ярим метр баландликдаги тахтадан пастга сакраганим ва тиллақўнғиз тутганим эди. Дастлабки хотираларни тиклаш қийин бўлади, бироқ бу иккаласи аслида иккита алоҳида хотира эканига ишончим комил. Чунки икки ёшимда ҳавода тиллақўнғиз ушлай олишимга кўзим етмайди.

Беш ёшга тўлганимда отам Калифорнияда ишга жойлашди, шунинг учун ҳаммамиз Сан-Франциско шимоли, «Олтин дарвоза» кўпригининг шундоққина қаршисига, Мэрин округига кўчиб ўтдик. Бизнинг уйимиз «Skywalker Ranch» дан, тахминан, йигирма дақиқалик йўл эди. У ерда Жорж Лукас яшаб, ўз кино бизнесини ташкил қилган (машҳур «Юлдузлар жанги» фильми режиссёри).

Ота-онам ўзига хос осиё-америкалик ота-оналардан ҳисобланарди. Дадам «Chevron» да кимё муҳандиси ва онам жамоат хизматчиси эди. Улар мен ва икки укамдан ўқиш бобида катта натижалар кутишарди. Укам Энди мендан икки ёш кичик эди. Калифорнияга кўчиб ўтганимиздан тўрт йил ўтиб, кичкина укам Дэвид дунёга келганди.

Мэрин округида осиёлик оилалар кўп эмасди, шундай бўлса ҳам, ота-онам уларнинг ўнтасини ҳам топишга муваффақ бўлишди. Биз улар билан мунтазам йиғилиб ўтирардик – ота-оналар ва болалар барчамиз биргаликда кечки овқат тановул қилардик ва ундан сўнг чақчақлашардик. Болалар телевизор томоша қилар, катталар алоҳида хонада суҳбатлашишар ва фарзандларининг ютуқлари ҳақида бир-бирига мақтанишар эди. Бу шунчаки Осиё маданиятининг бир қисми ҳисобланарди: Фарзандларнинг эришган ютуқлари аксарият ота-оналарнинг муваффақиятларини ва статусини белгиловчи рамз ҳисобланарди. Биз фарзандлар зўр ҳисоб қайдномаси эдик.

Осиёлик ота-оналар учун аҳамиятга эга уч тоифа ютуқлар мавжуд эди:

Биринчи тоифа – академик ютуқлар: Яхши баҳога ўқиш, ҳар қандай мукофот ёки жамоат эътирофи, SAT имтиҳонидан яхши балл олиш ёки мактабнинг математика жамоасига аъзо бўлиш кабилар шу тоифа таркибига кирарди.

Иккинчи тоифа – мансабга оид ютуқлар: Яхши шифокор бўлиш ёки фан доктори даражасига эришиш энг зўр ютуқ эди, чунки иккала ҳолат ҳам сизнинг «жаноб Шей» дан «доктор Шей» га ўзгаришингизни англатарди.

Учинчи тоифа – уста чолғувчи бўлиш: Деярли ҳамма осиёлик болалар пианино ё скрипка, ёки иккаласини ҳам чалишни ўрганишга мажбур қилинарди ва ҳар бир йиғилишда кечки овқатдан сўнг фарзандлар ота-оналарининг қошида мусиқа ижро қилишлари керак эди. Бу ота-оналарга хуш кайфият улашиш ниқоби остида фарзандларни бир-бирига таққослаш йўли эди.

Учала тоифада ҳам ютуққа эришишим учун ота-онам бошқа осиёлик ота-оналар сингари тарбиямда жуда қаттиққўл бўлган. Менга ҳафтасига бир соат телевизор кўришга рухсат беришарди. Мен ҳамма фандан юқори баҳога ўқишим шарт эди. Ота-онам менга бутун бошли ўрта ва юқори синфлар давомида тайёрлов тестларини ечтиришган. Тайёрлов тестлари стандартлаштирилган тест бўлиб, одатда фақат бир марта, юқори синф якунида, университетга кириш жараёнининг бир қисми сифатида топширилади. Лекин ота-онам унга олтинчи синфдан бошлаб тайёрланишимни хоҳлаган.

Ўрта мактабда тўртта мусиқа асбобини чалишни ўрганиб олдим: Пианино, скрипка, труба ва валторна. Мактаб йилларида мен ҳар бир мусиқа асбобини ўқиш кунлари ўттиз дақиқадан, дам олиш кунлари эса бир соатдан машқ қилишим керак эди. Ёзда уларнинг ҳар бирини кунига бир соатдан машқ қилишимга тўғри келарди. Менимча, ёзги таътилда дам олишни истаган болалар учун бу энг шафқатсиз ва ноодатий жазо бўлса керак.

Шундай бўлса ҳам мен дам олиш кунлари ва ёзги таътилда завқ олиш йўлини топган эдим. Эрталаб соат 6:00 да, ота-онам ҳануз уйқуда бўлганда ўрнимдан туриб, пианино бор хонага тушардим. Пианинони чалиш ўрнига кассетадан фойдаланардим ва аввалдан ёзиб қўйилган бир соатлик сеансни қўярдим. Сўнг соат 7:00 да хонамга қайтиб чиқардим ва хонани қулфлаб, бир соатлик скрипка чалинган ёзувни қайтарардим. Бу вақтда эса китоб ва «Boys’ life» журналини ўқирдим.

Тахмин қилишингиз мумкинки, пианино ва скрипка ўқитувчиларим менда нима учун ўсиш бўлмаётганини тушуна олишмасди. Ўзимнинг нуқтаи назарим билан қарасак, ушбу мусиқа асбобларини чалишни ўрганиш мен учун қандайдир арзирли наф бериши мумкинлигига кўзим етмасди.

(Хайриятки, онам буларни ўқиб жиғибийрон бўлмайди. Балки, унинг пианино ва скрипка дарсларим учун сарфлаган пулларини қайтариб беришим керакдир.)

* * *

Ота-онамнинг, айниқса, онамнинг мендан умиди катта эди. Келажакда тиббиёт мактабига боришимни ёки фан доктори бўлишимни хоҳларди. Улар расмий таълим энг муҳим нарса эканлигига ишонишарди. Лекин мен учун ҳаётимнинг дастлабки йигирма беш йилининг олдиндан белгилаб қўйилиши ортиқча қаттиққўллик ва одамни бўғадиган ҳолатдек туйиларди.

Мен кўпроқ ўз бизнесимни йўлга қўйиш ва пул ишлашнинг турли йўлларини билишга қизиқардим. Ота-онам доимо пул топиш ҳақида ўйламасликни, эътиборимни ўқишга қаратишим кераклигини уқтиришарди. Магистрлик ёки докторлик даражасига эришгунимгача таълимга кетадиган барча харажатни ўзлари тўлашларини таъкидлашарди. Шунингдек, улар қайси кийимни хоҳласам, шуни олиб беришларини айтишарди. Бахтларига, мен урф бўлган кийимларга қизиқмасдим, шунинг учун ҳеч қачон кўп нарса сўрамаганман.

Ҳар доим пул ишлаш ҳақида хаёл қилардим, чунки пул кейинчалик ҳаётда истаганимни қилиш эркинлигини берарди. Бир кун келиб, ўз компаниямни бошқариш ғояси яратувчан бўлишни тақозо қиларди ва охир-оқибат ҳаётим тизгинини ўз қўлимга ола билардим.

Бошланғич синф мобайнида кўп марта эски буюмлар савдоси билан шуғулланганман. Ота-онамнинг гаражидаги эски нарсаларни сотиб битирганимдан сўнг, дўстимга унинг уйида савдони йўлга қўйишни таклиф қилдим. Биз унинг уйидаги эски буюмларни йўл бўйида кўргазмага қўйдик, озроқ лимонад тайёрладик, дўстимга ёш қизчаларнинг кийимини кийдириб, уни беш ёшга ёшроқ кўрсатадиган қилиб қўйдик. Ғоя шундай эдики, одамлар ҳеч нарса сотиб олмаса ҳам, биз уларга камида лимонад сота олардик. Сотувдаги бошқа нарсалардан кўра лимонад савдосидан кўпроқ пул ишлай олдик.

Ўрта мактабда пул ишлашнинг бошқа йўлларини излай бошладим. Газета тарқатардим, лекин тез орада мен велосипедда газета етказиб берадиган мустақил пудратчи бўлиш маҳаллий газета учун болалар меҳнати тўғрисидаги қонунларни четлаб ўтиш йўли эканлигини тушуниб қолдим. Ҳисоб-китоб қилиб кўриб, маошим соатига, тахминан, 2 доллардан тўғри келишини аниқладим.

Мен газета тарқатишни ташладим ва бунинг ўрнига ўз рўзномамни чиқаришга қарор қилдим. Унинг ҳар бир сони ўзим ёзган, тахминан, йигирма саҳифа ҳикоялар, сўз ўйинлари ва латифалардан иборат эди. Рўзномамни оч зарғалдоқ рангли қоғозда босиб чиқардим. Унга «The Gobbler» деб ном бердим ва ҳар бирига 5 доллардан нарх қўйдим. Тўрт нусхасини ўрта мактабдаги дўстларимга пулладим. Рўзномамни сотиб олишга қодир кўпроқ дўстлар орттиришим кераклигини ёки бошқа даромад манбаи топишим кераклигини аниқладим. Бир сафар сочимни олдираётганимда сартарошга «The Gobbler» нинг нусхасини кўрсатдим ва кейинги сондаги тўлиқ саҳифали рекламани 20 долларга таклиф қилдим.

У рози бўлган пайт ажойиб нарса кашф қилганимга ишончим комил эди. Қилишим керак бўлгани – яна тўрттагина реклама сотиш ва мен ҳаётимда кўрган пулларимга қараганда ҳам кўпроқ – 100 доллар ишлаб олардим. Биринчи савдойимдан сўнг тўла ишонч билан сартарошхонага ёндош корхоналарга мурожаат қилдим ва мамлакатни ёки камида округни жунбишга келтириб, шов-шув бўлиши аниқ бўлган кейинги рўзномада реклама беришни таклиф қилдим.

Ҳамма имкон қадар мулойимлик билан рад жавобини берди. Бир неча ҳафтадан сўнг мен «The Gobbler» нинг иккинчи сонини нашрдан чиқардим. Бу сафар фақат икки нусхасигина сотилди.

Мен газетани ёпишга қарор қилдим.

Бу жуда кўп меҳнат талаб қиларди ва дўстларим тушликда пулсиз қолаётганди.

* * *

Мен ва укам Энди ҳар ой «Boys’ life» журналининг ҳар бир сонини сабрсизлик билан кутардик ва тўлиқ ўқиб чиқардик. Менинг ундаги севимли рукним энг охирида – ғаройиб нарсаларга буюртма бериш мумкин бўлган эълонлар бўлими эди. Ҳатто бундай нарсалар мавжудлигини олдиндан билмаган бўлсам ҳам, бир кун келиб мен ҳам уларга эга бўлишимни билардим. Ҳамма турдаги кўзбойлағичлик буюмлари ва янгича буюмлар (анча вақт мобайнида мен «янгича» сўзининг маъносини «жуда-жуда ажойиб» деб ўйлаб юрганман), шу жумладан, чангюткични мини-катерга айлантириш учун мосламалар тўплами ҳам бор эди.

Аммо мени энг қизиқтирган нарса журналнинг орқа тарафидаги табрикномаларни сотиш орқали қўлга киритиш мумкин бўлган турли хил совғалар акс этган саҳифадаги рекламалар эди. Бу иш жуда осон туйилди: Маҳаллада уйма-уй юриб, байрам табрикномаларини сотиш (улар ҳаммага керак эди, реклама мени бунга ишонтирди), кўп балл йиғиш ҳамда йиққан балларимни скейтборд ёки ҳозир ўзим хоҳлайдиган ва ҳеч қачон менда бўлмаган бирорта ўйинчоққа алиштириш.

Шундай қилиб, бир нечта табрикномалар намунасига ва каталогга буюртма беришга қарор қилдим – бир ҳафтада етиб келди. Мен ҳамон ёзги таътилда эдим, шунинг учун уйма-уй юришга вақтим кўп эди. Биринчи бекатим қўшни уй бўлди.

Эшикни очган аёлга турли Мавлуд карталарининг каталогини кўрсатдим. У ҳали август ойи бўлганлиги учун Мавлуд карталари сотиб олиш нияти йўқлигини айтди. Унинг гапи тўғри деб ўйлаб қолдим. Август ойида Мавлуд карталарини сотишга уриниб, ўзимни аҳмоқдай ҳис қилдим, шунинг учун бу менинг охирги келган жойим бўлиб қолди.

Мавсумга боғлиқ бўлмаган бизнес ғоясини ўйлаб топиш учун уйга қайтиб келдим.

* * *

Бошланғич мактабда менинг Густав деган энг яқин дўстим бор эди. Биз ҳамма нарсани биргаликда қилардик: Бир-биримизнинг уйимизда чақчақлашардик, ота-онамиз томоша қилиши учун пьесалар қўйиб берардик, бир-биримизга сирли тиллар ва кодларни ўргатардик, бир-биримизникида ҳафтасига бир марта тунаб қолардик.

Бир марта унинг уйига борганимда «Болалар учун текин буюмлар» деб номланган китобни олиб туришимга рухсат берди. Бу мен кўрган энг ажойиб китоб эди. Китобнинг ичида болалар буюртма бериши мумкин бўлган бепул ва бир долларгача бўлган нарсалар учун юзлаб таклифлар, шу жумладан, бепул хариталар, 50 центлик ручкалар, бепул бампер стикерлари ва маҳсулотларнинг намуналари мавжуд эди. Қиладиган ишингиз ҳар бир буюм учун ҳар алоҳида почта манзилига хат ёзиш эди. У МКШК («манзилингиз кўрсатилган штампланган конверт» сўзининг қисқартмасилигини билиб олгандим) ва агар сўралган бўлса, бир долларгача бўлган ҳар қандай тўловни ўз ичига олиши керак. Густав ва мен китобни кўриб чиқиб, ўзимизга ёққан барча нарсаларга буюртма бердик.

Уйма-уй юриб Мавлуд табрикномаси сотувчиси сифатидаги ўн дақиқалик уринишимдан сўнг, мен яна «Boys’ life» нинг таснифланган бўлимини ўқиш учун уйга қайтиб бордим ва нархи 50 доллар бўлган тўғноғич тайёрлайдиган мосламага кўзим тушди. Ушбу мослама ҳар қандай фотосурат ёки қоғоз парчасини кўйлакка қадашингиз мумкин бўлган тўғноғичга айлантирар эди. Ҳар бир тўғноғични тайёрлашга кетадиган қисмлар нархи 25 центга тушарди.

Мен китоб жавонидан илгари Густавдан қарзга олган ва қайтариб бермаган китобни қўлга олдим ва китобдаги компаниялардан бирортаси расмли тўғноғичлар таклиф қиляптими ёки йўқ, текшириб кўрдим. Бирорта таклиф йўқ эди.

Ҳаяжонланиб, китоб ноширига хат ёздим. Тўғноғич тайёрлаш бизнеси билан шуғулланаётганимни ва китобнинг келгуси йилги нашрига бу ҳақда қайд этишларини сўрадим. Қонуний бизнес юритаётганимни янада ишончлироқ кўрсатиш учун манзилимнинг бир қисми сифатида «БУТБ бўлими» деб қўшиб қўйдим. БУТБ «БОЛАЛАР УЧУН ТЕКИН БУЮМЛАР» жумласи менинг махфий кодим эди. Болалар учун таклифим шундай эдики, улар менга расм, МКШК ва 1 доллар жўнатишлари керак эди. Мен уни тўғноғичга айлантириб МКШКда қайтариб жўнатар эдим. Менинг даромадим битта буюртмадан 75 центни ташкил қилади.

Икки ой ўтгач, нашриётдан хат олдим. Улар менинг таклифимни китобнинг кейинги нашрига киритиш учун танланганини айтишди. Ота-онамга 50 долларлик тўғноғич ясайдиган мосламага буюртма беришим ва қўшимча қисмлар учун яна 50 доллар сарфлашим кераклигини айтдим. Лекин биринчи юзта буюртмадан кейин пулни қайтариб беришимни ҳам қўшиб қўйдим.

Ота-онам юзта буюртма олишимга ишонди, деб ўйламайман. Улар аввал ҳам менинг «The Gobbler» нинг юзта нусхасидан қанча фойда олишим ёки юзта табрикномани тарқатиб, қанча ишлашим ҳақидаги гапларимни эшитган эди. Улар тўғноғич ясайдиган мосламага мактабда олган яхши баҳоларим эвазига буюртма беришимга рухсат беришди.

Икки ойдан сўнг мен китобнинг янги нашрини олдим. Уй манзилимни босма нашрда, ҳақиқий китобда кўриш жуда ёқимли эди. Китобни ота-онамга кўрсатдим ва хавотир билан биринчи буюртма келишини кутдим.

Маҳалламизнинг почта ходими ҳар доим хат етказиш учун битта йўналиш билан юрарди. Бизнинг уйимиз тепаликнинг этагига яқин жойда бўлиб, у ўз йўлини кўчанинг қарама-қарши томонидан бошлар, пастдан юқорига чиқиб, орқага бурилиб, тепадан пастга қайтиб келарди. Шундай қилиб, кўчанинг қарама-қарши томонида почта машинасининг овозини эшитганимда, хат аниқ ўн икки дақиқадан кейин бизнинг уйимизга етказилишини билардим ва уйнинг ташқарисида унинг келишини кутардим. Одатда, бу соат 13:36 атрофида содир бўларди.

Китоб нашр этилганидан икки ҳафта ўтгач, биринчи буюртмамни олдим. Конвертни очдим, ичида француз пуделини ушлаб турган тўқ қизил кўйлакдаги ўн икки яшар қизалоқнинг сурати бор эди. Энг муҳими, ичида доллар банкнотаси бор эди. Мен расман бизнесда эдим! Фотосуратни тўғноғичга айлантириб манзил кўрсатилган штампланган конвертда қайтариб жўнатдим. Ўша куни кечқурун бу ҳақда ота-онамга айтдим. Менимча, улар ҳеч бўлмаса битта буюртма олганимдан ҳам ҳайрон бўлишди. Мен уларга доллар банкнотасини бердим ва журналимга қарзим 99 доллар қолганини ёзиб қўйдим.

Эртаси куни иккита буюртма олдим. Бир кечада бизнесим икки бараварга ўсди. Вақт ўтиб бир кунда ўнталаб буюртма оладиган ҳам бўлдим. Биринчи ойнинг охирига келиб 200 доллардан кўпроқ пул ишлаб топдим. Қолган қарзимнинг барчасини тўладим, ўрта мактаб ўқувчиси учун жуда яхши пул ишлаётган эдим. Аммо тўғноғичларни тайёрлаш кунига бир соат вақтимни оларди. Уй вазифалари кўп бўлган кунларда тўғноғичларни ясашга вақт тополмасдим, шунинг учун баъзида буюртмалар дам олиш кунига қадар тўпланиб қоларди. Дам олиш кунлари тўғноғичларни тайёрлаш учун тўрт ёки беш соат вақт сарфлашим керак эди. Пул топаётганим яхши эди, аммо дам олиш кунлари уйда қолишга тўғри келиши ёқмасди. Шу боис ишлаш тезлигим ва унинг самарадорлигини ошириш учун 300 долларга тенг ярим тўғноғич ясайдиган машина олиш керак, деган қарорга келдим.

Тўғноғич бизнесим ўрта мактаб даврида ойига муттасил 200 доллар даромад келтирди. Олган энг катта сабоғим шундан иборат эдики, муваффақиятли бизнесни юзма-юз мулоқот қилмасдан почта орқали ҳам амалга ошириш мумкин экан.

Жуда банд бўлган кезларимда ишнинг баъзи қисмини укаларимга юклардим. Ўрта мактабни битиргунимгача, ҳар куни тўғноғич ясашдан зерикдим, шунинг учун мен бу ишни укам Эндига беришга қарор қилдим. Мақсадим – почта орқали буюртма бериладиган ўзим қизиққан бошқа бирор бизнес бошлаш эди.

Ўша пайтда тўғноғич тайёрлаш кейинчалик оилавий корхона ишига айланишини билмасдим. Бир неча йилдан сўнг Энди бу бизнесни энг кичкина укамиз Дэвидга топширди. Бир неча йил ўтгач, биз китобдаги рекламани тўхтатдик ва бизнесни ёпдик. Дадамнинг лавозими ошганлиги сабабли у Ҳонгконгга кўчиб ўтиши керак эди. У онам ва укам Дэвидни ўзи билан олиб кетди. Ишни давом эттирадиган бошқа укаларимиз қолмаган эди.

Ҳозир ўтмишга назар ташлаб, бизда яхшироқ ворислик режаси бўлиши керак эди, деб ўйлаб қоламан.

Долларларга қилинган қўнғироқлар

Юқори синфга ўтгач, мен ўзимни бирдан каттароқ ва анча етук ҳис қиламан, ўрта мактабдаги ҳаётим тўсатдан ўзгариб кетади, деб ўйлардим. Аммо юқори синфнинг биринчи куни ўрта мактабнинг сўнгги кунидан сира фарқ қилмас экан.

Бир куни мактаб кутубхонаси ёнидан ўтаётганимда унга ёндош компьютер лабораториясига дуч келдим. У ерда информатика ўқитувчиси Гор хонимни учратдим. У менга ўзининг паскал дарсларига ёзилишимни таклиф қилди. Илгари Паскал ҳақида эшитмаган эдим. У менга бу компьютер дастурлаш тили эканлигини ва ушбу дарслар мени компьютер билимлари бўйича миллий АП тестига тайёрлашини айтди. Университетга кираётганимда асқатишидан ташқари, АП тести ҳақида ҳеч нарса билмас эдим. Ўрта мактабда BASIC дастурлаш тилини мустақил равишда ўргангандим ва бу менга жуда ёққан эди, шунинг учун рўйхатдан ўтишга қарор қилдим.

Дарсга кириб маза қилардим. Тушлик вақтим ва дарслардан кейинги вақтим ҳам компьютер лабораториясида ўтарди. Ўша пайтда икки йилдан сўнг ўзим бу ерда ёзги мактаб болалари учун паскал дарслари беришимни билмасдим. Лабораторияда ўзимга ўхшаган бир нечта бошқа одамлар ҳам бор эди ва биз кўп вақтимизни бирга ўтказардик.

Биз «BBS» дунёси билан танишдик. «BBS» «Bulletin Board Systems»1нинг қисқартмаси эканлигини билиб олдим. Лабораториядаги компьютерлардан бирида оддий телефон линиясига уланган махсус қурилма – модем ўрнатилган эди. Модем ёрдамида компьютер бошқа компьютерларга қўнғироқ қилиш ва улар билан гаплашиш имкониятига эга бўларди.

Бизда турли хил «BBS» ларнинг телефон рақамлари рўйхати бор эди. Ҳар бир «BBS» билан алоқага чиқиб, уларни пастки қаватдаги қабулхонада талабалар фойдаланадиган эълонлар доскасига ўхшаш тизимга улардик: Истаган одам хабар қолдириши, реклама жойлаштириши, мунозара бошлаши, файлларни юклаб олиши ёки кенг қамровли мавзуларда муҳокамаларга қўшилиши мумкин эди. Бу крейгслистнинг2 интернетдан олдинги версияси эди. Тез орада компьютер ва телефон тармоғи фақат маҳаллий қўнғироқлар билан чекланмаганлигини билиб қолдик, шунинг учун биз мамлакат бўйлаб узоқ масофали қўнғироқларни амалга ошира бошладик. Сиэтллик, нью-йорклик ва маямилик нотаниш кишилар билан мунозараларда қатнашиш жуда ажойиб эди. Кутилмаганда мавжудлиги аввал хаёлимизга келмаган жойлар, бутун дунё билан алоқа ўрнатиш имкониятига эга бўлдик.

Кунларнинг бирида, Гор хоним лабораториядан ташқарида тушлик қилаётганида орамиздаги кимдир модемни слотдан суғуриб, унинг ўрнига оддий телефонни улаб кўришни таклиф қилди. Бу ҳақиқатан ҳам ишлайдими ёки йўқми, аниқ билмасдик. Лекин телефон трубкасини кўтарганимизда, қўнғироқ оҳангини эшитдик. Энди биз исталган телефон рақамига бепул қўнғироқ қила олардик. Лекин янги махфий кашфиётимиз билан кимга қўнғироқ қилиш кераклигини билмас эдик.

Мен 976 рақамидан кимнинг хабари борлигини сўрадим. Телевизорда турли хил 976 рақамлар учун ҳар хил рекламаларни кўргандим. Масалан, сиз 99 центга кун ҳазилини эшитиш учун 976-JOKE рақамига қўнғироқ қилишингиз мумкин. Шундай қилиб, биз 976-JOKEга қўнғироқ қилиб кўрдик ва айтарли кулгили бўлмаган бир ҳазилни эшитдик. Яхшироқ ҳазил эшитиш учун яна бир бор қўнғироқ қилиб кўрдик ва яна ўша ҳазилни қайта эшитдик. Менимча, бу мантиқан тўғри эди, чунки бу дақиқа ҳазили эмас, балки кун ҳазили бўлиши керак эди.

Кейин биз ихтиёрий 976 рақамларини тердик. Синаб кўрган рақамларимиздан бири 976-SEXY эди. Қўнғироқ автоматлаштирилган ёзув билан бошланди ва нархи дақиқасига 2.99 доллар, хизмат фақат катталар учун эканлигини айтди. Ёзувда айтилишича, агар мен йигирма бир ёшга тўлмаган бўлсам, дарҳол трубкани қўйишим керак экан.