Текст книги "Чонга иччархо. Туьйранаш"

Чонга иччархо
Туьйранаш
Вахит Хаджимурадов

© Вахит Хаджимурадов, 2023

ISBN 978-5-0059-7227-9

Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero

Чонга-иччархо.

Туьйлиг чуьра, мог1а а нисбина, арадуьйлуш, лаха охьаоьхуш дара зингаташ. Ц1ийбелла малх хьалакъеддера, цундела зингаташ-иччархой сихонца новкъа бовлуш бара. Малх суьйренга г1ортталц лелара уьш, адамашна гондахьа а инзаре лекха хьаннаш санна, шайна яккхий хетачу бецашна, ярашна юккъехула. Иччархоша туьйлиг чу баккхийчарна а, кегийчарна а, елла арахь йисина чуьрк йохьий а, мелла а шайла и онда белахь а, белла я лазийна моза бохьий а, цхьа ижу ц1а йохьура. Таллархоша, мел генара а аре толлий, лахьадой, цхьацца даан мегаш долу х1уш а, ц1азамах доккхий дакъа а, мангал-комаран буьртиг а – ца йохьуш х1ума ца юьсура. Иччархой туьйлигах уггаре а онданаш хоржий хуьлура. Т1екхуьуш долу чкъор, кегий зингатий а, хьуьлура, шадерш бохург санна. Царех тардала г1ерташ а, даккхий хилча цаьрца цхьана мог1аре х1итта лууш а.

Чонга ц1е йолу кхиина дог1у жимастаг-зингат. Царех хьоьгуш, т1аьхьа хьоьжура иччархошна х1ора 1уьйранна. «Хьуна х1инца а хьалхе ду Чонга! Хьан хан а кестта т1екхочур ю, к1еззиг сатоха», – олура цуьнга туьйлиган баьччас. Ткъа мел хала дара Чонгин жимачу дагна сатоха. Цунна г1енах а т1ехь гора шех иччархо хилла, ша лаьцна массарел а йоккха чуьрк йохьуш, ша ц1а дог1учу хенахь. Тахана а, садаьржинчу хенахь. Чонга иччархошца араиккхинера, шен талла даха дезаш санна. Дукха лаьттира иза, даккхий синош а дохуш, бецашлахь къайладуьйлучу иччархойн тобанашка а хьоьжуш. Цкъа-м, ша х1ун леладо а ца хууш, царна т1аьхьадоладелира Чонга, амма генна дехьуо лаьттачу шен къеначу дадас човхийча, юхадерза дийзира цуьнан. Делахь а, иччархой новкъа баха т1аьхьабевллачаьрца шен дада гича, Чонга саца ца делира. Цхьажимма дехьа а даьла, иччархоша х1ун до а хьаьжна, туьйлиге юхадоьрзура ду ша аьлла, т1аьхьадоладелира иза царна. Иччархошна ша гарна кхоьруш, кест-кеста бецан г1ашлахь хьуллалуш, т1аьхьаоьхура иза. Чонгин ойла д1алаьцнера некъо. Сиха дицделира цунна ша ц1ехьа дерза дезаш хилар а. Иза дукха гена даьллера туьйлигна. Чонга иччархойх хьулделла 1ашшехь, уьш а къевла бевлира кеста. Дикка доьхна хьийзара Чонга х1инца. Хьалхарниш къайлабевллера, ц1ехьа боьду некъ а бацара карош. Лекхачу г1а т1е а даьлла, туьйлиг йолу аг1о билгалъяккха г1оьртира Чонга. Амма цунах г1уллакх ца хилира, иччархошца цхьаьна талла даха лууш делахь а, иштта ша цхьаъ бецашна, къухашна юккъехь диса лууш ма дацара жима Чонга. Хаъал дагчу кхерам а тесина, доьхна хьийзара иза. «Ванах, уггаре лекхачу бецан буьххье а даьлла, чуьра ма-боллу, «Орца дала! – аьлла, мохьтоьхча х1ун дара техьа?», – дагчу иккхираЧонгира. Иза лекха суг1-бецана буьххье делира, амма деган куралла, и ойла сиха эккхийра яхь йолчу Чонгас: «Талла дахалууш ма дара со, х1инца меттиг бели-кх суна, иччархошна а, туьйлигехь 1аш-бехачарна массарна а сайн ницкъа гайта, со доккха хиллий хаийта», – бохуш, ойла йораЧонгас.

Г1ийлачу мохо техкочу суг1– бецан дуткъачу г1а буьххьехь о1лане даьлла 1ара жима Чонга. Дикка хьалаайбеллачу дашочу малхо, гилдигаш дохуш санна, йовхачу з1аьнаршца хьоьстура иза. Амма малхехь дохделла дег1 мелла а бодделла 1аш долу Чонга, ц1аьххьана кхерадала кхин а цхьа бахьана делира. 1уьйранна шен к1орнешна юург лаха арадаьлла, можа мас йолу хьоза хиира Чонга т1ехь 1аш долчу бецан лекха ирах яханачу куллана гаьнна т1е. Можачу хьозана-м Чонга дукха жима ижу дера яра, делахь а, цкъа кхаллал х1ума яра-кх. Цундела Чонгас сихо йира бецан г1ана буха д1алачкъа. Ткъа можачу хьозана-м Чонга ца хилча а, ижу карийначух тера дара коьллашлахь, г1ашна к1елахь. Гулделлачу тхилахь, 1уьйренан малхах д1алевчкъина, набарна тевжина йолу чуьркаш, г1евттина, баца т1ехула а, куллана т1ехула а хьийзара. Можа хьоза куллана т1е охьахууш, цо дерриг а генаш, т1ера тхиш а эгош, меттах даьхнера. Чуьркаш, вовшаха хьерчаш санна, хьийзара, х1ун хилла ца кхеташ. Ткъа можачу хьозана оьшуш дерг иза дара-кх. Иза, т1ома а даьлла, сихонца уьдура чуьркашна т1аьхьа, шена ижу лаца г1ерташ. Амма чуьркаш а, сихха самаевлла, мелла а каде д1ауьдура хьозанах. Уьш сихонца лечкъа юьйлира бецан г1ашна к1елахь. Чонгина ч1ог1а лаьара, хуьлуш дерг х1ун ду хьажа. Ша мелла а ч1ог1а кхераделлехь а, иза г1а йисттехула бухара хьала хьоьжуш дара. Амма, ц1аьххьана можачу хьозано эккхийна, «зум-м-м!» а деш, едда цхьа мокха чуьрк, еана Чонга 1аш долчу г1ана буха иккхира. Дуьхь-дуьхьала нисделира зингаттий, чуьрккий, кхера яларна х1умма а ца гуш йолу. Шена г1о дан кхин а иччархой белхьара-м, Чонга тасалур долуш дара чуьркаца. Амма, ша цхьаъ долуш чуьркана т1е1оттаделча, мелла а майра а, доккха а долу иччархо-зингат а ларалур дацара дег1ана ондачу чуьркаца. Т1ехула т1е, можа хьоза а дара чуьрк хьулъеллачу бецан г1ана юххехулла хьийзаш. Шена хьалхара едда хилла чуьрк мичхьа д1алечкъина хаа луучух тера дара цунна а. Зингаттий, чуьрккий «тап!» аьлла, д1атийнера хьоза т1ехула хьийзачу г1ашна юккъехь. Амма хьоза, дукха ца хьелуш, кхечу, т1емаевлла лелачу чуьркашна т1аьхьадедда д1адахара. «чиркъ! чиркъ!» бохуш, декаш. Кхераеллачуьра хьалха меттаеира ира, бехамара болу чуьрк. Шен чекх са гун бехабиъ т1ам лестон юьйлира иза, «зум-м-м!» аьлла. Шен ялххе а ког д1а а г1ортийна, антеннаш санна долу, деха ши мекх меттах а дохуш, тасадала кечделираЧонга а. Амма чуьрк т1екхета дагахь йоллучух тера дацара. Чонга мелла а майра делира. Ша толам боккхур бу аьлла, тешаш дацахь а, ц1аьххьана т1ехьара шина когат1е а х1оьттина, хьалхара ши ког ойбуш, чуьркана кхерам а тосуш, чухьаьдира майра Чонга чуьркана. Жимачу зингато иза дийр ду аьлла тешаш йоцу чуьрк, дукха ц1аьххьана и хиларах къаьхкира. Иза, шен «зум-м-м!» ч1аг1деш, т1ема а яьлла, лулахь олладеллачу бецан цхьана г1ана бухахь хьулъелла, къайлаелира. «1айт-т-т!» – олуш, Чонгас, хазахетта, майра ког туьйхира ша лаьттачохь, ша бецан г1а бухахь кхозуш хилар диц а делла. Иза тоьуш дара, Чонга т1ехь 1аш долчу г1ан т1ехула чукхозабелла, тхих хилла боккха т1адам нийсса зингатна т1ехецабелира. Ша санна шийлачу тхин т1адамо, шеца хьарччийна, лаьтта охьададийра жима Чонга. Т1адамца, цхьана г1ан т1ера, кхечу г1ах а детталуш, лаьтта охьакхечира зингат. Х1инца-м лаьттах кхетта со аьлла, Чонгина хеттачу хенахь, гондхьа ц1аьххьана 1аржъелира, Чонга лаьттах а ца кхеташ. Амма, ша стенга доьду а ца хууш, цхьана шуьйрачу1уьрга чу дужуш-м дара жима зингат. Эххар а Чонга, «далап!» аьлла, цхьана к1едачу х1умана т1е охьакхийтира. Вайна ма х1аъара, зингат ч1ог1а жима ма дуй. Цундела, вайна мел лекхачу меттигера хетахь а, иза кхин ч1ог1а лаза ца до. Чонга а, сихха хьалаиккхина, гонаха хьежа дуьйлира; иза а ца лазийра кхин башха ч1ог1а. Амма кхин а цхьа бахьана дара Чонга ца лазоран. Шен кена т1ехь ма хиллара, лаьтта бухахь, инзаречу харина чохь, дуьззина к1ен буьртигаш дара, цу т1е доьжна хиллера зингат. Йоккхачу оьпано, шена 1аьнан кечам беш, гулдинчух тера дара и к1а. Кхузахь-м дера хир дара, оьпех дисича а, ерриге а зингатийн а туьйлигна а дийнна 1а даккхал тоьур долуш ялта. Чонгас, дукха ч1ог1а хазахетта, ши, кхоъ хелхаран гуо а баьккхира. Цхьана к1ен буьртигах яьккхина, цуьрг а йиъна, к1едачу к1ен кан т1ехь аг1ор а даьлла, дикка садоь1ира цо. Х1инца Чонгина уггаре а коьртаниг дара кху хари чуьра ара болу некъ лахар. Амма иштта атта г1уллакх-м дацара иза. Ирах хьаьжча, гуш бецан генаш а, сийна стигал а яра. Амма гена дара-кх и бецан генаш. Боккха к1ен буьртиг а тоьхна, цунна бухахь халла бен гуш а доцуш, хьалаг1ертара Чонга харин пенат1ехула. К1ен буьртиг дукха беза болуш, дикка хьаладаьллачул т1аьхьа, ницкъ а ца тоьий, юха чухецалора зингат. «Дап!» – олий, Чонгица к1ен буьртиг а чубужура. Юха а, къар ца луш, хьалахьодуразингат, амма, гена далале, чудужура. К1ен буьртиг а боцуш, ша-м атта хьаладалалур дара Чонга, амма шен ч1аг1о кхочушян г1ертара иза. Кхузахь буьйса яккха реза дара иза, десакуьйгаш а ластийна, ц1а ца даха. Кхин аьтто ца балахь, иза дан дезаш хила мегаш а дара-кх. Чонга дикка 1ийнера садо1уш а, ор чуьра хьаладала г1ерташ а. Хан, делкъалат1ех а яьлла, суьйренга г1оьртинера. Эххар а, шен буьртигаца хьаладалар ца хилча, иза а битина, гонаха хьажа дагадеира Чонгина. Чохь 1аьржа елахь а, х1ора 1уьрга хьожуш, масуьйттаза чекхделира зингат, амма кхин харин чуьра арадала меттиг а ца карийра цунна. Цкъа иштта го а баьккхина, к1аддела, пенах букъ та1ийна, охьалахделира зингат. Амма пенан меттанна, пенах долчу 1уьрга чу нисделира и. Лаьтта бухахь лелаш болчу н1аьно даьккхинчуготтачу 1уьрга т1е нисделла хиллера Чонга. Иза аг1ор хьаладоьдуш дара. Цу чухула хьажа хьалахьаьдира самукъадаьлла зингат. Жимма хан яьлча, Чонга лакха т1ехь дара. Юха чухьаьдира зингат, ткъа кхин а жимма хан яьлча, боккха к1ен буьртиг а текхош, гучу делира. Х1инца коьртаниг дара ц1ехьа боьду некъ лахар. Дукха лийлира Чонга туьйлиге боьду некъ ца карош, амма, цхьа хан яьлча, цунна хезира дуккха а зингатийн аьзнаш.

Уьш бара суьйранна ц1а боьрзуш болу иччархой а, таллархой а. Цкъа дагадеира Чонгина, мохь а аьлла, царна дуьхьала хьада. Амма, эхь хетта, сецира. Цаьрга а ца хоттуш, т1аьхьа ма деънера Чонга царна. Иччархой д1а а бахийтина, царна т1аьхьа г1оьртира иза.

Чонгин къена дада вара, сарралц шен к1ант ца карийча, сагатделла араваьлла. Амма иччархой а, таллархой а ц1а бирзинера. Жима Чонга дацара цхьанхьа а гуш. Эххар а, туьйлиган кевнаш д1акъовла герга долчу хенахь гучуделира Чонга а. Инзаре боккха к1ан буьртиг бара цо беънарг, массо а зингаташ цецдохуш. Цуьнан къена дада довдан дагахь хиллера, ткъа цунна хари чохь карийначу к1ах дериг хиъча, кхечу иччархоша иза хестош а хезича, шен к1антах дозалла деш, жимма «г1ам-г1им» а дина, сецира дада. Цу дийнахь дуьйна Чонгех бакъдолу иччархо-зингат хилира.

2005г.

Бумбарин мотт. Нохчийн къомана дийцар.

– Доккхачу дуьненахь текхаргийн тоба

Уггаре коьртинаг хила езаш ю!

Коьртаниг и малх бац! Коьртаниг – бода!

Дуьненчохь ас адмийн х1у дойъур ду!

Адмашна х1оранна, це (церг) тухуш чехка,

Д1овш тухуш адмашна чекх ер ю со!

Со – паччахь! Со буьрса ц1оган т1ехь техка!

Ларлолаш, диэгадеш, адмийн х1у сох! —

Иштта и кура хабарш, къамелаш дора

Бос къорзачу лаьхьано, кхерабеш нах.

Шен д1аьвшан ондда ницкъ лаьхьанна-м гуора,

Адмашка кхаьчнера т1аьххьара сахьт.

Шахьарш а йохаеш, йохаеш ярташ,

Текхаргаш юьйлира д1адетта д1овш!

Адмашна юккъера д1аяйра марзо,

Цу адмийн х1у дара д1адаьлла довш.

– Маржа я1! Сан делара и шуьйра т1емаш,

Сихонца карор бара цу адмийн бен.

Ас, текхаш, хан йойъу, ас бо-кха хьемаш,

Ца кхуьу, сихо еш, даржадан зиэ!

Со текхна балале, сеттина ца болуш,

Шина когахь и адмаш сихонца дов.

Хьажий со цу гена, дитта т1е йоулуш, —

Бос къорза и текхарг луьйш яра, тов!

Хьаьвзина елира и буьрса текхарг

Доккхачу талла т1е, д1алоцуш бохь.

Хьажийра гуонаха горга б1аьрг диэхьа,

Хьажийра сехьа а ира б1аьрг цо!

Гуонаха мел ч1ог1а къерзорах б1аьргаш,

Кхорзачунна ца гора и адмийн х1у.

Гуонаха техкара и лекха хьаннаш,

Даръелла йоьссира и текхарг чу.

Оцу хенахь диттан бух ша охкуш яра,

Мотт шера бумбари, йиша лоькхуш шен.

Ницкъале ши т1ам а айбина бара,

Х1аваэ йолуш шен цабархьама хьем.

Цунна-ма ца хаьара шена т1ехула кхозуш

Дуьненна даръелла и текхарг юй.

Горга б1аьрг ц1аьххьана сецира, хьожуш,

Багара шина матта туьйхира суй:

– Б1арзъелла со лелаш, ахьа эшарш лоькху,

Ахь со ца лору-те, ца до-те сий?

Сан мерк1ела х1оьттина ахь ц1ог1а хьоькху,

Дуьненна т1ейиллина со-м паччахь яй!

Бумбарин сецира и зевне эшар,

Сецира сихонца и шера мотт.

Ша кхалла кечъелла и текхарг гича,

Иэгаеш, бумбарин деттало дог.

Къорзаниг реза ю, ша лоруш гина,

Шех кхоьруш массо а текхаргана го.

Оцу жимчу шен коьртаца ойла а йина,

Лаьхьанин паччахьо омра ма до:

– Ладог1ал ахь соьга, лергаш дай сема,

Ладог1ал ахь соьга, ва 1аьржа лай!

Адмашца ас бечу цу луьрчу т1еман

Г1о лоцуш, болх бе ахь т1емашца хьайн!

Т1ам чехка бумбари, хьо г1олахь сиха,

Шахьаршкахь лахалахь, толлуш и лам!

Лаьмнашкахь, аренгахь хьажалахь дика,

Дуьненчохь стенгахь ду и адмийн къам!

Бийцалахь некъ суна цу адмийн уьйт1а,

Ас т1аккха кхоллур яц, юур яц хьо!

Деха де ца лоруш, ца лоруш буьйса.

Са хьайна дезахь ткъа, сиха баккха го!

1ад уозош, кхоьссина пха санна, маса

Бумбари хьаьдира стиглане ирх.

Теллира дуьненчохь адмаш 1ен аса,

Къизаллин аьтто беш, тесира зирх.

Бохь лекхачу цу лаьмнийн теллира ирхеш,

Йист йоцу аренаш юьстира цо!

Де-буьйса ва доцуш, ша-шен а сихъеш,

Баьккхира бумбарийс дуьненна го.

Сийначу цу стиглахь, мархашца къуьйсуш,

Бумбари йог1ура текхаргана т1е.

Къорзачунна кестта цо, сихоеш, дуьйцур,

Стенгахь ю цу адамийн кхерчахь и ц1е.

Эххар а ямартачу бумбарех кхийти

Т1ам 1аьржа ч1ег1ардиг, стигланаш зуьйш.

Ч1ег1ардиго шен некъ а ловзарца хийци,

Бумбарина уллохьа мархашца уьйш:

– Бумбари! Бумбари! Хьо стенга йоьду,

Ц1е яьлча ва санна, лестабеш т1ам?

Хьо стенга сихъелла, дийцахьа соьга, —

Хаьттира чег1ардигс, беш кхунна там.

Бумбарис цу хенахь буьйцура шерра,

Ямартло йоцуш болу шен ненан мотт.

Г1иллакхехь ч1ег1ардиго хаттарах терра,

Бумбарис делира хаттарна жоп:

– Бос къорза текхарг ю адмашна дера,

Д1овшаца х1аллакбан кийча ю уьш.

Ер-яккхар ва дуьйцуш кхерийна, ц1ера

Яьккхина къорзачо со а ю-кха гуш.

Къорзачунна, сихо еш, сан дийца деза,

Стенгахь бу цу админй шахьаран гуо.

Хьун юккъехь йисина и текхарг хьежа,

Ца дийцахь, со т1аккха кхоллур ю цо.

Бумбарина гуонаха ч1ег1ардиг хьаьвзи:

– Гайтахьа, бумбари, хьайн хаза мотт!

Ца гина суна-ма и санна говза,

Хьекъале буьйцу и бумбарин мотт!

Там хилла ч1ег1ардига хасторна хаза,

Гайтира бумбарис шен жима мотт.

Ч1ег1ардиг улло дан дацара хала,

З1ок тоьхна кхаьллира цо жима мотт!

Х1етахь, цу шерачу маттах а яьлла,

Бумбари х1инца а деш лела «бум-м!».

Адмаш цуьнан ямартлох к1елхьара даьхна,

Ч1ег1ардиг лелара бумбари зуьйш.

Оьг1азе «бум-м!» а деш, хьаьдира важа-м,

Шен паччахь хьулъеллачу бецашна чу.

Ч1ег1ардиг т1аьхьадог1ура, хуьлчуьнга хьоьжуш,

Бумбари йоьдучу къухаюккъе чу.

Хьаьрчина 1уьллура, чкъург санна горга,

1индаг1ехь хьулбелла текхарган х1оз.

Къахетар ца девзаш, адмаш ша човхош,

Гуора-кха текхаргана и хаза г1ан!

Гуора х1оьттина лаьттира х1окхунна довхо,

Амма х1ара реза яц къинхетамбан!

Лерга чохь «бум-м!» хезаш, самъели текхарг,

Бумбари кхаьчнера, бахьаш цхьа кхаъ.

Тера дара – уллохь бу адмашна бохам,

Дуьненахь вуьтур вац адамех цхьаъ!

Амма ца къаьстира бумбарис бохург,

Ца къаьстира багара цуьнан цхьа а дош.

Къорзачо бумбарина гуонаш-м дохура…

Текхарг ца яхара пайда а хьош.

Дуткъа ц1ога долу и ч1ег1ардиг дуьйли,

Ца гойтуш, д1адаха, ца хьаеш буц.

Бумбари-м орцане г1овг1а ян юьйли,

Текхарг чукхосъели, отуш и къух!

Каде и ч1ег1ардиг к1елхьарадели,

Къорзаниг г1оьртира лаца цуьнан букъ,

Текхарго дег1аца ц1оган юкъ еши,

Ши ц1ога цхьаннах деш, мерцира юкъ!

Т1ам маса ч1ег1ардиг-м ду майра лелаш,

Адмийн цу г1ишлошкахь шен бен а беш.

Адмашна-нахана уллохь ду дебаш,

Ши ц1ога долу и дийнат, дуьне хаздеш!

2005 шо

Бабин жима Дана. Туьйра.

Жима к1ант Дана цхьана к1ирана 1ен валийнера цуьнан нанас Бабий, Воккхададий волчу. Иза-м ч1ог1а хаза хан яра к1антана, кхузахь бабас куьйгаш т1е а вуьллий лелавора иза: даима хьоьстуш, мерза яах1уманаш еш. Мел мерза ч1епалгаш, хингалш дан хаьара бабина, мел мерза хуьлура х1инцца нохчийн пешара еттина яьккхина т1ера 1а а г1уьттуш сискал т1оберамца, сийначу хохашца, ц1ен хорсамашца. Ткъа угаре а Данина кхузахь хазахетарг – иза суьйрана раг1ук1елахь нохчийн пешана ц1еран серлонна хьалхахь бабас дуьйцуш долу туьйранаш. 1аламат дукха а хаьара бабина и туьйранаш. Ялх шо долу Дана шена улло а хаавой, цуьна хьалха нийс