Текст книги "Leonardo da Vinçi"

Nəhəng «at»ın kədərli sonluğu

1487-ci ildə Milan hakimiyyəti şəhərin baş kilsəsinə işıq qübbəsi qurmaq üçün ideyalar axtarırdı. Bunu eşidən Leonardo fürsətdən faydalanıb memar olduğunu bir daha bəyan etdi. Həmin il o, «ideal şəhər» layihəsini tamamlasa da, əvvəl yazdığımız kimi, heç kəsdə maraq doğura bilməmişdi. Ona görə də Milan kilsəsinin üzərində qübbə ucaltmaq üçün elan olunmuş müsabiqəni özünütəsdiq baxımından yeni imkan kimi qiymətləndirirdi.

Milan kilsəsi artıq yüz il idi ki, fəaliyyət göstərirdi, lakin hələ də ənənəvi qübbədən məhrum idi. Bir neçə memar bu mürəkkəb işin öhdəsindən gələ bilməmiş, uğursuzluğa düçar olmuşdular. Leonardo dərhal bu layihə üzərində işə başladı. Elə həmin vaxt da dövrünün ən istedadlı memarları Donato Bramante və Françesko di Corcio ilə tanış oldu. Yeri gəlmişkən, sonralar bu tanışlığın və dostluğun nəticəsində bir neçə ölməz rəsm əsəri meydana gəldi.

Da Vinçi belə hesab edirdi ki, qübbəni hazırlamazdan öncə Milan kilsəsinin divarlarını möhkəmlətmək lazım idi. O bu məqsədlə ayrıca bir layihə işlədi. Sonra dülgər tutub fikrində tutduğu qübbənin taxta modelini düzəltdirdi. Model müsabiqədə xüsusi diqqət çəkdi. Elə ona görə də Leonardo böyük bir sifariş aldı: hersoq Lodoviko ona atası Françeskonun şərəfinə abidə hazırlamağı tapşırdı. Da Vinçi mərhum hersoqu at belində təsvir etməliydi. Bu işi həyata keçirmək üçün Leonardoya rəsmi maaş kəsdilər və xüsusi ev ayırdılar.

Belindəki süvari ilə birlikdə tunc atın çəkisi nə az, nə çox, düz 75 ton olmalı idi. Həmin vaxtadək bu böyüklükdə abidə düzəldilməmişdi. Heykəl Françeskonun xatirəsini əbədiləşdirmək üçün nəzərdə tutulmuşdu; Lakin da Vinçini Leonardonu süvaridən çox, atın özü maraqlandırırdı. Buna görə də Leonardo və başqaları da abidə haqqında söz açarkən, onu sadəcə «ilcavallo» (yəni at) adlandırırdılar.

Da Vinçi öz işinə o qədər aludə olmuşdu ki, hətta atın anatomiyası haqqında elmi əsər yazmaq fikrinə düşdü. İş o yerə çatdı ki, atların tövlədəki davranışlarını dərindən öyrənən Leonardo onları yemləmək və altını təmizləmək üçün xüsusi mexanizm işləyib hazırladı.

Nəhayət, o, atın gildən modelini düzəldib başa çatdırdı və bütün saray əhlinə nümayiş etdirməyə qərar verdi. Nəhəng model öz ehtişamı və gözəlliyi ilə hamını heyran qoydu. Məşhur yazar Baldassar Takkone bu haqda yazırdı: «Nə Yunanıstanda, nə də Romada belə möhtəşəm əsər olmayıb. Bu atın gözəlliyinə baxın: onu Leonardo da Vinçi təkbaşına düzəldib. Heykəltəraş, mahir rəssam, riyaziyyat bilicisi olan Leonardokimilər dünyaya az-az gəlir». Əsəri tərifləyənlər sanki səs-səsə vermişdilər: bir ağızdan Leonardonun bütün heykəltəraşlardan üstün olduğunu deyirdilər. Məsələn, Paolo Covio yazırdı: «Gildən düzəldilmiş bu at qaçır, nəfəs alır. Sanki canlıdır!»

O vaxtlar böyük tunc heykəlləri ənənəvi olaraq hissə-hissə tökürdülər: başı, ayaqları və bədəni tökmək üçün ayrı-ayrı formalar düzəldir, sonra onları birləşdirirdilər. Daim mükəmməlliyə can atan Leonardo isə düzəltdiyi nəhəng atı bütöv tökməyi qərara aldı. Odur ki bunun üçün xüsusi mexanizm işləyib-hazırlamağa başladı. Lakin tezliklə onun bütün planları alt-üst oldu. 1494-cü ildə Fransa kralı VIII Karlın orduları İtaliyaya soxuldu və Lodoviko at heykəlini tökmək üçün nəzərdə tutulmuş bütün tunc kütləsindən üç kiçik top düzəltdirdi. Lakin bu topların da heç bir köməyi olmadı: 1499-cu ildə fransızlar asanlıqla Milanı ələ keçirdilər. Fransız oxatanlar əylənmək üçün Leonardonun düzəltdiyi nəhəng gil atı oxla vurmağa başladılar. Axırda isə onu tamamilə dağıtdılar.

Hər şeyi bilmək həvəsi və müşahidə qabiliyyəti

Zaman keçdikcə Leonardonun iş prinsipləri də təkmilləşirdi. Gerçəklikdən və qeyri-müəyyən mülahizələrdən uzaq dayanır, nəzəri məsələlər üzərində baş sındırmaqdansa, təcrübələrdən əldə etdiyi nəticələri əsas götürməyə üstünlük verirdi. Başqa sözlə, da Vinçi əvvəlcə faktları nəzərdən keçirir, sonra onları ortaya çıxaran qanunauyğunluqları tapmağa çalışırdı. «Baxmayaraq ki təbiət səbəblə başlayır, təcrübəylə bitirir, biz bunun əksini etməliyik – təcrübədən başlayıb, alınan nəticənin səbəbini izah etməliyik», – o, belə yazırdı. Bir çox başqa sahələrdə olduğu kimi, bu məsələdə də Leonardo öz müasirlərini qabaqlamışdı. Da Vinçi elə bir dövrdə yaşayırdı ki, əksəriyyət şübhələrini dilə gətirməkdən, sual verməkdən və müstəqil təcrübə aparmaqdan çəkinirdi. Erkən intibah dövrünün humanistləri belə antik müəlliflərin mülahizələrini kor-koranə təkrarlayır, onları sınaqdan keçirmək barədə düşünmürdülər. Leonardo bu ənənəni sındırdı və bəyan etdi ki, elmi mülahizələr yalnız təcrübəyə əsaslanmalıdır. Da Vinçi öncə qanunauyğunluqları aşkarlayır, sonra müşahidələr və təcrübənin köməyi ilə onların nə dərəcədə əsaslı olub-olmadığını yoxlayırdı.

Leonardo maraqlı fenomenləri araşdırmaq üçün cürbəcür qurğular düzəldir, yeni-yeni üsullar fikirləşib tapırdı. Əlyazmalarından görünür ki, o heç vaxt yerində saymayıb. Fikirlərini, dünyagörüşlərini davamlı şəkildə təkmilləşdirib. 1490-cı illərdə Leonardo mütaliəyə ciddi vaxt ayırırdı; o, saysız-hesabsız kitab oxuduqdan sonra başa düşdü ki, yalnız təcrübədən alınan nəticələrlə kifayətlənmək doğru deyil. Bəzi hallarda nəzəri məsələlərə diqqət ayırmaq lazımdır, hətta qaçılmazdır. Çox keçmədən isə da Vinçi yalnız təcrübəyə bel bağlayan, heç bir nəzəri biliyi olmayan adamlara yuxarıdan aşağı baxırdı. «Elmsiz təcrübəyə meyil edən adam sükanı və kompası olmayan gəmiçiyə bənzəyir: hara getdiyini özü də bilmir», – o, 1510-cu ildə yazırdı.

Beləliklə, Leonardo XVI–XVII yüzilliklərdə yaşayan Qalileydən xeyli əvvəl, təcrübəni nəzəriyyə ilə uzlaşdıran ilk Qərb mütəfəkkirlərindən biri kimi müasir elmi inqilabın əsasını qoydu.

Müşahidələr aparmaqla nəzəri mülahizələr irəli sürən Leonardo sonralar Kopernik, Qaliley və Nyuton kimi hansısa alətlərdən yararlanmırdı. Əvəzində o, daha sadə metoda əsaslanırdı: təbiətdə nələrisə müşahidə elədikdən sonra müqayisələr yoluyla nəzəriyyələrə keçirdi. Da Vinçi sövq-təbii hiss edirdi ki, təbiətdə hər şey bir-birinə bağlıdır, odur ki ən müxtəlif hadisələr və təzahürlər arasındakı bağları böyük həvəslə qeydə alır, kağız üzərində əks etdirirdi. Amerikalı araşdırıcı Adam Qopnik yazır: «O, həmişə müqayisələrə əsaslanırdı; məsələn, venaların şaxələndiyi ürəyi cücərən rüşeymə, gözəl qadının saçlarını isə çağlayan suya bənzədirdi». Leonardo hətta musiqi alətləri icad edərkən insan qırtlağı ilə fleyta arasında analogiyalar aparırdı. Beləliklə, bizi əhatə edən dünyayla insan bədəninin quruluşu arasında müqayisələr ona maraqlı nəticələrə gəlmək imkanı verirdi. Misal üçün, qol-budaqlı ağaclar və qollara ayrılıb şaxələnən çaylarla insan bədənindəki arteriyalar arasında oxşarlığa diqqət çəkərək yazırdı: «Ağacın birlikdə bütün budaqlarının yoğunluğu gövdəsinin yoğunluğuna bərabərdir; eləcə də çayın bütün qollarının eni – onlar eyni sürətlə axırsa – əsas məcranın eninə bərabərdir». Onun müşahidə yoluyla əldə etdiyi bu nəticəyə indinin özündə belə tez-tez müraciət olunur və «da Vinçi qaydası» adlanır. Sadəcə burada bir «əmma» var: da Vinçi qaydası yalnız budağı çox da böyük olmayan ağacların nümunəsində özünü doğruldur.

Leonardo müşahidələri və müqayisələri əsasında daha bir qanunauyğunluq aşkarlamışdı: işıq, səs və çəkic zərbəsinin yaratdığı əks-səda həm şüa, həm də dalğa kimi yayıla bilir. Dəftərlərinin birində o, kiçik rəsmlərin köməyi ilə bu fiziki hadisələrin hər birinin dəyişən intensivliyini əks etdirmişdir. Hətta Niderland alimi Xristian Qügensi iki yüz il qabaqlayaraq dəlikdən keçən dalğaların difraksiyasını[19]19
  Difraksiya – fizikada işıq, səs və radioelektrik dalğaların qarşılaşdığı bəzi maneələri aşaraq keçməsi hadisəsi


[Закрыть] belə göstərmişdi. Bununla da dövrü üçün olduqca mühüm bir kəşfə imza atmışdır.

Bir sözlə, hər şeyi bilmək həvəsi və müşahidə qabiliyyəti Leonardonun ən önəmli xüsusiyyətlərindən biri idi.

On yaşdan sonra insanların çoxu müəyyən suallarla əvvəlki kimi maraqlanmır: məsələn, səma niyə mavidir? Buludlar necə yaranır? Niyə əsnəyirik? Eynşteyn deyir ki, lap uşaqlıqdan başqalarının əhəmiyyət vermədiyi suallar onu daha çox maraqlandırırmış. Görünür o, məhz buna görə gec danışmağa başlamışdı. Öncə suallara cavab tapmaq, yalnız bundan sonra danışmaq!

Leonardo isə zamanında danışmağa başlasa da, hər şeyi bilmək həvəsi erkən yaşlarda özünü göstərmişdi. Bəlkə də, bu onun təbiətə vurğunluğundan qaynaqlanırdı. O, balacalıqdan təbiət aşiqi idi. Da Vinçinin hətta böyüdükdən sonra da cavabını aradığı suallar hədsiz çoxdu. Biz Leonardonun qeyd dəftərçələrində ciddi müşahidələr və geniş araşdırmalar tələb edən bir-birindən maraqlı mövzularla qarşılaşırıq: «Gözü hərəkət etdirən sinir hansıdır»; «Ana bətnindən başlayaraq insan həyatını təsvir et»; «Timsahın çənəsini, buzovun ciftini təsvir et» və s. Bu kimi məsələlərlə məşğul olmaq ciddi əmək tələb edirdi. Leonardo həddən ziyadə itigözlü və diqqətli olduğu üçün başqalarının gözucu baxıb əhəmiyyət vermədiyi şeyləri aydın görə bilirdi. Bir dəfə o, binaların arxasında şimşək çaxdığını gördü. Maraqlıdır ki, şimşək işığında evlər xeyli kiçik təsir bağışladı. Leonardo dərhal təcrübələrə başladı. O, bilmək istəyirdi ki, doğrudanmı işıqla əhatə olunmuş əşyalar öz ölçülərindən kiçik, qaranlıqdakı və ya duman içindəki əşyalar isə nisbətən böyük görünür? Da Vinçi fikir vermişdi ki, bir gözünü qapayıb əşyalara baxanda onlar daha yuvarlaq görünür. Bir sözlə, Leonardo da belə şeylər üzərində baş sındırır, bunların səbəbini tapmağa çalışırdı. Bir çoxları da Vinçinin «qeyri-adi dərəcədə itigözlü»lüyündən söz açır. Lakin Leonardo da adi insan idi. Onun son dərəcə itigözlü adam kimi ad çıxarmasında isə heyrətamiz heç nə yox idi. Qeyd dəftərçələrindən birində Leonardo diqqətli müşahidə aparmağın üsulu haqqında danışır: «Hadisənin və ya əşyanın bütün detallarını ayrı-ayrılıqda nəzərdən keçirmək lazımdır». Da Vinçi bunu, bir növ, kitab oxumaqla müqayisə edirdi: nə qədər ki kitabı bütöv halda görürük, orada nədən bəhs edildiyini, hansı mənaların ehtiva olunduğunu bilmirik. Bilmək üçün kitabı sözbəsöz oxumaq lazımdır. Müşahidə edərkən də addım-addım irəliləmək lazımdır. Hərəkəti müşahidə edərkən Leonardo xüsusilə diqqətli təsir bağışlayırdı. «İynəcə dörd qanadla uçur, ön qanadlar açılanda arxa qanadlar yığılır» – təsəvvür edirsinizmi, iynəcənin[20]20
  İynəcə – cücülər sinfinə aid heyvan


[Закрыть] uçuşunda bu özünəməxsusluğu görmək üçün nə qədər səbirli olmaq lazımdır? Da Vinçi məhz bunu bacarırdı. Onun uğurlarının bir sirri də elə bunda idi…

Leonardo təbiətdəki hərəkətləri o qədər şövqlə öyrənirdi ki, nəticədə ortaya ciddi elmi araşdırmalar çıxdı. Bunların sırasında uçuş aparatı icad etmək üçün göstərdiyi səyləri ayrıca qeyd etmək lazımdır. Həmin icada nail olmaq üçün da Vinçi düz iyirmi il quşların üzərində müşahidə apardı və özünün «Quşların uçuşu haqqında» məşhur traktatını yazdı.

Da Vinçinin uçan aparatları

Anatomik müşahidələr və fizika qanunları haqqında düşüncələr Leonardoda belə qənaət yaratdı ki, insana havaya qalxmaq imkanı verən qanadlı mexanizm düzəltmək mümkündür. «İnsan süni qanadlarla havanın müqavimətini dəf edib səmaya qalxa bilər», – o yazırdı.

1480-ci illərin sonlarında Leonardo insanı havaya qaldıra biləcək qurğular üzərində işləməyə başladı. Onun ilk proyekti zahirən böyük kasaya bənzəyirdi. Bu qurğunun qanadlarına baxanda isə məlum olur ki, onlar Leonardonun diqqətlə öyrəndiyi iynəcənin qanadlarına oxşayır. İnsanın döş əzələlərinin nisbətən zəif olduğunu nəzərə alan da Vinçi hətta sürücü üçün xüsusi yer düzəltmişdi. O, ayaqlarıyla pedalları hərəkətə gətirməli, əlləriylə ötürmə qayışının keçirildiyi mexanizmi fırlatmalı, başıyla porşeni[21]21
  Porşe – mayeləri, buxarı, qazları qovan silindrik hissə


[Закрыть] itələməli, çiyinləri ilə burazı[22]22
  Buraz – çox yoğun ip


[Закрыть] dartmalıydı…

Bəzən Leonardo bezir, özü hərəkət edən mexanizm düzəltmək niyyətindən daşınır, planer[23]23
  Planer – yuxarıya qalxan hava axınının köməyi ilə havada süzən motorsuz uçucu aparat


[Закрыть] hazırlamaq fikrinə düşürdü. Həmin modellərdən biri aradan XX yüzilliyin sonlarında bərpa edildi və onun uçuş üçün tamamilə yararlı olduğu üzə çıxdı. Leonardo bu cür qurğuların 10-dan çox variantının rəsmini çəkmişdi. Həmin rəsmlərdə sürücü bəzən oturmuş, bəzən isə uzanıqlı halda təsvir olunur.

Da Vinçi həmçinin Arno çayının enerjisindən istifadə etməklə hərəkətə gətirilə biləcək mexanizmlərin siyahısını tutmuşdu: taxta-şalban mişarlayan maşınlar, yun yuyan maşınlar, kağız fabrikləri, dəmirçi körüyü, un dəyirmanları, bıçaq itiləyən, cilalayıcı və parıldadıcı mexanizmlər, eləcə də barıt istehsal edən, ipək əyirən, güldan və başqa qablar düzəldən qurğular və s.

Da Vinçi iynə düzəldən mexanizm hazırlamışdı. Bu mexanizm İtaliyanın ovaxtkı yüngül sənayesinə böyük fayda gətirə bilərdi. Elə bu səbəbdən Leonardo həmin icadın sayəsində varlanacağına ümid edirdi. Hətta hesablamalar da aparmışdı: yüz maşın saatda qırx min iynə düzəltmək iqtidarındadır; hər min iynəni 5 saldodan[24]24
  Saldo – İtaliyada xırda pul vahidi


[Закрыть] satsa, ildə 60 min dukat qazana bilərdi. Bu, indiki pulla təxminən 8 milyon dollara bərabər bir məbləğ edirdi. Lakin əksər vaxtlarda olduğu kimi, Leonardo bu işi də axıra çatdırmadı. O, yenə də yalnız ideya irəli sürməklə kifayətləndi.

O da maraqlıdır ki, mexanika qanunlarının mahiyyətini belə, Leonardo Nyutondan iki yüz il əvvəl başa düşmüşdü. Da Vinçi belə fikirləşirdi: əgər hərəkətə mane olan bütün qüvvələri kənarlaşdırmaq mümkün olsaydı, onda cisim daim hərəkət eləyə bilərdi. 1490-cı ildə Leonardo iyirmi səkkiz dəftərdə daimi mühərrik haqqında öz mülahizələrini qələmə alıb. O, impulsun[25]25
  İmpuls – cismin kütləsi ilə sürətinin hasilinə bərabər olan hərəkət miqdarı


[Закрыть] zəifləməsinin qarşısını necə almaq, itirilən impulsun yerini doldurmaq və ya yenisini yaratmaq barədə düşünürdü. Su mexanizmlərinin köməyi ilə daimi mühərrikin hərəkətini təmin etmək fikri ona rahatlıq vermirdi. Mexaniklər düz 300 il belə bir mexanizm düzəltmək üzərində baş sındırsalar da, buna müyəssər olmadılar. Lakin bunun mümkünsüzlüyünü Leonardo hələ XV yüzilliyin sonlarında yazmışdı: «Yuxarıdan tökülən suyun köməyi ilə, eyni ağırlıqda suyu lazımi səviyyəyə qaldırmaq mümkün deyil».

Leonardo başa düşmüşdü ki, sistemin hər hansı nəsnənin ətraf mühitlə təması nəticəsində impuls itirilir. Elə daimi hərəkətə mane olan da məhz bu amildir. Sürtünmə enerji itkisinə səbəb olur və hərəkəti məhdudlaşdırır. Da Vinçi yaxşı bilirdi ki, suyun və havanın müqaviməti var, ona görə quşların uçuşunu və balıqların hərəkətini xüsusi diqqətlə öyrənirdi. O, üç vacib faktor arasındakı qarşılıqlı əlaqəni aşkara çıxardı: cismin ağırlığı səthin hamar və ya kələ-kötür olması və səthin maililik dərəcəsi. «Sürtünmə qüvvəsi təmas səthinin sahəsindən asılı deyil», – bu qanunu Leonardo fransız alim Qiyom Amontondan xeyli əvvəl kəşf etmişdi. Lakin Leonardo, təbii ki, həmin kəşflərdən heç birini çap etdirməmişdi. Da Vinçi kəmiyyətlə bağlı qanunauyğunluqları aşkara çıxarmaq üçün çoxsaylı təcrübələr aparmış, hazırda «tribometr»[26]26
  Tribometr – bir-biri ilə təmas zamanı iki səth arasında sürtünmə və yeyilməni ölçən cihaz


[Закрыть] kimi tanıdığımız cihazı yaratmışdı. Qeyd edək ki, bu cihaz XVIII əsrdə yenidən düzəldildi. Da Vinçi həmin cihazın köməyi ilə sürtünmə əmsalını, yəni cismi hərəkətə gətirən və onu səthə sıxan qüvvələrin nisbətini müəyyənləşdirirdi. Sürtünməni azaldan ən yaxşı metal xəlitəsinin ilk reseptini hazırlayan da məhz Leonardo olmuşdur.

Onu düşündürən başqa bir məsələ isə hərəkət zamanı formaların dəyişilməsi, bir şəkildən başqa şəklə düşməsi idi. Bir rəssam