Текст книги "Бахт етказиш: Миллиард долларлик интернет дўкон тарихи"

Бу сафар эса Альфред таклифимизни мамнуният билан қабул қилди. Менимча, бунинг иккита сабаби бор. Биринчиси, банкда «Sequoia Capital» дан олган 3 миллион долларимиз борлигини билгани ва иккинчиси докторлик даражасини олиш унинг иши эмаслигини англагани бўлса керак. У 1997 йилда молия бўйича вице-президент сифатида «LinkExchange» га қўшилди.

Кейинги ўн етти ой давомида ҳаммамиз жуда кам ухладик. Биз жуда тез ўсаётган ва иложи борича тезроқ янги ишчилар ёллаётган эдик. Иш ўринлари учун дўстларимизни жалб қилиш тизимидан чарчадик, шунинг учун ишлашга тайёр бўлган ва олти ойдан ортиқ қамоқ жазосини ўтамаган деярли ҳар қандай «иссиқ вужуд» ни ишга ёллашни бошладик.

Офис учун ижарага олинган қаватга сиғмай қолдик. Натижада офисни бинонинг қўшимча қаватларига кенгайтира бошладик. Ҳатто Нью-Йорк ва Чикагода савдо офисларини очдик. Офисда юриб, танимаган одамларингни кўриш жуда ғалати эди. Ҳар ҳафтада битта янги одам пайдо бўлгандай туйиларди. Гап уларнинг исмларини ёки қайси иш ўрнида фаолият юритишини билмаслигимда эмас… Мен ҳатто уларнинг юзларини ҳам танимасдим. Бино қаватлари бўйлаб юрганим сари менга дуч келган одамлар «LinkExchange» да ишлайдими ёки бинодаги бошқа компанияларнинг ходимларими – аниғини билмасдим.

Ўша пайтда, албатта, бу ёмон нарса деб ўйламаган эдим. Ҳарна жадал суръатда ўсиб бораётганимиз учун ходимларни танимаслик ҳаяжонни кучайтирарди ва адреналинни доимо юқори даражада ушлаб турарди. Буни барчамиз ҳис қилиб турардик. Аммо ортга назар ташласак, бу аслида келажак учун катта огоҳлантириш қўнғироғи бўлиши керак эди.

Қисқаси, биз корпоратив маданиятга эътиборлироқ бўлиш кераклигини билмаган эдик. Дастлабки йилда қизиқарли ва ҳаяжонли бир нарса қуришга ўз ҳиссасини қўшмоқчи бўлган одамларни ва дўстларимизни ишга ёллагандик. Ўзимиз билмаган ҳолда биргаликда ҳаммага манзур бўлган корпоратив маданият яратдик.

Ходимлар йигирма беш кишидан ортгач, бошқа сабабларга кўра компанияга қўшилаётган одамларни ишга ёллаб хатога йўл қўйдик. Қувонарлиси шуки, биз ёллаган одамлар ақлли ва серғайрат эди. Ёмон томони, уларнинг кўпчилиги кўп пул топиш ёки карьера ва резюмеларини бойитиш илинжида эди. Улар бир неча йиллик машаққатли меҳнатларини «LinkExchange» га сарфлаб, сўнг бошқа компанияга резюмени бойитадиган ишга ўтишни хоҳлашарди. Ёки агар ишлар яхши кетса, кўп пул топиб, нафақага чиқиш умидида эди. Биз ўсишда ва тобора кўпроқ ишчи ёллашда давом этдик. Охир-оқибат 1998 йилга бориб компаниядаги ишчилар сони юздан ортди.

Бир куни уйғоткичнинг овозини ўчириш тугмасини олти марта босганимдан сўнг кўзимни очдим. Еттинчи марта босмоқчи эдим, тўсатдан хаёлимга бир фикр келди. Сўнгги марта «Oracle» да эканимда, ишга боришга эринганимда бу қадар кўп уйғоткични ўчирган эдим. Бу яна содир бўлди, фақат бу сафар мен «LinkExchange» га боришга ҳайиқаётган эдим.

Бу мен учун жуда ғалати туйғу эди. «LinkExchange» нинг асосчиларидан бири эдим, бироқ компания энди мен боришни истайдиган жой эмасди. Авваллари бундай бўлмасди. Бир ярим йил аввал ўз ходимларим олдида «1997 йил бошқа қайтмайди», деган эдим. Қандай қилиб ҳаммаси бунчалик тез ўзгарди? Нима бўлди? Қандай қилиб биз «ҳамма бир киши учун, бир киши ҳамма учун» руҳидаги жамоавий кайфиятдан айни пайтдаги фитна, мавқе талашиш ва мишмишлар ҳукм сурган муҳитга ўтиб қолдик?

Ўтган йилни ёдга олиб, ишлар орқага кетган ва қизиқишим сусайган бирор ҳолатни эслай олмадим. Компания маданиятининг емирилишига сабаб бўлган ягона бир ходимни кўрсатолмайман.

Бу минг марта кесиш натижасидаги ўлим⁵ ёки Хитойдаги сув томчилатиб қийноққа солиш каби эди. Кундан-кунга томчилаб-томчилаб… Ҳар бир томчига ёки ишга ёллашдаги хатоликка чидаш мумкин эди, бу унчалик жиддий муаммо эмасди. Аммо ҳаммасини жамласак, бу азоб эди.

Мен нима қилишни аниқ билмасдим. Бу фикрни миямдан чиқариб ташладим. Чунки ҳал қилиниши керак бўлган долзарб муаммолар бор эди: Иқтисодиёт яхши ишламаётганди (Россия валютаси билан боғлиқ қанақадир муаммо ва ўзим унчалик тушунмаган узоқ муддатли капитал чўкиши сабабли) ва компанияда даромадимиз тўсатдан тўхтаб қолса, ишни давом эттириш учун етарли пул захирамиз йўқ эди. Қўшимча молиялаштиришни жалб қилиш учун кимошди савдосига тайёрлана бошладик, аммо Россия валютасидаги кутилмаган муаммолар ишимизни ортга сурди. Иқтисодиётимиз ёмонлашганда суғурта сифатида «асос» молиялаштириш айланмасини йўлга қўйишимиз керак эди. Акс ҳолда, йил охиригача банкрот бўлишимиз мумкин эди.

Сўнгги икки йил ичида биз «Yahoo», «Netscape» ва «Microsoft» компаниялари билан яхши муносабат ўрнатдик. Ушбу компанияларнинг ҳар бири қилаётган ишимизга катта қизиқиш билдирди ва стратегик шериклик имкониятларини аниқлашдан манфаатдор эди. (Мен ҳеч қачон «стратегик шериклик» нимани англатишини ва унинг оддий шерикликдан қандай фарқ қилишини тушуна олмаганман. Лекин ушбу сўзни ким ишлатса, ақлли одамдай кўринарди, шунинг учун бу иборадан фойдаланишни ёқтирардик.)

Ажабланарлиси шундаки, учала компания ҳам бизнинг меззанин молиялаштириш айланмамизга инвестиция киритишга қизиқиш билдирди. Бундан ҳам ҳайратланарлиси, «Netscape» ва «Microsoft» компанияни тўлиқ сотиб олишга кўпроқ қизиқаётганди.

Биз уларга нарх камида 250 миллион долларга тушишини айтдик. Бу суммани қаердан ўйлаб топганимизни билмайман, лекин у менга жуда яхши кўринди. «Netscape» ва «Microsoft» иккаласи ҳам музокарани давом эттиришни хоҳлагани яхшилик аломати эди.

Шундай қилиб, улар тендер бошлаб юборишди.

Ниҳоят, «Microsoft» энг катта сумма – 265 миллион доллар таклиф қилди, аммо унга бир нечта шартлар қўшилганди. Улар Санжай, Али ва мени «LinkExchange» да яна камида бир йил қолишимизни исташди. Агар мен белгиланган вақт давомида у ерда қолсам, 40 миллион долларга яқин пул билан кетардим. Агар қолмасам, бу миқдорнинг 20 фоизидан воз кечишим керак эди.

«LinkExchange» энди мен учун қизиқ бўлмаса-да, шу кетишда у ерда яна бир йил ишлашим мумкинлигини англадим. Шунчаки ишдан бўшамаслик учунгина арзимас вазифаларни бажариб туришимга тўғри келарди.

Бирор компания бошқа компания томонидан сотиб олинганда директорлар кенгаши ўз ўрнида қолиб, деярли ҳеч нарса бажармай юриш ҳолатлари кўп кузатилади. Аслида, бу ҳолатда тадбиркорлар ишлатадиган алоҳида ибора ҳам бор: «Бошқарувни тинчликда топшириш»6.

«Microsoft» билан музокараларимиз бошланганидан бир неча ҳафта ўтгач, битим имзоланди. «Microsoft» томонидан амалга оширилган бошқа харидлар билан таққослаганда, «LinkExchange» хариди рекорд вақт ичида амалга оширилди. Бироқ саҳна ортида бир-икки ички драмалар ҳам содир бўлди.

Жуда кўп тафсилотларга берилмасдан (ва айбдорларни ҳимоя қилиш учун) айтаманки, бу мен учун инсоннинг хулқ-атвори ва характери юзасидан дарс бўлди. Катта пулларда одамнинг асл башарасини очиб ташлайдиган ғалати хусусият бор. Хариддан олдин компанияга қўшилган баъзи одамларнинг очкўзлигини кўрдим, улар компаниядаги бошқа ҳар бир киши зарари эвазига, ўз фойдаларига шартномалар тузишга уринарди. Шундай драмалар юз бердики, одамлар жанжал кўтариб, молиявий натижани фақат ўзларининг фойдасига буришга урина бошлашди.

Шахсан мен бу драмадан узоқлашишга қарор қилдим. Бу фақат компанияни сотиш тўғри бўлганини тасдиқлади, чунки мен бу одамларнинг кўпчилиги билан ортиқ ишлашни истамасдим. Шунчаки бунга яна ўн икки ой чидаб туришимга тўғри келарди.

1998 йил ноябрь ойининг бошида Санжай иккимиз «LinkExchange» офисидан бироз нарида жойлашган ресторанда тушлик қилдик. Матбуот харид ҳақида икки ҳафта олдин эълон қилиб бўлганди, аммо келишув ҳали расмийлаштирилмаганди. Овқатланишни тугатаётганимизда Альфред қўнғироқ қилиб, битим расмийлаштирилганини айтди. Келишув якунланган эди.

Мен Санжайга қарадим ва янгилик ҳақида айтдим. «Хўш, менимча, келишув якунланди», дедим. Иккаламиз ҳам ўзимизни бир хил тутдик. Ҳаяжонланмадик. Хурсанд бўлмадик. Ташқаридагилар, эҳтимол, бизни ўмбалоқ ошиб юқорига сакраяпти, деб ўйлаётгандир, аммо бизнинг кайфиятимизда ғалати бефарқлик ва енгиллик ҳукм сурарди. «LinkExchange» нинг ҳаяжонлари аллақачон йўқолганди. Энди биз яна ўн икки ой иштиёқсиз ва бирорта илҳомлантирувчи сабабсиз шунчаки ишлаб беришимиз керак эди.

– Менимча, энди офисга қайтсак ҳам бўлади, – дедим.

– Яхши.

Шундай қилиб, биз жимгина ортга қайтдик.

Денгиз саёҳати

Гаров – бу гаров. Агар мен баҳс боғлаб ютқазсам, тўловдан қочмайман.

Университетда битирув куни дўстларим мен билан баҳс боғлади. Улар мени 10 йил ичида миллионер бўлишимни тахмин қилишди. Агар шундай бўлса, мен улар билан денгиз саёҳатига чиқиб, ҳамма харажатларни ўзим кўтаришим керак эди. Агар улар ютқазса, улар билан саёҳатга чиқишим, тўлов ҳам уларнинг бўйнида бўларди. Афтидан, ҳар иккала ҳолатда ҳам мен ютиб чиқардим, чунки миллионер бўлиб ҳамма харажатни тўлашим ёки текинга саёҳатга боришим мумкин эди. Ҳар қайси ҳолатда мен бахтиёр бўлардим, шундай экан, гаровга рози бўлдим.

Багамадаги уч кунлик денгиз саёҳати учун Флоридага учганимизда 1999 йилнинг бошлари эди. Бошқа дўстларимни ҳам таклиф қилишга қарор қилдим ва биз 15 кишилик гуруҳ бўлдик. Олдин денгизга чиқмаганим учун кеманинг катталигидан ҳайратга тушдим. Кемада тунги клуб, ўнта бар, бассейнлар ва истаганингизни муҳайё қиладиган бешта ресторан бор эди. Биз еб-ичиб, вақтичоғлик қилдик. Бу худди курсдошларнинг қайта йиғилишига ўхшарди. Фақат бунда баъзи зерикарли нарсалар йўқ эди.

Саёҳатнинг сўнгги куни ичиб, тонг отгунча рақсга тушиш учун тунги клубга боришга қарор қилдик. Саёҳатдаги дўстларим назарида мен бахт ва омадни ифодаловчи барча нарсага эга эдим. Дўстларим компаниямни «Microsoft» га сотганим билан табриклашар ва кўринишимдан ўзимга бўлган ишончим ортганини таъкидлашарди.

Соат 1:00 да DJ тез орада клуб ва бар ёпилиши ҳамда охирги мусиқани қўйишини эълон қилди. Ҳамма охирги қадаҳни ичиш учун бар томонга юрганда мен оломонга қўшилмаслик ва лаҳзани тутиш учун озроқ тўхтадим. Агар тўрт йил олдин кимдир мени миллионер бўлишим ва кемада саёҳатга чиқишимни айтганда ишонмаган бўлардим.

Мусиқа янграётган, қадаҳлар кўтарилган, ҳамма қадаҳ сўзи айтаётган бир паллада безовта бир овоз хаёлим тубида бир саволни тинимсиз такрорларди. Бу савол «Microsoft» билан келишув якунланган куни Санжай билан жимгина офисга қайтган кунимиздан бери ўрнашиб олганди: «Энди-чи? Энди нима қиламиз?»

Кейин бунга эргашиб, бошқа саволлар ҳам келарди: «Муваффақият нима? Бахт нима? Мен нима учун ишлаяпман?»

Мен ҳамон бу саволларга жавоб топа олмасдим. Шундай қилиб, жавоблар кутиб турар, деган ўй билан барга бориб, бир қадаҳ ароқ буюртма қилдим ва Санжай билан стаканни уриштирдим.

* * *

Саёҳатдан кейин мен ўзимни автопилотда бошқарилаётгандай ҳис қилардим. Кеч уйғониб, офисда бир неча соат кўриниш берар ва электрон почтамни текшириб, эртароқ уйга қайтардим. Баъзан офисга умуман бормай қўя қолардим.

Бўш вақтим жуда кўп эди. Ундан қандай фойдаланишни билмасдим.

Шундай қилиб, ўйлашга анча вақтим бор эди. Ўзим хоҳлаган барча нарсаларни аллақачон сотиб олгандим: Бошпана, катта экранли телевизор, компьютер ва уй кинотеатри. Икки ҳафтада бир дам олиш кунлари Вегасга покер ўйнагани борадиган бўлдим. Мен пул учун эмас, ўйинда ютишни ўрганиш учун ўйнардим. Покер хаус7 ўрнига бошқа ўйинчилар билан ўйналадиган ягона казино ўйини эди. Токи столингиздаги ўртача ўйинчидан яхшироқ экансиз, умумий ҳолатда ютиб чиқа оласиз.

Лекин бўш вақтимнинг асосий қисми ўйлаш ва фикрларимни назорат қилишга кетарди. Менга ортиқ пул керак эмасди, шундай экан, ортиқча пулни нима қиламан? Ҳали ўзимдаги пулни сарфлаётганим йўқ эди. Нега «Microsoft» да қолиб, янада кўпроқ пул ишлаб топишга уриняпман?

Ҳаётимнинг энг бахтли лаҳзалари рўйхатини тузиб, уларнинг бирортаси пул билан боғлиқ эмаслигини кўрдим. Англаганим шу бўлдики, нимадир барпо этиш, ижодий ёндашув ва яратувчанлик мени бахтли қилган экан. Дўстимга қўнғироқ қилиб, кечаси билан тонг отгунча гаплашиб чиқиш мени бахтли қилган экан. Сузиш мусобақасидан сўнг чўғда пиширилган картошка ейиш мени бахтли қилган экан. Тузланган бодринглар мени бахтли қилган экан (Бунисининг сабабини билмайман. Менимча, шунчаки улар мазали бўлгани учундир. Бундан ташқари, мен «тузланган бодринг» сўзини ишлатишни яхши кўраман).

Жамият ва маданиятимиз бизни фикрлашдан тўхтатиб, кўп пул кўпроқ бахт ва муваффақият келтиради, деган фикрни онгимизга қанчалар осон сингдираётгани, чинакам бахт эса аслида шунчаки ҳаётдан завқланиш эканлиги ҳақида ўйлардим.

Ўзим ёқтирган нарсаларни яратишдан, барпо этишдан ва бажаришдан қанчалар завқланганимни ўйлардим. Янги нарсалар яратиш ва барпо этиш учун шунчалик кўп имкониятлар бор эдики, ҳар бир ғояни амалга ошириш учун вақт етмай қоларди, айниқса, интернет ҳамон тез суръатда ривожланиб бораётган бир паллада. Умримнинг охиригача етадиган пулим бўлишига қарамай, мен бу ерда янаям кўпроқ пул топишга вақтим ва умримни бесамар кетказаётган эдим. Дунёда кўп нарсалар ўзгараётганди. Биз нафақат янги асрга, балки янги минг йилликка ҳам қадам қўяётгандик. Мен эса керагидан ортиқ пул топиш билан овора бўлиб, дунёдаги мислсиз ўзгаришларни ўтказиб юбориш арафасида турардим.

Сўнг ўйлашни тўхтатиб, ўзим билан сўзлашишни бошладим: «1999 йил бошқа қайтиб келмайди, сен нима қилмоқчисан?»

Бу саволга жавобим аллақачон тайёр эди. Ўша пайт ўзимга содиқ қолиб, мени «Microsoft» да ушлаб турган барча пулдан воз кечдим.

Бир неча кун ўтгач, офисга бориб, компанияга электрон почтам орқали хайрлашув хатини жўнатдим ва чиқиб кетдим. Аниқ нима қилмоқчи эканлигимни билмасдим, лекин нима қилмоқчи эмаслигимни аниқ билардим. Ҳаётимни зое кетказиб, бутун дунёдаги янгиликлардан қуруқ қолмоқчи эмасдим. Шунча пулни ташлаб кетганим учун одамлар мени жинни деб ўйлашди. Ростдан ҳам бу даҳшатли қарор эди, фақат яхши маънода.

Ўша пайтда буни англамагандим, лекин бу ҳаётимдаги катта бурилиш эди. Мен пулнинг кетидан қувишни тўхтатиб, ўз қизиқишларим томон одимлашга қарор қилдим.

Ҳаётимнинг кейинги босқичи учун тайёр эдим.

3. ДИВЕРСИФИКАЦИЯ

Янги корхоналар

«Энди-чи?»

Кўпчилигимиз «LinkExchange» ни, тахминан, бир пайтда тарк этдик ва барчамиз юқоридаги саволга жавоб топишга уринардик. Яқиндагина компанияни «Microsoft» га сотиб, анча пул ишлаб олгандик. Айни пайтда меҳнатимиз самарасини кўришимиз керак эди.

Аммо кўпимизда саволга жўяли жавоб йўқ эди.

Болалик хаёлларимни ёдга олдим. Ўшанда Марказий разведка бошқармасида Жеймс Бондга ўхшаш вазифада ишлашни, робот ихтирочиси бўлишни ҳамда пастки қаватида «Taco Bell» ресторани ва кинотеатр бўлган жойда яшашни хоҳлардим.

Энди жосус ёки робот ихтирочиси бўлишни истамасдим, лекин кинотеатр тепасида яшаш ғояси ҳали ҳам мени ўзига тортарди. Бир куни машинада кетаётганимда тасодифан Сан-Францисконинг қоқ марказида, 1000 Ван-Несс майдонида янги кинотеатр комплекси очилаётганини кўриб қолдим. У ерда жами ўн тўртта турли хил театрлар бўлиб, театрлар тепасида эллик учта янги тураржой бинолари сотувга қўйилиши кутилаётганди. Икки блок нарида «Taco Bell» жойлашганини билган пайтим бу ҳақиқий ишора эканлигини англадим. Бу менинг келажакдаги уйим эди.

Кўчмас мулк агентликлари ҳақиқатан ҳам бутун квартални эгаллаб олганини ва ушбу жойни яратиш учун иккита бинони бирлаштирганларини билиб олдим. Бу ҳудуд тураржой ва кинотеатрлардан ташқари спорт зали, ресторан учун мўлжалланган майдон ва ҳали ижарага берилмаган савдо мажмуасига ажратилган эди.

Мен собиқ «LinkExchange» ходимларига бу ер ҳақида гапириб бердим. Университетдаги йилларимни ёдга олдим. Ўша пайтда доим бирга юрадиган, жуда иноқ гуруҳимиз бор эди. Университет ётоқхонасининг катталарникидек кўринишини яратиб, ўз жамоамизни қуришимиз мумкин эди. Бу ўз дунёмизни қуриш учун имконият эди. Жуда зўр имконият.

Бирин-кетин жамоамиз квартираларга кўчиб ўта бошлади. Альфред мендан икки эшик нарида яшади. Ҳаммамиз кўчиб ўтганимиздан сўнг биргаликда бинодаги квартираларнинг 20 фоизини эгалладик ва уй эгалари ассоциациясида 40 фоиз ўринни банд қилдик. Биз худди монополиянинг шахсий ҳаётдаги версиясини ўйнаётгандек эдик. Дўстингнинг уйига ёки кинотеатрга пижамада боришнинг қанчалик қулайлигини ҳеч нарсага таққослаб бўлмайди.

Янги уйларга кўчиб ўтишда Альфред иккимиз инвестиция фонди ташкил этишга қарор қилдик. Университетда бир дўстимизнинг хонакилаштирилган қурбақаси бор эди. У бизга фонд ва инкубаторни «Venture Frogs»8 деб номлашни таклиф қилди.

Албатта, биз шундай қилдик.

«LinkExchange» нинг собиқ ходимларидан 27 миллион доллар тўпладик ва турли компаниялар билан учрашишни бошладик. Бир хоналик квартираларимиздан бирини офисга айлантиришга ва у ерга бир нечта компьютер ва телефон ўрнатишга қарор қилдик.

Бир куни Ник Свинмурн исмли йигитдан овозли почта хабари олдим. У яқинда «shoesite.com» веб-сайтини ишга туширган экан. Унинг ғояси пойабзаллар «Amazon» ини барпо этиш ва интернетда дунёдаги энг катта пойабзал дўконини яратиш эди.

Бу менга иш чиқмайдиган интернет ғояларидан биридай кўринди. Бошқа компаниялар уй ҳайвонлари учун озиқ-овқат ва мебелларни интернет орқали сотиб, бу жараёнда катта пул йўқотаётганди. Менинг фикримча, одамлар оёқ кийимни аввал кийиб кўрмасдан туриб интернет орқали сотиб олмайди.

Телефонни олиб овозли хабарни ўчирмоқчи бўлиб турганимда Ник бир нечта статистик маълумотларни келтириб қолди: АҚШда пойабзал саноати 40 миллиард долларга тенг бўлиб, унинг 5 фоизи аллақачон оддий почтада буюртма олиш орқали сотилади. Бу, шунингдек, ушбу соҳанинг энг тез ривожланаётган сегменти эди.

Мен тез хомчўт қилиб кўрдим: 5 фоиз 2 миллиард долларга тенг экан. Пойабзални аввал кийиб кўрмасдан сотиб оламанми, йўқми – бу аҳамиятсиз эди. Муҳими, истеъмолчилар сотиб олаётганди. Онлайн-савдо бир кун келиб, ҳеч қурса, каталог савдосига тенглашади, деган тахмин тўғридек кўринди. Альфред иккаламиз Ник билан учрашиб кўришга қарор қилдик.

* * *

Ник билан квартирамизда норасмий учрашув ўтказдик. У оддий кийинган, эгнида узун шортик ва футболка эди. У ҳозиргача университетда бўлган-у, тушлик вақти биз билан суҳбатлашишга киргандай кўринди.

Биз ўзимизни ҳақиқий офиси бор қилиб кўрсатмадик, ўз навбатида, Ник ҳам ўзини ғоясидан ортиқ ҳеч нарсаси йўқлигини яшириб ўтирмади. Лекин бир нарса аниқ эдики, у имкониятдан фойдаланиш ишқида ёнарди. У яқиндагина университетни битирганлигини айтди.

Ник бутун мақсадини учта гап билан ифодалади: «Пойабзал АҚШдаги 40 миллиард долларга тенг саноат бўлиб, ундаги каталог савдо 2 миллиард долларни ташкил қилади. Электрон тижорат ўсишда давом этиши эҳтимолдан холи эмас. Яқин келажакда одамлар пойабзал кийишдан тўхтаб қолмайди».

– Пойабзал соҳасида тажрибангиз борми? – сўради Альфред.

– Йўқ, лекин бир неча ой олдин Лас-Вегасда пойабзал кўргазмасини айланиб чиқдим ва баъзи одамлар буни қизиқ ғоя деб айтишди, – деди.

– Балки, пойабзал борасида тажрибаси бор бирор кишини топишингиз керакдир, – дедим.

– Албатта. Яхши ғояга ўхшайди, – жавоб берди Ник.

Биз алоқада бўлиб туришга ва Ник компанияга қўшилиш учун пойабзал соҳасида тажрибага эга бирор кишини топгач, яна бир учрашишга келишдик. Шунингдек, Никга сайт учун бошқа ном топишини таклиф қилдим. «Shoesite» номи жуда оддий туйилди ва у кейинчалик бошқа маҳсулотларни қўшиб бизнесни кенгайтиришга тўсқинлик қиларди.9

Бу ғоя қаердан келди?

(Ник ҳикоя қилади)

Бир жуфт пойабзал сотиб олиш қийин бўлмаслиги керак, дея ўйлаганим эсимда. Дўконма-дўкон, бир савдо марказидан бошқасига кириб пойабзал топа олмадим. Ўзимни гўё қандайдир бир шаҳарчада яшайдигандай ҳис қилдим. Агар Сан-Францисконинг бир кўрфазида сотиб олишга арзийдиган пойабзал топа олмасам, бошқа жойларда одамлар қандай қийинчиликларга дуч келишини тасаввур қилдим.

Ўша пайтда фақат уч-тўрт кичик интернет дўконлари бор эди. Лекин улар пойабзал сотиб олишни оз бўлса-да енгиллатмасди. Шундай қилиб, ўзимча ўйлаб қолдим: Нима учун одамлар хоҳлаган оёқ кийимини, мос ўлчамда танлаб, уни бир неча кундан сўнг остоналарида қабул қилиб олишларига имкон берадиган ягона онлайн тизим яратмаслик керак? Бу жуда оддий ғоя эди, нега буни ҳеч ким амалга оширмаяпти?

Бунинг сабабини билгунимча ғоя ажойиб кўринаётганди – бу осон иш эмас экан. Пойабзал саноати майда бўлакларга бўлиниб кетган ва технология билан унчалик келишмасди. Аммо агар мен барча алоҳида пойабзал дўконларини бир тармоқда бирлаштириш усулини топсам, бу муаммо ечилиши мумкин эди.

Мен ишга киришдим ва «Shoesite.cом» номи билан рўйхатдан ўтдим. Сайт ишга туширилишга тайёр бўлгач, менга яна бир нарса керак эди – пойабзал.

Маҳаллий пойабзал дўконига бордим ва уларнинг маҳсулотларини суратга олиб, веб-сайтга жойладим. Ҳар сафар кимдир сайтдан бирор нарса сотиб олганида мен уни дўкондан сотиб олиб, уларга етказиб берардим.

Технологияга қаттиқ ишонган одам сифатида буни амалга оширишнинг янада соддароқ усулини топа олмасдим.

Аммо у иш берди. Одамлар пойабзал сотиб олишни бошлади. Пойабзал соҳасидаги ишларни заррача тушунмасдим, лекин қанақадир муҳим кашфиёт қилганимни сезиб турардим. Ўзим почта орқали бирор марта пойабзал харид қилмаган бўлсам ҳам, статистикага кўра, кўплаб одамлар харид қилаётганди. Ўйланишни тўхтатдим. Ўзимга «Ҳей, бу жуда яхши ғоя» дедим ва унга ишона бошладим. Қандай бўлмасин, мен буни амалга оширишим керак эди.

Бир неча ҳафта ўтгач, Ник биз билан боғланиб, тушликка учрашмоқчи эканлигини айтди. У «Nordstrom» даги эркаклар пойабзали бўлимида ишлайдиган ва компанияга қўшилишга қизиққан Фред исмли кишини топибди. У башарти компания дўстлар ва оилавий доирадан ташқаридан молиялансагина қўшилишга тайёрлигини айтибди. Шунингдек, Ник мендан компания учун испанча «zapatos» – пойабзал сўзидан олинган «Zapos» номи ҳақида фикримни сўради. Мен одамлар «ZAY-pos» деб нотўғри талаффуз қилиб юбормаслиги учун унга яна битта «p» қўшиб қўйиш кераклигини айтдим. Шундай қилиб, «Zappos» деган ном дунёга келди.

Бир неча кун ўтиб, Альфред иккимиз Ник ва Фред билан уйимиздан бир блок наридаги 50-йилларни эслатувчи кичик ресторан «Mel’s» да учрашдик. «Zappos» нинг имкониятлари ҳақида гаплашар эканмиз, Фреднинг Николас Кейжга қуйиб қўйгандек ўхшаши мени бизнес суҳбатидан чалғитмаслиги учун қўлимдан келганича ҳаракат қилдим. Фреднинг ёши ўттиз учда, новча эди. У чиндан ҳам Николас Кейжнинг эгизагига ўхшарди.

Мен куркали сэндвич, уни ботириб ейиш учун товуқли нўхат шўрва буюрдим. Фред куркали бургер буюрди. Роппа-роса ўн йилдан сўнг Фред иккаламиз учрашувимизнинг ўн йиллигини нишонлаш учун «Mel’s» га қайтиб келганмиз ва яна худди шу нарсаларни буюртма қилганмиз.

Ник сўнгги бир неча ҳафта ичида веб-сайт эришган ютуқлар ҳақида гапирди. Ҳозирда ҳафтасига 2000 долларлик буюртма тушар ва буюртмалар сони ортиб бораётганди. Улар ҳеч қанча пул топгани йўқ эди, чунки ҳар сафар буюртма берилганида Ник маҳаллий пойабзал дўконига югурар, буюмни сотиб олиб, кейин уни харидорга етказиб берарди. Ник веб-сайтни шунчаки одамлар пойабзални онлайн сотиб олишга тайёр эканлигини исботлаш учун ишга туширган эди.

Пойабзал саноатида том маънода минглаб турли брендлар мавжуд эди. Ҳақиқий бизнес ғоя охир-оқибат юзлаб брендлар билан шериклик алоқаларини ўрнатиш ва уларни «Zappos» га омборларидаги моллар ҳақида тўлиқ маълумот бериб туришга кўндиришдан иборат эди. «Zappos» интернетда харидорлардан буюртма олиб, сўнг уларни ҳар бир бренднинг ишлаб чиқарувчисига узатади. Ишлаб чиқарувчи эса буюртмани тўғри харидорга етказиб беради.

Бу «тўғридан-тўғри етказиб бериш» деб аталарди. Бошқа кўплаб соҳаларда аввалдан мавжуд бўлса ҳам, бу пойабзал саноатида қўлланмаган эди. Ник ва Фред кейинги пойабзал кўргазмасида ишлаб чиқарувчиларни маҳсулот етказиб беришга кўндиришга гаров боғлади, шунда «Zappos» га инвентаризация ёки омбор назорати ҳақида қайғуришига ҳожат қолмасди.

Фред бизга «Nordstrom» да саккиз йил давомида корпоратив нарвондан юқори кўтарилгани, яқинда уй сотиб олгани ва эндигина биринчи фарзанди дунёга келгани ҳақида айтди. У «Zappos» га қўшилиш катта хавф туғдиришини билар эди, аммо агар «Venture Frogs» компанияга бошланғич сармояни киритса, ишонч билан қадам қўйишга тайёр эди.

Альфред иккаламиз бир-биримизга қарадик. Ник ва Фред айнан биз сармоя киритмоқчи бўлган одамлар эди. Пойабзал ғояси иш берадими ёки йўқми билмасдик, аммо улар ҳақиқатан иштиёқманд ва катта таваккалларни хоҳлаётган эдилар.

Биз «Zappos» га кўпроқ ишчи ёллашига ва йил охиригача иш ҳақини тўлашига етадиган маблағ ажратишга қарор қилдик. Ғоя шундай эдики, агар компания ривожланиб, йил охиригача ишлаб кетса, «Sequoia Capital» сингари венчур-капитал фирмасидан кўпроқ пул олиши мумкин эди. «Sequoia Capital» «LinkExchange» га ажратган 3 миллион доллар сармоядан 50 миллион доллар ишлаб олган эди. Шунинг учун улар Альфред иккимиз алоқадор бўлган бошқа компанияга яна пул тикишга тайёр эди.

Бошланғич сармоя киритганимиздан бир ҳафта ўтгач, Фред «Nordstrom» даги ишини ташлади. Энди у расман «Zappos» ходими эди. У эртаси куни Ник билан Лас-Вегасда пойабзал намойишига борди.

«Zappos» ходими сифатида биринчи пойабзал намойишим

(Фред ҳикоя қилади)

Эртаси куни «Zappos» ходими сифатида ЖПА (Жаҳон Пойабзал Ассоциацияси) пойабзал намойиши учун Лас-Вегасга бордим. Нимани ўйлаётганимиз тайинсиз, лекин биз «PowerPoint» тақдимотисиз ёки маркетинг намойишисиз боргандик. Бизда шунчаки бир варақ қоғоз ва ғоя бор эди.

Кейинги тўрт кун ичида саксонта турли брендга мурожаат қилдик. Уларнинг фақат учтаси биз билан ишлашга рози бўлди. Бу аниқ истиқболли рақам эмасди, лекин ажабланарли ҳам эмасди. Биз брендларга тўғридан-тўғри уларнинг омборидан буюртмачига маҳсулот етказиб бериш ғоясини илгари сураётгандик.

Брендлар билан гаплашиб анча нарса ўргандик, чунки улар «Қандай қилиб уни етказиб бермоқчисиз? Ким етказиб беради? Агар харидор товарни қайтариб бермоқчи бўлса, бу муаммони қандай ҳал қилмоқчисиз?» каби асосли саволларни беришди.

Энди ҳеч бўлмаганда ўзимиз билмайдиган нарсалар ҳақида кўп нарса билардик. Тушлик қилиш учун меҳмонхонага қайтиб бордик, энди нима қиламиз дея бошимиз қотди.

Шундай қилиб, биз ҳамкорлик учун қўнғироқ қилишни бошладик. DHL, UPS ва FedEx’га хабарлар қолдирдик. Анча ўйланиш ва тахминлардан сўнг, ниҳоят, жавоб олдик. UPS бизга қайтиб қўнғироқ қилган ягона компания бўлди. Бизга керак бўлган ягона ҳамкор ҳам улар бўлиб чиқди.

Ўтмишга назар ташласак, ўсишимиз, асосан, шу усулда бўлган. Биз шунчаки ғояларимизни ёпишиб қолиш-қолмаслигини кўриш учун деворга қараб отамиз. Биз иш берадими ёки йўқ, шуни кўриш учун турли хил ғояларни синаб кўрамиз.

Сармоя киритганимиздан кейинги дастлабки бир неча ой Альфред иккаламиз «Zappos» га деярли аралашмадик. Биз бошланғич инвестиция қидираётган бошқа компаниялар билан учрашиш билан банд эдик. Кейинги йил давомида йигирма еттита турли хил инвестицияларни амалга оширдик ва ҳар бир компанияни, шу жумладан, «Zappos» ни ҳам ҳар икки ҳафтада бир марта қандай ишлаётганини текширардик.

Ўзимиз сармоя қўйган компанияларнинг кундалик ишларига аралашмаслик мен учун ғалати ўзгариш эди. Сармоя киритилгандан сўнг вақти-вақти билан сўраган ҳар бир кишига маслаҳат бериб турдик, лекин аксарият вақтларда компаниялар ўзи билан ўзи овора эди.

Инвесторликдан зерикдим, вақтимни тўлдириш учун бошқа бирор юмушни излай бошладим. Мен бир вақтнинг ўзида ҳам қизиқарли, ҳам қийин бўлган нимадир топишни хоҳлардим.

Ана ўшанда покерни кашф қилдим.

Покер

Коллеждалигимда баъзан покер ўйнаб турардим, аммо ҳамма қатори мен ҳам уни қиморнинг ҳордиқ учун ўйналадиган бир тури, деб ҳисоблардим ва ҳеч қачон жиддий ўрганмаганман. 1999 йилларда покер оммалашмаган эди. Кўпчилик одамлар покер бўйича жаҳон чемпионати ўтказилиши ҳақида умуман эшитмаган ёки ESPN каби телевизион каналлар ҳали покер мусобақаларини намойиш этмасди.

Уйқусизликдан азият чеккан тунларимнинг бирида тўсатдан бир веб-сайтга кўзим тушиб қолди. Бу веб-сайт доимий покер ўйнаб турувчи одамларга хизмат кўрсатувчи тизим сифатида очилган экан. Покер ўйинига оид у ердаги бепул таҳлиллар ва маълумотларнинг кўплигидан ажабландим ва туни билан покер математикаси ҳақидаги турли мақолаларни ўқидим.

Ҳамма қатори мен ҳам покерни асосан омадга, шунингдек, одамларни алдай олиш ва уларни аввалдан ўқий олиш қобилиятига боғлиқ деб ўйлардим. Шунинг учун буларни «Hold’em Poker» ўйинида (бу ўйин ўша давр казиноларида энг машҳур покер тури эди) ютиш мақсадида ўргандим, аммо узоқ муддатда ҳеч бири менга қўл келмади. Гаровдаги ҳар бир қўл ва ҳар бир айланадаги пул тикишлар учун потенциал имкониятларни чамалаган ҳолда ўйнашнинг математик ҳисоблаш усули бор эди (тикиш миқдори ўртасидаги нисбат, аллақачон тикиб бўлинган доначалар сони ва ютуққа эришишнинг статистик имкониятлари).

Одатий казиноларда покердан ташқари ҳар бир ўйин иштирокчиларга қарши дастурланган бўлади ва, алалоқибат, казино ютиб чиқади. Менинг покерга қизиқиб қолишимнинг сабаби шунда эдики, покерда сиз казинога эмас, балки бошқа иштирокчиларга қарши ўйнайсиз. Казино ўйинда иштирок этмайди, балки ҳар бир ўйин якунлангач, шунчаки хизмат ҳақи олади (одатда ғолиб бўлган иштирокчидан).

Казинода ҳар бир покер столи ўнтагача иштирокчига мўлжалланган бўлади. Агарда иштирокчиларнинг камида биттаси математик жиҳатдан оптимал услубда ҳаракат қилмаса (ва одатда кўпчилик шундай қилмайди ҳам), ўйин давомида тўғри йўл тутган иштирокчилар кун якунида ютиб чиқади.

«Hold’em Poker» ўйини ортидаги бошланғич математикани ўрганиш унчалик қийин кечмади. «Hold’em Poker» номли китобни ўқиб чиқдим. Китобдан ўрганганларимни амалда қўллаш мақсадида Калифорнияда жойлашган қартахоналарга ҳафтасига бир неча марта бориб туришни одат қилдим. (Умумий олганда, Калифорния «қимор штати» бўлмаса-да, қартахоналарга рухсат берилганди, чунки покер автоматга қарши ўйналадиган ўйин эмас.) Бир-икки ҳафта ичида, «Hold’em Poker» ўйинининг асосий математикасини мукаммал билиб олганлигимни сеза бошладим.

«Hold’em Poker» математикасини тушуниш ва уни тушунмайдиган иштирокчиларга қарши ўйнаш учдан бир ҳолатда бошларга, учдан икки ҳолатда думларга тушадиган тангага эгалик қилишдек гап эди ва сизда доимо думларга тикиш имконияти мавжуд бўларди. Ихтиёрий бир танга ирғитилганда мен ютқазишим мумкин эди, аммо думларга минг маротаба тиксам, менинг ютиб чиқиш имкониятим 99.99 фоиздан юқорироқ кафолатланган бўларди.

Шунингдек, рулетка ёки блэкжек каби автоматга қарши ўйинларни ўйнаганингизда доим бошларга тикишга мажбур бўлиб қолаётганингиздай ҳолат юз беради. Ирғитилган ихтиёрий бир тангани ютиб чиқишингизга қарамай, бу ишни сиз минг марта такрорласангиз, оқибатда барибир сизнинг ютқазишингиз эҳтимоли 99.99 фоиз бўлади.

Покер ўйнаш ҳақидаги энг қизиқ нарсалардан бири ихтиёрий тикувнинг алоҳида натижасини умумий тўғри ўйнашдан ажрата билиш эди. Аммо аксарият покер ўйновчилар буни ажрата олмайди. Агар улар бир тикувни бой берса, тўғри қарор қабул қилгандим ёки ютқазиб қўйса, нотўғри қарор қабул қилдим, деб ҳисоблашади. Айниқса, улар учдан бир ҳолатда бошларга тушадиган танганинг бир марта кутилгандек тушганини кўриб (индивидуал натижа), бошларга тикишида кўринади. Лекин аввалги танга ирғитилганида нима бўлганидан қатъи назар, фақат думларга тикиш математик жиҳатдан тўғри бўлади (тўғри қарор).