Текст книги "Биһиги сахалар…. Туруулаһыы"

Саха өйүн көрүҥнэрэ

Саха төрүт өйө – дьон тэҥинэн сананан, кими да баттаабакка, кимтэн да баттаммакка, көҥүл тыынан, көҥүл санаатынан, көҥүл дьаалытынан олох олороро буолар. (Г.С. Попова быһаарыыта). Бу киһи аймахха барытыгар бэриллэр өй сахалыы көстүүтэ диэххэ сөп. Өй үгүс көрүҥнэрэ утарыта кыахтаахтар, ол киһи өй таһымын быһаарар.

Ийэ өй

Өбүгэ өй

Өркөн өй

Удьуор төрүт өй

Анаарар өй – Хоҥхо мэйии

Айдарыылаах өй

Болҕомтолоох булугас өй

Дириҥ өй – чычаас өй

Илэ өй

Көрсүө, оттомноох өй

Кэтэх өй

Кэдэрги өй

Киэҥ өй – тутах өй, кумах мэйии

Мындыр өй – Мөлтөх өй

Оҕуруктаах, биэтэстээх өй

Олоҥхо өйө

Сайдам өй – Тутах санаа/өй

Сытыы өй —сыппах өй

Тобулук өй

Ыраас өй

Чиҥ өй – Чэпчэки өй

Өтө көрөр өй

Өйдүүр өй – умнуган

Үтүө өй – өһөгөйдөөх/өһүөннээх өй

Эт өй (эт мэйии)

Сиэрдээх өй

Тыын өй

Утумнаах уһун өй

Ырааҕы көрөр/ырыҥалатар өйдөөх.

Киһини өйүнэн салайынар кыаҕын таһымыттан көрөн араастык ааттыыллар: акаары, далай акаары, алдьаас, аҥала мэйии, өйдөөх-төйдөөх, өй хаата, бас-көс, түс-бас киһи, чулуу өйдөөх, бэдэр мэйии, тииҥ өйдөөх, сээркээн сэһэн, сир түннүгэ, өспөт өй уо.д.а. Этэр тыл эҕэлээх, саҥарар тыл салалталаах.

Өй араас өрүттээх уонна сайдар хаамыылаах. Кыра оҕо эрдэхтэн өйдөөх буолуох чинчилээх оҕо билиигэ-көрүүгэ дьаныһар тардыһыылаах, туппай, ийэ өйө сайаҕас, үөрэххэ дьулуурдаах, дьаныардаах, эргитэ саныыр дьоҕурдаах. Өй-санаа сайдыытын кытта сэргэ социальнай интеллект, ол эбэтэр өйүн туппут ыччат дьону кытта сатаан бодоруһар олох сатабыллара уонна эмоциональнай (иэйиилээх) интеллект, ол эбэтэр өй-сүрэх талаһыыларын дьүөрэлэһиитэ бииргэ тутуһан сайыннахтарына дэгиттэр иитиилээх, бэйэҕэ ирдэбиллээх, атаҕар турбут киһи-хара, киһи киһитэ, дьонноох киһи, киһилээх киһи буолан тахсар. Оҕуруктаах өйдөөх киһи түргэн-тарҕан толкуйдаах, киэҥ көрүүлээх, түгэни таба тайанар-тутар, үөйбэтэх-ахтыбатах саҥалыы көрүүнэн барыстаах, туһалаах өттүгэр уустук туругу хас да таһымынан эргитэ охсор кыахтаах. Өбүгэ төрүт өйүн тута сылдьар киһи төрүт култуураны сайыннарар, дьоҥҥо иһирэх сыһыаннааах, дириҥ билиилээх, олохтоох өйдөөх, үгэстэри тутуһар, салгыыр; кэдэрги, тутах быһыыга киириммэт.

Ийэ өй 94 төрүт өйдөбүлү ситимниир диэн сахалыы үөрэҕи тарҕатааччы В.Е. Степанова быһаарар.2323
  Степанова В.Е. Саха үөрэҕэ оскуолаҕа. – С. 16.


[Закрыть] Кини түмүктүүрүнэн, элбэҕи эрэйбит, эрэммит национальнай оскуолабыт концепцията улахан уларыйыыны киллэрбэтэ: уларыйыы ис өттүбүтүн тумнан, тас өттүбүтүн эрэ таарыйда. Күн бүгүҥҥэ диэри, биһиги өйдүүрбүтүнэн, үөрэх эйгэтигэр үс сыаннас бэйэ-бэйэлэрин кытта «күрэстэһэр»: билиини өрө тутуу, өй үлэтин дьоҕурун уонна сатабыллаах буолуу таһымын сайыннарыы, киһи, оҕо омук быһыытынан бэйэтин дьылҕатын айарыгар-тутарыгар, салайарыгар, салайынарыгар көмө буолуу2424
  Степанова В.Е. «Сэргэлээх» оскуолата: бэйэни күрүөлэнии.– Дьокуускай: Бичик, 2017. – С. 56.


[Закрыть]. Маннык түмүгү кытта сөпсөһөн туран, олоҥхо педагогикатын төрүттээбит Е.П. Чехордуна «Сэдип» диэн өй-билиини сайыннарар технологияны айан оҕо төрүөҕүттэн оскуоланы бүтэриэр диэри алта саас кэрдиис кэмнэринэн сайдарга туһаайыллан ситиһиилээхтик олоххо киллэрэ сылдьар.

Өйдөөх киһи өйүгэр элбэх билиини сааһылаан илдьэ сылдьар, ол булугас өйү, инникини өтө көрөр, анаарар өйү күүһүрдэр, өйдүүр өй эйгэтин кэҥэтэр, саҥа билиини-көрүүнү дьоҥҥо-сэргэҕэ тарҕатар. Үтүө өйдөөх киһи ис чиҥнээх, дьиҥнээх өрөһүлтэлээх өйүн дьоҥҥо-сэргэҕэ туһалаах өттүгэр туһаайар, олох кыһалҕаларын туоратарга орооһор, кыттыһар, кыаммакка, кырдьаҕаска амарах сыһыаннаах, сытыы өйүнэн дьон олоҕо туруктаах буоларын ситиһэр. Олох саҥа ирдэбиллэригэр мындыр өйүнэн ураты көрүүлээх ньымалары, албастары толкуйдаан, сайдар суолу тобулар, уустук түгэннэргэ быыһанар кыһалҕаны туоруур, эрэйи чэпчэтэр сатабыллары төрүттүүр. Г.С. Попова этэринэн, өй икки сүрэх мөккүөрүн киһи удьуор тыына, тыын кута эрэ быһаарар. Удьуор тыынын үс утаҕа диэн ийэ тыл, дойду тыына, төрүт итэҕэл буолар.2525
  Попова Г.С. Национальнай оскуола концепцията: культурологическай ырытыы. – Дьокуускай, 2003. – С. 9.


[Закрыть] Көрсүө, оттомноох өйдөөх киһи саҥа-иҥэ култууратын баһылаабыт, дьон, киһи саҥатын болҕомтолоохтук истэр, ыйааһыннаах, олохтоох, дуоспуруннаах, дьоһуннаах тыллаах-өстөөх, өйдөнөр гына быһаарар, ис санаатын, билиитин-көрүүтүн, сатабылларын сайа тиэрдэри сатыыр киһи.

Өбүгэлэрбит 3 тыһыынчаттан тахса өс хоһоонун, өссө элбэх дэгэт тыллары, кылыс этиилэри айбыттара биллэр2626
  Чиряев К.С., Васильева Ф.А. Норуот педагогикатынан дьарыктанар хайысхалар. – Ороһу, 1997. – С. 38.


[Закрыть]. Маны сэргэ 100-тэн тахса араас таайсыылаах оонньууну айбыттар. Үлэ өйү-билиини кэҥэтэр дьоһун кыаҕын олох сатабылларыгар уһуйуу, бэйэни сайыннарыы, салайыныы, үөрэҕирии ньымаларыгар иҥэрбиттэр. Өй-мэйии уонна илии оонньууларын, таабырыннаһыыны, өбүгэлэрбит оонньууларын үйэтитии, киһи чөл туругар, өйүн сааһылыырыгар туһалааҕын өйдөтүү суолталанна.

Саха биллиилээх суруйааччыта, бөлүһүөгэ Семен Данилов этэн турар: «Киһи олоҕун түмүгэ – өлбөт өй өрөгөйө». Саха бэйэтин дьон тэҥинэн олорорго баҕалаах, Күн өркөн уустарабыт диэн өркөн өйүн күүһүнэн Сырдыкка, Үтүөҕэ, Кэрэҕэ, Үйэлээххэ тардыһар дьүкүөрдээх. Ол да иһин этэн эрдэхтэрэ – «Күүскэр эрэнимэ, сатабылгар эрэн», «Сээркээн Сэһэн», «Сир түннүгэ».

Өй суолтатын, туругун, туттуллуутун туһунан өс хоһоонноро, номохторо элбэхтэр.

Өй суолтатын, дьайыытын туһунан өйдөбүллэр: айдарык, барыл, билгэлээһин, сылык, санаа күүһэ атастаһыыта, тойоннооһун, дьүүллээһин, күннээҕи өй-санаа, өйү-санааны харыстааһын / өрүкүтүү, өйү өрө тутуу, тускул, өйдүүн-сүрэхтиин тардыһыы, эт мэйии, cүрүн өйдөбүл, чиҥэтии, өйдөбүнньүк, үтүгүннэрии уо д.а.

Өйдүүр дьоҕур туһунан саха тылыгар бэрт элбэх өйдөбүллэр бааллар: өйдөөһүн, дьолоҕойго тутан, өйдөөн-дьүүллээн истии / көрүү, албас, бэйэ өйүнэн толкуйдуур сатабыл, өй күүһэ, өй кыамтата, өйгө тутар дьоҕур, билиини кэҥэтии, өйгө оҥорон көрүү /дьайыы / дьүһүйүү / таайыы, өйү сытыылааһын, мэҥэ / төрүт өйдөбүл, дьиҥи / таба өйдөөһүн, өй-ньыма, өй ууһа, өйү-санааны олохтооһун / тургутуу / ыраастааһын, саргылаах өй-санаа, өйгө-санааҕа иитиллии, өйгө өйү угуу, тобул санаа, сытыы өй, тобуллаҕас өйү сайыннарар үөрүйэхтэр, өйдөһүү, өйдөнүү, өйдөтүү-быһаарыы, өй кыайарынан, сааһылаан саныыр ньымалар, олохтоох толкуйдуур ил турук, өй-санаа тирэхтэрэ, өй-санаа таҥыллыыта, эгэлгэ билии, сонурҕатыы, тутах / татым өй-санаа, өй-санаа сатарыйыыта, өй бааллыыта, өйдөөҕүмсүйүү уо.д.а.

Өй туругун туһунан маннык өйдөбүллэр бааллар: баһыйар өй-санаа, ис эйгэ өйө, күн өйүнэн сылдьыы, өйү уһугуннарыы, кэтэх өйү өрө тутуу, өй аҥаардаах,  өй-төй, өй куоһарыыта, өйүнэн тургутуу, тута / табатык өйдөөһүн, өй күүһэ / үлэтэ, өй-санаа өһүөтэ көҥүл / түмүллүүтэ / арахсыыта, толкуйдаан таһаарыы, өйтөн оҥорор дьоҕур /билгэлээһин, үтүөнү өйдөөһүн, өйүкү, сэргээһин, үтүмэн өйдөбүл, өйүн туппут / тута илик, өһүөннээх хос санаа, өй өһүллүүтэ / үрэллиитэ / мастыйыыта, өйүнэн ыалдьыы, өйү сүүйтэрии, өйтөн көтөн хаалыы, умнуу, саарбах өй, хаалынньаҥ өй-санаа, чаҕылҕанныы түргэн сытыы санаалар.

Бар дьон тыла – ох, санаата – батас. Биэстэ сэмэлиэх кэриэтин биирдэ сүбэлээбит ордук. Болҕомтолоох киһи булугас буолар. Көрсүө киһи өйө байҕал дириҥин, халлаан үрдүгүн курдук.

Күн курдук көнө санаалаах, ый курдук ыраас өйдөөх. Күн сири сырдатар, үөрэх – киһини. Билбэтэххиттэн кыбыстыма, үөрэммэтэххиттэн кыбыһын. Күн аайы эбиллибэт билии көҕүрүүр. Кыахтаах буола айыллыбыт буоллаххына, дьоҥҥор-сэргэҕэр дурда-хахха буол диэн аналлааххын. Кэйиик оҕус муоһунан өттөйөр, өйө суох киһи сутуругунан өттөйөр. Кыыһырдыҥ – өйгүн сүтэрдиҥ. Муҥнаах булугас, эрэйдээх этигэс.

Оҕо сааскар үөрэммэтэххинэ – олоххун сүтэриэҥ, сарсыарда эрдэ турбатаххына – күҥҥүн сүтэриэҥ. Өйдөөх үтүөнү сатыыр, акаары – алдьархайы сатыыр. Сүбэ – бухатыыр. Үтүө сүбэ өтүүтээҕэр көмөлөөх. Туппутун ыһыктыбат, көрбүтүн умнубат киһи. Тылын тыалга ыспат киһи. Тыл татыаһырдаҕына – санаа кыарыыр, өй кылгыыр. Тимири дьэбин сиир, киһини санаа сиир. Эр киһи уһун санаалаах, киэҥ көҕүстээх. Тэбиэн саҕа хара санаатааҕар түөн саҕа үрүҥ санаа ордук.

Ити курдук, саха биир ураты кыаҕа күүс өттүнэн быыппастыыга, өттөйүүгэ буолбакка, өй – дьулуур күүһүнэн туруорсуутугар сытар. Оннук кыах баар, дьулууру күүһүрдүү соруга турар.

Көҥүл санаалаах өй хаата киһи ситэритин ыраас ньуурдаах буоллаҕына, Айыы тыынынан түөһүн толору тыынан туохха да хотторбот, булгуруйбат сирдьит буолар аналлаах. Оннук дьон сэдэхтик төрүүллэр, хотугу тиит курдук туруулаһар айылгы үйэ туһааннаах эргииригэр үөскүүллэр. Ньуур диэн айыы сирэйдэнии, «ньуурун сүтэрбит киһи» диэн суобаһын сүтэрбит, кэрээниттэн тахсыбыт, сааты-сууту билиммэт сирэйэ халыҥ тириилэммит киһини ааттыыллар.

Билигин интэлигиэнсийэ диэн өйдөбүлү туттубат да буолан эрэллэр. Социальнай бөлөхтөр, идэлээхтэр бөлөхтөрө, элита араас көрүҥнэрэ диэн баар буоллулар. Интэлигиэнсийэ диэн майгы-сигили ыраас туругун, дьон-сэргэ туһа диэн ытык сыһыаны ирдиир өйдөбүл. Билиҥҥи өй кыаҕынан үлэлээччилэр бүддьүөт эйгэтиттэн иитиллэр буолан, үүннээх-тэһииннээх, томторуктаах курдукпут, саҥарар саҥабыт саталаммат, адаҕаламмыт, кыаһыламмыт курдук хардыылыыбыт. Эбиитин үгүс үлэһит кирэдьиит, ипотека угаайытыгар оборторон төлүүр харчы эккирэтиитигэр сылдьар. Аныгы Арассыыйаҕа уларытыыга угуйар күүһүнэн космополитическай орто кылаас тахсыахтаах диэн сабаҕалыыллар. Орто кылаас диэн бас билээччилэр, тус бэйэлэрэ оҥорон таһаарар дохуоттарынан ииттинээччилэр, аҥаардас бүддьүөттэн хамнастаах үлэһиттэр үгүстэрэ бу араҥаҕа киирбэттэр. Онон, космополитическай орто кылаас диэн аан дойду таһымынан өйдөөх-санаалаах, үлэлээх-сырыылаах бэйэлэрин олохторун хаачыстыбатын тупсарбыт дьон. Оннук ыччаттарбыт билигин ханна эрэ аан дойду киэлитигэр тутта-хапта сырыттахтара, сахабыт, дойдубут туһа диэн хаһан эргиллэллэрин кэтэһэбит.

«Хайаан да эргиллиэм!» диэн өйгө-санааҕа чулуу ыччаттарбытын иитэр-такайар соругу үүнэр көлүөнэ күөгэйэр күннээх суолун сыдьаана буоларын ситиһии саҥа соруга турда. Саха дьылҕатын баттабыллаах ыраахтааҕылаах былаастан быыһыырга туруммут, сис ыаллар ыччаттара дойдуларыттан тэскилииллэригэр «хайаан да эргиллиэм!» диэн санаалаах былаҕайга былдьаппыттара.

История эргимтэтэ оннук кэмнэри саҥалыы эрийэн аҕалла. Урукку өттүгэр кыараҕас ыырдаах, түҥкэтэх, «төрүөҕүттэн төннөрү төлкөлүүр» төрөппүттэр үүммүт үйэҕэ биһирэммэттэр. Өйүнэн туруулаһар үйэ сахалыы көҥүл тыыннаах, дойдумсах, бэрт мэйиилээхтэри кытта тэҥҥэ аахсар, өссө баһыйар, чөл туруктаах, ыраас ньуурдаах, өркөн сахалыы өйдөөх көлүөнэ дьылҕабыт аанын модьоҕотун атыллаары турар. Биһиги кинилэри «ЭРГИЛЛИҤ!» диэн ыҥырабыт!

ҮҺҮС ОҤКУЛ
КИЭҤ КӨҔҮСТЭНИИ, УҺУН САНААЛАНЫЫ

Сырдык санаанан салайтаран киэҥ кѳҕүстэниҥ,

кэскиллээх санаа тула түмсүҥ!

Багдарыын Сүлбэ

Киһи – айылҕа оҕото. Ол иһин Айыы киһитэбин диэн саха бэйэтин ааттанар. Айыы тыына иҥмит буолан саха уйан, аһыныгас киһилии майгылаах, уһун санаалаах, киэҥ көҕүстээх. «Айыы киһитэ аһыныгас, күн киһитэ көмүскэс» диэн өс хоһоонноох. Оннук майгы ханна да сүппэтэҕин, туруулаһар быһыы-майгы тирээтэҕинэ, ууга-уокка да түһэртэн саллыбат саха ньургун дьоно бааллар.

2021 сыл сайыныгар тыа уотун кутаатын ортотугар өтөрүнэн күөн көрcүбэтэх тургутууга киирбиппит. Уот кутаа байҕал, Уот Уһутаакы диэн тургутуу чыпчаала. Ону сэргэ хамсык ыарыыта бүрүүкээн, дьону, салалтаны кыһалҕанан кыһайан, ыарахан ыарыынан-сүтүгүнэн охсон, уотунан кымньыылаата. Онтон дьон өйө, уйулҕата огдолуйбата, сыыһаны-халтыны аахсыбакка, сирин-дойдутун, дьонун-сэргэтин быыһыырга турунна. Инчэҕэй тирбэҕэ быстыбат. Киһи да, норуот да бэйэтин дьылҕатыгар хаста да өлө-өлө тиллэр, быста-быста салҕанар. Мөлтөөн-ахсаан бүдүрүйбэккэ, өрөйөн-чөрөйөн, сүһүөҕү-тирэҕи булан, чиҥ ис кыаҕын күүһүрдүү быһаарыылаах күнэ-дьыла инникитин да кэлиэ турдаҕа.

Саха итэҕэлинэн, өлөн-охтон биэрбэт күүһэ сүрэх туһаайыытынан баар от күөх өҥнөөх СҮР уота буолар. Бу уот уйулҕа хамсаатаҕына, санаарҕаатахха, куттаннахха, ытаатахха, бэйэни сэнэннэххэ, кыыһырдахха мөлтүүр. Сүр уотун кыыма, күүһэ киэҥ көҕүстэннэххэ, бэйэни ыһыктыбатахха, Айыы көмүскэлин, арҕаскыттан тэһииҥҥин тутар. Олоҕу таптыыр санаа күүһүнэн салгыны хамсатан сүр уота күөдьүйэр. Махтаныҥ Үрүҥ күҥҥэ, Үрдүкү күүстэргэ, Сир дойду, тыынар салгыммыт иччилэригэр, өбүгэлэргитигэр бу үтүө Саха сиригэр, Саха киһитэ буолан кэлбиккитигэр. Махтаныҥ төрөппүттэргитигэр, чугас дьоҥҥутугар. Оччотугар эһигини көрө-истэ сылдьар өбүгэлэргит, туох баар көмөлөһөр күүстэргит чугас сылдьыахтара. Үрүҥ Айыы тойоммут күлүмүрдэс күммүт күүһүттэн бэрсиэ, кэпсэтэ сырыттахха, көмөлөһүө.

Олох олоруу диэн туруулаһыы уонна дьүөрэлэһии. Олох очурдарын этэҥҥэ туоруур санаа күүһэ «арҕаһыттан тэһииннээх Айыы киһитэ» диэн тирэххэ эрэнэр, тирэнэр. Ол иһин тирэхтээх буолан, араас тургутууларга өссө кэҥээн биэрэр майгы баар. Оччоҕо тирээн турар кыһалҕаны искэр иҥэрэн, буһаран, оттомноохтук ыараҥнатан, ырытан, иннигин-кэннигин хайан, быһаарар суолу тобулаҕын. Ыгым, быһымах быһыы-майгы табыллыбат. Ол иһин киэҥ көҕүстээх буолуу эрэйиллэр. Киэҥ көҕүс диэн холкутуйуу, уһуну-киэҥи толкуйдуур тулуурдаах турук. Кытаанах, хардааччы майгылаах киһи улаҕалаах, сиэрдээх туруктаах өйдөөх-санаалаах, аһара туттубат, олох тургутуутугар тулуурдаах. Саллыбат, чаҕыйбат киэҥ көҕүстээх киһи сөптөөх быһаарыныыны ылынар, кэмин-кэрдиитин дьүөрэлээн чопчу дьайыыны оҥорор.

Саха киэҥ көҕүстэнэр алгыһыгар этиллэр (Дабыл):

 
Дьээ-буо!
Алака-чалака!
Алтыс халлааҥҥа олохтоох
Дьиҥнээх, кырдьыктаах олох
Айыыта Аан Дьааһын тойон
Үрүҥ тыынын
Үрүҥ былыта
Тоҕус томоонноох
Киэҥ Хаан тойон буола
Бэттэх көр,
Мичик гын.
Алыас.
 

-1-

 
Дьээ!
Киэҥ Хаан тойон
Бастакы томоонун тутуһуум.
Дьиҥнээх, кырдьыктаах олоххо
Киэҥ көҕүстэнэр алгыһынан
Харыһыктаах хара тыыным
Уһаатын,
Күннээх көмүс көхсүм
Көнньүөрдүн.
Алыас .
 

-2-

 
Дьээ!
Киэҥ Хаан тойон
Иккис томоонун тутуһуум.
Дьиҥнээх, кырдьыктаах олоххо
Киэҥ көҕүстэнэр алгыһынан
Күннээҕи кырдьыгы кэҥэтиим,
Сарсыҥҥы дьиҥи сабаҕалыым.
Алыас.
 

-3-

 
Дьээ!
Киэҥ Хаан тойон
Үһүс томоонун тутуһуум.
Дьиҥнээх, кырдьыктаах олоххо
Киэҥ көҕүстэнэр алгыһынан
Кыыһырардааҕар
Киэҥ буолуум,
Өһүргэнэрдээҕэр
Үрдүк буолуум.
Алыас.
 

-4-

 
Дьээ!
Киэҥ Хаан тойон
Төрдүс томоонун тутуһуум.
Дьиҥнээх, кырдьыктаах олоххо
Киэҥ көҕүстэнэр алгыһынан
Дьиҥи киэҥник көрүүлэниим,
Кырдьыгы дэлэйдик саныым.
Алыас.
 

-5-

 
Дьээ!
Киэҥ Хаан тойон
Бэһис томоонун тутуһуум.
Дьиҥнээх Киэҥ көҕүстэнэр алгыһынан
Күн сирин дьиҥэр талаһыым,
Айыы алаһатын кырдьыгар ааһыым.
Алыас.
 

-7-

 
Дьээ!
Киэҥ Хаан тойон
Сэттис томоонун тутуһуум.
Дьиҥнээх, кырдьыктаах олоххо
Киэҥ көҕүстэнэр алгыһынан
Дьиҥнээх олох үөһүгэр олоруум,
Кырдьыктаах олох үөһүгэр киириим.
Алыас.
 

-8-

 
Дьээ!
Киэҥ Хаан тойон
Ахсыс томоонун тутуһуум.
Дьиҥнээх, кырдьыктаах олоххо
Киэҥ көҕүстэнэр алгыһынан
Дьиҥи сылыктаан барҕалыым,
Кырдьыгы төрүттээн көрүүлэниим.
Алыас.
 

-9-

 
Дьээ!
Киэҥ Хаан тойон
Тохсус томоонун тутуһуум.
Дьиҥнээх, кырдьыктаах олоххо
Киэҥ көҕүстэнэр алгыһынан
Киэҥ Хаан тойон
Тапталлаах оҕото буолуум.
Алыас.
 

-10-

 
Дьээ-бу!
Айыллыбыт аан дойдуга,
Иитиллээхтиир ийэ дойдуга
Аламай күн аргыстаах
Айыы киһитэ,
Тэргэн ый аргыстаах
Күн киһитэ
Дьыл ыпсыытыгар,
Дьыл оройугар
Айгылаах дорҕоонноох
Алтан чылыгыр
Айыы тылынан
Айыы барҕатын
Аманыйа туойан,
Хара тыын харамтата,
Үрүҥ тыын өллөйө оҥордо.
Булгуруйбат буҕа тулууру,
Бохтубат модун дьулууру
Өркөн өтүү гынан
Үөмэн тиийбэт үрдүккэ
Өллөйдүү өрө тарта.
Айгылаах олоҕу айхаллыы
Сахалыы саҥардым —
Ийэ тылы иһиттим.
Айгылаах олоҕу айхаллыы
Сахалыы саҥардым —
Ийэ өйү иһиттим.
Айгылаах олоҕу айхаллыы
Айыыны санаатым —
Ийэ куту биллим.
Дом.
 

Киэҥ көҕүстэнэр алгыһы ааҕан бүтэрээт, уон тарбаҕы, уон тарбах аҕыс ырааҕын аахтара көрөн туран, испитигэр манныгы эбии этэбит: «Дьиҥнээх, кырдьыктаах олох төрдүс барҕата киэҥ көҕүстэнэр алгыһынан миэхэ олордо. Ый быатын тутан, иэримэ уонна далбар тэрчини олордон, тыыным уһаата».

* * *

 
Алыас
=======
Үрдүк үтүө дойду
Килэйэр киинэ,
Дьогдьойор саала,
Тобуллар дьулайа,
Ойбонноох оройо буоллун —
Алаһа буорбут,
Айхаллаах алааспыт,
Алыастаах сирбит,
Айыы аймах улууспут.
 

Саха уустук түгэҥҥэ, тургутууларга өркөн өйүн күүһүгэр, ийэ кутун иитиитигэр эрэнэр. Өй күүһэ аҥаардас толкуй эрэ буолбакка, өссө үтүөнү, ситиһиини, өрөгөйү ыраланыы, онуоха дьулуһуу буолар. Ол иһин «Ыраламмыккын ытыскар түһэрэн ылыаҥ» диэн баар. Оччоҕо куһаҕан өттүн түүйэн, көрүүлэнэн, алдьархайтан ас таһаарынан тардан буолбакка, уһун санааланыы кыаҕар эрэли күүһүрдүү суола арыллар. Уһун санааланыы диэн история кэрдиис кэмнэрин түүрүүлэриттэн босхолонон, дьоммут туһа диэн былдьаһыктаах кэмнэргэ туруулаһыы араас – соргулаах да, сордоох да суолларын уоттаах сүрэхтэрин сырдыгынан көрдүү сатаабыт ньургун дьоннорбутун тэҥҥэ тутан үйэтитии буолар.

Саха бастакы интэлигиэнсийэтин балачча күүстээх бөлөҕө Томскай куорат университетыгар, ордук чуолаан этнограф Потанин тула иитиллибитэ. Кинилэргэ Сибиир областничествотын идиэйэтэ өй-санаа сайдыытын уһун тыынын укпута. Онно үөрэммит биир дойдулаах ыччаттар түмсүүлэрин Дьааҥы чулуута Георгий Семенович Ефимов, юридическай салаа устудьуона, салайбыта. Ол кэмнээҕи Арассыыйа политическай олоҕо саха ыччат интэлигиэнсийэтин бастакы эргиир холоругар сөрөөбүтэ. Ыраахтааҕылаах Арассыыйа көскө ыыппыт, атаҕастаабыт дьоно эдэр, тэтиэнэх ыччаты өйдөрүн да тута иликтэринэ бэйэлэрин тыыннарыгар бутуйан, кылааһынан арахсан охсуһуу суолун туттарбыттара…

Маннык суолу утарсыбыт оччотооҕу устудьуоннар Георгий Ефимов Дьааҥыттан, Георгий Колесов Орто Халыматтан ааттарын аат эрэ харата ааттыыр, баһааҕырдар сурук-бичик хаалбыт. Сөҕөрүм диэн, өрөбөлүүссүйэни, партия историятын туоһулуур чинчийиилэргэ Томскайга үөрэммит устудьуоннар биографияларын ханарытыы сылтан сыл көһө сылдьарын. Дьиҥ кырдьыгы көрдүүр туох да уустуга суох. Томскай университет архыыбыгар Г.С. Ефимов дьыалата бэрт чугас уурулла сытар. Мин илэ тиийэн, көрдөһөн, биир-биэс харчыта суох булларан, диискэҕэ түһэрэн ылбытым. Онно көрдөххө, устудьуон Георгий Ефимов ханна, хайдах үөрэммитэ чуолкай докумуоннарга тиһиллэ сылдьаллар. Маннык баарын билэ-билэ, тоҕо хас да уон сыл сыыһа информацияны тарҕаталларын сэрэйиэххэ эрэ сөп. История эргиирэ хаһан эмэ чулуу интэлигиэннэрбит ааттарын ырааһырдар, биллэрэр уратылаах. Онуоха дьаныһан хасыһар дьоҥҥо арыллан кэлэр дьикти түгэннэр үөскүүллэр. Ираида Клиорина2727
  Клиорина И. История без флера. – Якутск : Бичик, 1999.


[Закрыть], Леонид Юзефович2828
  Леонид Юзефович. Зимняя дорога. Генерал А.Н. Пепеляев и анархист И.Я. Строд в Якутии. 1922—1923 годы. – М. : Изд-во АСТ, 2017.


[Закрыть] курдук «кырдьык туһун көмүскээ, арый, ситис, чулуулар ааттарын тилиннэр» диэн этитиилээх чинчийээччилэр туруулаһыыларын, үрдүк дьулуурдарын арыйаллар.

Кинилэр уһун тыыннара өлбөт үйэлээх, кэнэҕэһин кэнэҕэс Эйэлээх Олох орто сүнньүн тутуһарга оҥкул охсубут, ыраларын иҥэриммит уһун тыыннаах сайдыы суола буолан аналлаахтар.

Уһун санаалаах буолуу эйэлэһиини, өйдөһүүнү эрэйэр. Бары бэйэбит дьоммут этилэр. Киһилии майгыларынан, туох туһугар туруммуттарын, тугу көмүскэспиттэрин, норуокка туох үтүөлээхтэрин эргитэн өйдүүргэ дьулуһуу күүһүрдэ. Ол курдук Никольскайга, Аммаҕа тупсуу тэрээһиннэрэ буолан аастылар, Хомус музейыгар «Тупсуу дьүһүлгэнэ» диэн кыраайы үөрэтээччи Станислав Афанасьев үрүҥ – кыһыл өттүгэр будулҕаннарга киирсибит дьон чулууларын хаартыскаларын мунньан көрдөрүүгэ таһаарбыта. Онно ВЯОНУ норуодунай аармыйатын командующайа В.А. Коробейниковтаах бөлөҕүнэн түспүт сэдэх хаартыскалара баара.

Киһи үйэтин тухары өй-сүрэх мөккүөрүгэр сылдьар. Уһун санааланыы диэн нууччалыы «люди длинной воли» диэн Николай Лугинов айымньытыгар Л. Гумилевтыы бэркэ тылбаастаабыттара. Ол аата, «уһуну-киэҥи санаан, ыксаабычча быһыыламмакка, иннин-кэннин өйдөөн холкутуй, холку өйгүн ыһыктыма» (Саха быһаарыылаах улахан тылдьыта. – Т.VIII. – C. 213). Уһун санааламмыт киһи өйө баайыллыбат, санаата көнөр, кыһалҕаны хайаан да кыайарга, санаабытын ситиһэргэ турунар, киирсэр хорсун-хоодуот, тулуурдаах туруктанар. Уһун санааланыы иитиллэр ньэгиэрэ – күүс-көмө буолар дьон. Ол өс хоһооҥҥо этиллэр: «Умса түстэххинэ – сүүскүттэн өйүөм, тиэрэ түстэххинэ – кэтэххиттэн өйүөм», – диэн. Уһун санаалаах киһи тиэтэйбэт, уолуйбат, бэйэтигэр эрэлин ыһыктыбат, быһымах быһыы туох содуллаах буолуоҕун анаарар. Таҥара сэрэҕи таптыыр.

Уһун, мындыр санаалаах киһи дьон олоҕун араас кыһалҕатын туоратарга турунар. Үлүйүүттэн эмп-том күүһүнэн быыһаныы ньымаларын тобулбут саха биллиилээх мындыр хирура Рево Захарович Алексеев сүбэлэрэ олоҕу харыстыыр суолталаахтар2929
  Алексеев, Рево Захарович. Үлүйүү : (суһал көмөнү оҥорорго сүбэлэр) / [Р.З. Алексеев ; МНРA Сибиирдээҕи салаатын Дьокуускайдааҕы медицина проблемаларын Дьокуускайдааҕы научнай киинэ, М. К Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет]. – Дьокуускай : [и. с.], 2012. – 36 с.


[Закрыть]. Биһиги муус-кырыа дойдубутугар оннук биир кыһалҕа – тоҥуу, үлүйүү. Ордук чуолаан, тыйыс тыыннаах кырыа кыһыннаах дойдуга олорор дьоҥҥо уһун санааланыыны, киэҥ көҕүстэниини, мындыр өйү ыһыктыбат буолууну тоһуттар тымныыны кытта туруулаһыы эрэйэр. Былыргыттан күн бүгүҥҥэ диэри хас кыһын аайы дьон үлүйүүтэ, эчэйиитэ, эмсэҕэлээһинэ, суолга быстарыыта тахса турар. Маннык айылҕалаах дойдубут хабараан тымныыта дьарыйыытыгар, соһуччу түргэнник уларыйар итии – тымныы, тыал-куус, ардах-хаар дьайыыларыттан быыһанар өбүгэ ньымаларын умнан, бэйэни өлөр өлүүгэ, тоҥууттан сиэттэрэн араас дьаҥҥа-дьаһахха тэбиллэр төрүт сатаммат. Ити бэйэни сэймэктэниигэ тэҥнээх. Атын ким эмэ көрүөхтээх, быһылааннартан быыһыахтаах диэн сэлээннээһин тыыннаах этэҥҥэ сылдьыы ирдэбиллэригэр көтүмэх сыһыантан элбэхтэ тахсар. Үгүс ыччат дьиэ искусственнай сылаас эйгэтигэр ньирэмсийэн иитиллэн, Саха дойдута хаҕыс тыыннааҕын аахсыбакка – тымныыны тулуйар тэрээһинэ суох, чараас таҥастаах – тимир көлөҕө олоро биэрэн, ыраах айаҥҥа көтүмэхтик түһүнэр.

Биһиги олохпут, үлэбит оҥкула, суолбут-ииспит, көлөбүт кыһалҕалара дьон үлүйүүтүгэр, ыараханнык эмсэҕэлииргэ, тоҥон өлөргө үксүн сэрэҕэ суох дьону тиэрдэллэр. Холобур, Саха сиригэр тоҥон өлүү сыыппаралара: 2011 с. – 140, 2012 с. – 162, 2013 с. – 146, 2014 с. – 151, 2015 с. – 133, 2016 с. – 142, 2017 с. – 154. Дьокуускайга үлүйүү – 2015 с. – 221, 2016 с. – 176, 2017 с. – 196. Иккис истиэпэннээх үлүйүүлээх дьон 62-65% бастакы-иккис группалаах инбэлиит буолан, илиитэ-атаҕа суох эрэйдэнэллэр. Р. Алексеев элбэх киһини өлүү маҥалайыттан быыһаабыт, тилиннэрбит, бэйэ айбыт ураты ньымаларынан үлүйбүт киһи туһунан уонна хардарыта көмөлөсүһүү хайдах буолуохтааҕын ымпыктаан-чымпыктаан быһаарар.

Рево Захарович маннык сүбэлэри биэрэр. Киһи кута– сүрэ кэбирээтэҕинэ, этин-сиинин туруга мөлтөх буоллаҕына, ордук элбэхтик үлүйэрэ, туоҕун эмит үлүтэрэ элбиир.

Мууһура да тоҥмут киһи сөптөөх көмөнү оҥордоххо, тиллэр, чөл туругар түһэр кыахтаах. Дөйө тоҥмут илиини-атаҕы, атын да миэстэлэри, тугунан эмит суулаан эрэ баран, сылаас дьиэҕэ киллэриллэр. Оччоҕо били мууһурбут эт-хаан туга да алдьаммакка улам ирэр, килиэккэлэр убаҕастара ууллан чөллөрүгэр түһэллэр. Ол саҕана сылаас сиргэ киирбит киһини итии аһылыгы аһатан, убаҕаһы иһэрдэн, ис уорганнарын үлэлэрин күүһүрдүллэр. Оччоҕо киһи бэйэтин иһиттэн сылаас хаана били тоҥмут илиигэ-атахха сүүрүгүрэн киирэр кыахтанар. Дьэ ол эрэ кэнниттэн, эт-сиин бүттүүнэ итийбитин билэн баран, хамсатаҕын-имсэтэҕин, эрчийэҕин, имэрийэҕин-томоруйаҕын. Барыта 6 чаас устата барар. Мууһура тоҥмут тарбахтары, атахтары тутатына имитэн, хамсатан көрөр, күүскэ тутар-хабар букатын бобуулаах! Үлүйбүт дьоҥҥо суһал көмө быһыытынан өссө маннык ньымалары туттуохха сөп:

– Илиилэргитин, атахтаргытын иккиэннэрин (биирэ үлүйбэтэх да буоллун) 20-22 С° кыраадыс сылаас ууну бааннаҕа, тааска кутан баран, онно угуохтааххыт, сылытыахтааххыт. Уугут температуратын улам 40 С° диэри үрдэтиҥ.

– Үлүйбүт атаххытын, илиигитин 37-40 С° итии ууга уонна хос иһигэр турбут температуралаах ууга олбу-солбу уган ылаттыыгыт. Үлүйбүт лабааларгытын аллараттан үөһэ, уһугуттан саҕалаан илиигитинэн тутаҕыт-хабаҕыт, массажтыыгыт. Эмсэҕэлээбит киһи үлүйбүт атахтарын, илиилэрин туох эмэ үрдүккэ ууран сытара наада. Итини барытын сатаан оҥордоххо, үлүйүүттэн эмсэҕэлээһин аччыыр, эт-хаан салгыы алдьаныыта тохтоон, чөлүгэр түһүүтэ арыый түргэнник барар.

Үлүйбүт кулгааҕы, муруну, иэдэһи сылаас илиинэн сэрэнэн хам тутан эбэтэр сымнаҕас таҥаһынан сабан сыыйа сылытыллыахтаах, ол кэнниттэн испииринэн сотон баран, кириэминэн уҥунуохтаныллыахтаах. Оччоҕо үлүйбүт сирдэргэ хаан сүүрүгүрэр кыахтанан чөллөрүгэр түһэллэр. Оччоҕо хаан эргиирэ үлүйбүт сирдэргэ күүһүрүүтэ, өлүктүйбүт килиэккэлэр тиллиилэрэ тэҥҥэ баран, улахан бааһырыы тахсыбат. Оттон үлүйбүт сири уонна чугаһатан, итии оһоххо сыһыаран сылыта сатааһын буортуну эрэ аҕалар. Итинник ньымаҕа өлүктүйбүт килиэккэлэр кыайан тиллибэттэр, хата эбии тарҕанан бараллар.

Поэт Владимир Маяковскай суруйан турар: «Землю, где воздух как сладкий морс, бросишь и мчишь, колеся. А землю, с которою вместе мёрз – вовек разлюбить нельзя». Ити курдук Сахабыт сирин айылҕата, күнүн-дьылын хардыыта, туруга уйаны-хатаны тургутар туруга төһөнөн уустук да соччонон күндү, ураты уйан тыыннаах буолан олохсуйарга, олох олорорго, силис-мутук тардарга кытаанах, чуолкай, дьэҥкэ ирдэбиллэрдээх.

Айылҕа моһоллорун үмүрүтэргэ өркөн өйдөөхтөрбүт, амарах санаалаахтарбыт булбут-талбыт, айбыт ньымаларын киэҥник туттарга суолу айарбыт булгуччулаах уонна кыаллар хайысха.

Маны таһынан, өссө информационнай эйгэҕэ өтөн киирдэхпит ахсын, саҥа тургутуулар тыаһа-ууһа суох өйү сүүйэр угаайыларыгар үктэнэр, киэҥ көҕүһү кыаратар ньымалар тарҕанан эрэллэр. Ол манипулятивнай технологиялар! Ордук сурук-бичик, көрдөрөр-иһитиннэрэр ситимнэр киһи үксэ билиэн-көрүөн, истиэн, сонун үллэстиэн баҕарар утаҕын ханнарарга дьулуһуутун сиэрэ-кэрээнэ суох туһанааччылар үксүү тураллар.

Ол ханнык манипулятивнай технологияларый?

Бэрт киэҥник туттуллар былакааттар, баннердар биистэрин ууһун туһааннаах күүстэр хото туһаналларын бары билэбит. 1 Маай бырааһынньыгын холуонналара өрө тута сылдьар былакааттарын сирийэн, сылын аайы тэҥнээн көрдөххө, уопсастыба өйүн-санаатын хайа диэки хайыталлара, халыталлара дьэҥкэтик көстөр.

Өссө биир улахан политическай суолталаах тэрилтэнэн Геральдическай хамыыһыйа талан бигэргэтэр гербэлэрэ, былаахтара буолаллар. Ол курдук Дьокуускай куорат сүрүн им бэлиэлэрэ (символлара) – Былааҕа уонна Гербэтэ – кэм-кэрдии ааһар курдук да, ыраахтааҕылаах холуонньа им бэлиэтэ киэр илгэнэ илик. Былаахха сэриилээн ылбыттар башнялара, гербэҕэ ыраахтааҕы адьырҕа хотойо «мягкая рухлядь» диэн ааттыыр кииһин дьаһаах хомуурунан ыраахтааҕы хааһынатыгар дэгиэ тыҥырахтарыгар кытаахтаан көтүтэр. Ону омос көрдөххө, эйэлээх баҕайы курдуктар, эбиитин герб быһаарыытыгар «орел поддерживает соболя» диэн манипуляция технологиятын таһы сымыйаччы ньыматын туттубуттар. Ити курдук харах баайыылаах, судургу да манипуляцияны чопчулаан көрүү суох. Сыныйан ырытыы сырдыгы эрэ ыйдаҥардыы буолбатах. Харах диэн сырдыгы ыйдаҥардар сиэркилэ эрэ буоллаҕа.

Интернет ситимэ күүскэ сайдан, туспа киһи өйүгэр супту киирэр эйгэ буолла, онно биһиги үгүспүт сэрэнэр-сэрбэнэр үөрүйэҕэ, бэлэмэ суох баар буола түстүбүт. 1992 сылтан ыла саҥа информационнай үйэ биир дьайыыта күүскэ тарҕанан эрэр – ол «постправда», ол эбэтэр сымыйаны оҥорон, соруйан тарҕатыы ньымаларын киэҥник туттуу кэмэ. Оннук сымыйа сонун-сурах киһи толкуйугар буолбакка, ньиэрбэтигэр, мөкү өрүттэригэр туһаайыллар. Маннык сымыйалааһын үс сүрүн көрүҥнээх: 1) көстөн да турар кырдьыгы кистээһин, мэлдьэһии, 2) киһи бэйэтин ылынар өйдөбүллэригэр кэтэх санаатыгар иҥмиккэ чугаһата сатааһын, 3) өйүнэн ырытан буолбакка, сүрэҕин долгутан, санаатын аймаан дьайыы. Ити түмүгэр ылыннарыылаах тылга, сааһылаан толкуйдуурга дураһыйбат, ыгылыйбыт майгылаах киһи атааннаһыы, дьирээлэһии, үүрбэ оборчотугар умса анньыллар. Ол барыта холбоһон инфодемия диэн ааттанар сутуллууга тиэрдэр, аһара элбэх утарыта информация киһини өйүттэн таһааран, өй-мэй курдук үүрбэ туруктанар. Ол иһин сахалыы толкуйдааһын, бастатан туран, сааһылааһыны эрэйэр, төрдүн-төбөтүн араарарга дьулуһар.

Итинник киһи өйүн бутуйар ньымалартан билигин саамай тарҕаммыта – фейк диэн ааттанар сымыйа эбэтэр анаан муннарар, холуннарар сыаллаах айыллыбыт информацияны дьон киэҥник туттар ситимнэринэн тарҕатыы. Өссө фишинг диэн интернет элбэх киһи туттар сайтарын үтүктэн киһини албынныыр ньымата, ол ордук билиэти бронялыырга, малы атыылаһарга туттуллар. Араастык харчыны сыыйан ылыы, киһи ымсыы-обот майгытын туһанан, баан каартатыттан харчыны уорууга, наркоманнар угаайыларыгар Саха сирин олохтоохторо көнө-кэнэн майгылара эбиилэһэн, быдан үгүстүк үктэтэллэр. Тус олоххо орооһуу, тус дааннайдары, пароллары уоруу, бакдордар, вирустар, ыччакка туһаайыллыбыт политическай, аморальнай, экстремистскэй угаайылар элбэхтэр. Маны сэргэ дипфейк