Текст книги "Хьехархочун дийцар. Дийцарш"

Хьехархочун дийцар
Дийцарш
Вахит Хаджимурадов

© Вахит Хаджимурадов, 2023

ISBN 978-5-0059-7226-2

Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero

 
Хьехархочун дийцар. Дийцар.
 

– Со 1аш-м г1алахь вара. Делахь а, хьалха юьртахь 1ийна ву. Цундела юьрта вухаверза дог дара сан. Юьртара ишколашкахь хьехархой ца тоьуш бу аьлла а хезинера суна. Амма г1ала д1асалелан кхуьур вац х1ора дийнахь. Ахь цкъачунна, чохь 1ен г1ишло, я цхьа чоь хилийтича, шун ишколе балха х1отта лууш вара со, – кхетийра ас, корта, хьарг1анан мас санна, 1аьржа басар бинехь а, дикка хан д1аиккхина волу ишколан директор Махьмад.

– Х1ун болх бина ахь? – хаьттира Махьмадас.

– Со ткъа шарахь сов оьрсийн мотт хьоьхуш хилла, амма ас чекхъяьккхинарг-м филфакан нохчийн отделени ю. Нохчийн мотт а хьеха лууш вара со, – сайн ойла йовзийтира ас.

– Бакъахьа хир ду. Оьшу тхуна-м оьрсийн меттан а, нохчийн меттан а хьехархой. Кортира а нисйийр ю, юьртан хьаша вина т1е а оьцур ву. Ткъа мел урокаш лелалур ю хьоьга, мас сахьт деза хьуна? – ч1ог1а реза хилира ишколан директор, самукъадолуш шен 1аьржа ц1оцкъамаш, «1аьржачу» к1ужале кховдийра Махьмадас.

– Сан шуьга цхьа дехар бен, кхин дехар дац. Урокаш а, сахьташ а шайна бакъахьа хеттарг хилийта, суна шун юьртахь оьшург – чохь 1ен г1ишло ю. Кхин дехар дац сан, – элира ас.

– Иза-м даккхийчех дац. Кортира хилийта-м ас дош ло хьуна. Сентябрь болабелча балха аравала, чохь 1ен меттиг ас сайна т1елоцу, – дуьззина дош делира директора кхин цкъа а.

Иштта д1аболабелира ас оцу ишколехь бина болх. Юьртан йистехьо, 1ежийн бешахь динчу ц1а чохь 1ен меттиг а нисйира суна директора, ша ма-аллара. Со новкъахь вог1уш дуьхьалкхетча, шен машен сацайой, охьавуссий, маракхеташ салам-маршал хоттуш, ч1ог1а г1иллакх х1оттадора соьца Махьмадас. Хьехархой а, шаверг санна, г1иллакхе, т1екаре бара соьца. Нохчашна юкъахь воцуш дикка хан яьлла волу со ч1ог1а г1адваханера ц1еначу нохчийн г1иллакхех. Бераша лелош долчу г1иллакхах а воккхавина а ца волура со.

Дерриге талха доладелира со лулахь нисвеллачу, шовзткъа шаре ваханчу Сайдас бинчу бегаш т1ера. Со лула веъна аьлла хезначу Сайдас шен х1усамнене, Малене, жижиг-галнаш дайтинера. Со х1усамдеца суьйрана раг1ук1ела х1ума кхоллуш 1аш, чуьра аралилхина цуьнан бераш дуьйлира ловзуш, г1овг1анаш ян.

– Д1адовла цигара, г1овг1анаш ма елаш! Х1ара кестта шун ишколан директор х1уттур волуш ву. Т1аккха кхо бийр бу шун болх, – бераш кхерийра Сайдас шен дагахь.

Дага-м деарара суна: «Деллахь, ма марахдовла мегаш жижиг-галнаш ду-кх х1орш!» – аьлла. Амма дан х1ума дацара: дош, аьлла даьлча, духадерзо йиш яц, цунна сиха т1емаш довлу. Т1емаш довларал сов, иза эрча а долу, кхечу нехан матта т1е мосазза дужу.

Ши-кхо де юкъа ца дуьйлира завучийн соьца йолу юкъаметтиг, озийначу 1одан пха санна, юлаяла. Тамашийна хеташ делахь а, оцу ишколехь багарбина ца валлал бара завучаш – виъ-пхиъ, мел к1езиг а. Директор-м, баттахь цкъа гучу а волий, ши-кхо бер чудуьгий царна жимма «муьшка» а йой, «совещанешкахула» ваьлла лелаш, ц1а воьрзуш а вацара.

Тхан нанас Зийнас, ша дийна йолуш, сайга олуш хилла: «Адамашца тарвала г1орталахь даима а!» – дагадог1ура суна кест-кестта. Адамашца-м тарвала хала а дера ца хиллера, амма т1аьхьарчу хенахь и адамийн юьхь а, сибат а дайна лелачу нахаца муха тарвала деза х1окху дуьненчохь? Шен да вухкий а, хьаьким х1утту, ткъа оцу хьаькиман даржах узуш болу етт а бой 1а. Алапа ца валлал хуьлу, ткъа лачкъош дерг цкъа а ца валлал хуьлу. Шена низам а, бакъонаш а ларъян беллачу белхалойн алапи т1ера а ахча лачкъадой, «саг1а хила хьан!» олий, Делан кхиэлах а к1елхьарволу. Берашна ишколан 1едало схьахоьцуш долу рицкъа лачкъадой, г1аланаш санна ц1енош а дой: «1едал ша а къу ду, къуьнан лачкъадо ас!» – олий, шена ялсаманехь меттиг хиларе сатосу. Ялсаманех а, Делах а тешаш воцчу хьаькамна-м гуттар а марш бет1а – цо-м адамийн ц1ий молу бакъонца. Масала, лор ву ша бохуш лелачо олуш хаза тарло: «Шегара саг1ина а кепек ахча хир доцуш волчу цомгашчу стага хьийзаво-кх со, шена „лечени е“ бохуш!»

– Ванах, суна дага-м ма ца вог1у хьо? – цецваларан кеп х1оттош хаьттира соьга цхьана дийнахь Махмуда.

– Муха ца вог1у дага? Вайшиъ вевзина дукха хан-м яц… – ца кхийтира со.

– Хьо РОНО-хь болх беш хилла ма боху… Бакъ дуй и? – шен ойланах кхетийра со директора.

«Деллахь ма суна оьшуш бацара-кх и дагалецамаш х1окху юккъехула чу!» – дагатесира суна. Амма ворда басех чухецаеллера, дан х1ума дацара.

– Цул т1аьхьа-м иттех шо а даьлла. Суна сайна а вицвелла со суо оцу хенахь хилларг. Мелла а х1инцалерчул жима ма вара со оцу хенахь, – бегаш т1е даккха г1оьртира со къамел.

Махьмуда-м велакъежа сурт х1оттийра, еккъа ц1ена шен нийсачу, ирйоьг1начу г1ожмех йина керт санна йолчу цергашца, 1аьржачу мекхан юьхьигаш нисъйина д1аса а озош. Сан кхетамехь дийцича, тахана дуьйна тхуна юккъехь и серийн керт яцахь а, цхьана ирчу серех йина къастор-м яра. Ши-кхо де делира юкъа, со мелла а къахка ца веш, сан са малдолуьйтуш. Амма цхьана 1уьйрана, малхо со чохь 1аш волчу ц1енна хьалхара 1ежийн диттийн г1а маждеш серладоккхучу хенахь, со уьйт1а ваьлча, суна гира 1ожа к1елахь, х1инцца диллича санна 1уьллу, даьсса къаьркъанан шиша. Бежнаш д1алахка баханчу лула-куларчу зударшна ца гуш дуьсийла а дацара и. Со ишколе балха д1акхаьчча, суна иза иштта хиларан тоьшалла а карийра, ондуочу дег1ехь йолчу масех завучех цхьамма сайга дуьххьара хаттар дича.

– Ванах, хьенех, хьо тахана ма к1адвелча санна ву, б1аьргаш а бу хьан ц1ийбелла, – эккхийтира цо б1аьрга т1е б1аьрг а х1оттийна.

– Деллахь, сайн ма-хуьллу хьох лачкъо г1оьртинера со, амма хьо 1ийр йолуш-м яц, и сан къайле гучу ца яьккхича, – элира ас, дог доьхина кеп х1оттош.

– Ой, и бохург х1ун ду? Миска я1… Деллахь, и сайн хилла волу майра вита дийзира сан, и маларах кхеташ хиларна, – шен къайле, кхин шен шуьйрачу кийрахь ца сацалуш, схьакъадийра соьга жерочо.

– Делахь, иштта д1адодахь, оцу маларах со а веттавала мегаш ву-кх, – кхин а марсаяьккхира ас завучан сема ойла.

– Х1ун? Муха? Цхьа шиша а к1езиг хуьлу хьуна цхьана суьйрана?! – гучуяьккхира завуча шен къайле, сох кхинхетам дукха совбаьлла, т1ех а бахана.

– Ахь х1ун шиша дуьйцу? Ас буьйцург-м, сайн хьоьга бахана и бовха безам бу. И безам бахьанехь буьйсана сахиллалц набъеш вац со. Сахиллалц стихаш, стихаш, байташ язйо-кх. Бехк буй сан х1окху мискачу б1аьргийн ц1ийбелла, кхихкина т1ехбахача а?! – Чацкийн монологе д1аг1урттуш дош элира ас.

Иштта дешнаш-м жерочунна шен дашо жималлехь а ца хезначух тера дара, цуьнан нана-баккхий 1аьржачу б1аьргаша схьадийцарехь. Амма жерочо сиха караийцира шен кийрара чета доьжна дог. Иза кхийтира, ша х1инца ледарло шех ялийтахь, кхин цхьаъ а «къаьркъанан кад», шен хилла волу майра санна, шен карара вер вуй.

– Ой, цо х1ун дуьйцу! Ой! Иштта шена ницкъ бан мегар ма дац. Со-м, дера, яц дуьхьал, иштта бахьана долуш ахь молуш долчу оцу цхьана-шина т1адам къаьркъанна. Со-м суо а ма яра, иштта, хьо санна, цхьалхе дисина са лохуш, вай-м кхин башха хийра ойланаш йолуш а ца хилла, – т1етайра онда дег1ехь йолу завуч сан мискачу дагна. Амма г1улкх генадолуш лаьттара, дагахь а доцуш, сиха. Кхин д1а бегаш бар минийн аренгахь санна кхерамен дара.

– Мегар ду, ойла йина х1ума дан дезар ду сан. Со-м дуьхьал вацара, амма алапа ч1ог1а к1езиг ду сан. Зуда хьехочохь дац цкъачунна. Амма, ког когах кхетта а, сайна дакъазвала дагадог1уш хилахь, аса SMS-ка йоуьйтур ю хьоь-га, – къиза хадийра ас малхе г1оьртинчу къеначу зезаган безаман орамаш.

Со хьехархойн чоьне д1акхочуш херъеллачу не1арехь хезира суна телефон чухула ондачу завуча шолг1ачу завуче ден къамел:

– Цо х1ун дуьйцу? Цхьана буса ши шиша къаьркъий! Хьажахьа, т1ехула т1е РОНО-хь болх бина а ву-кх х1ара! Молуш ву аьлла, цигара а эккхийна хир дера ву. Иза-м берашна улло вуьтучохь а ма вац… – со чоьхьа а вьлла юкъах-делира озачу завучан телефонан къамел. – Де дика хуьлда хьан…, – т1етуьйхира цо соьгахьа а йирзина. – Цхьа хаза кинофильм гина шена боху-кх оцу вайн «Заббарис» сийсара НТВт1ехь, – «кхетийра» цо со шен къамелах.

Хьехархойн чуьра кхо-виъ хьехархо соьга вистхуьлуш, вист ца хуьлуш, д1асавевлира. Чохь йисина къона хьехархо Залина-м соьга голливудан кинофильман турпалхочуьнга санна хьожуш яра. Ас къайлаха б1аьрг та1ийра йо1е, цуьнан сийначу б1аьргашкара елакъажаран серло а яржош чохь. Оза завуч шен «ца дича ца довлу» г1уллакаш дан араелира. Чомехь урокаш ялар-м дуьйцучохь а дацара, де а доьхна даьллера. Дуьххьал д1а х1окху кхоьлинчу дийнахь стигалан кийсак санна лепаш Залинин б1аьргаш бара.

– Залина, соьга маре ян еза хьо, хьо цхьаъ бен сох саьрмак тарбалаза кху школехь висина стаг а вац, – элира аса йо1аца со висича.

– Д1авала хьераваьлла хьо. Со-м хьоьга тхайн дега санна хьоьжуш ма ю. Со дукха жима ма ю хьуна, – ша аьллачунна бехказалонна совг1ат санна, хьехархойн чоь малхо санна серлайоккхуш, елакъажар делира суна йо1а.

– Мегар ду делахь, Залина. Нагахь санна, ког когах кхетта а, шайн дас хьо араяккхахь соьга хаийталахь. Ас сайн т1еэцна йо1 йийр ю хьох, – бегаш бира ас дуьхьал.

Шолг1ачу дийнахь, ишколехула туьйранаш санна лелаш, схьакъиэдадеш дара: керла хьехархо маре г1уриг хиллал боцчу маьхкаршка дог хоуьйтуш хаавелла; керла хьехархо берийн ц1ийнера кегийчу зудаберех т1еэцна бераш дан г1ерташ ву! Вовшашка и кхаьънаш дохуш хьехархой а, цхьадолу лакхара классера зудабераш а, цхьана к1иранах гергга лийлира.

Ас х1ора 1уьйрана сатосуш гуобоккхура со 1аш волчу г1ишлона, керла «совг1ат» дуй-техьа керта кхоьссина олий.

– Салам 1алайкум, хьо х1ун лоьхуш ву кертахь, са а тасале? – йовхарш тухуш вистхилира лулахо.

– Деллахь, цхьа к1ира хьалха керта деса къаьркъана шиша кхоьссинера суна. Йоьхь1аржонах ларавала г1ертара со-м, – жоп делира ас, салам схьа а оьцуш.

– Мелла ваьлча, уьйт1а стенна кхуссуш ду ахь иза? Т1ехьа кхосса мегаш дац и? – цецвелира лулахо.

– Со-м молуш а вац. Цхьамма уьйт1а кхоьссина суна, – лулахо кхето г1оьртира со.

– Иштта ала ахь, хьо суьдхочунна хьалха лаьтташ велахь а. Со а ву хьуна х1окха чуьрчу г1омо ларт1ахь и мала ца вуьтуш, и шишнаш керт ма-ю хьулдеш лелаш. Хьо суьйрана балхара чувеача, со д1анехьа вер ву хьуна, войшинна цхьа литр ялахь, хьо чувог1уш, – т1едиллира суна лулахочо.

– Хьайна соьца дов ца дезахь, иштта къамел кхин ма делахь соьга. Со молуш вац. Хьайн ворданан дола айхьа дийр ду ахь, оцу т1ехь вайшинна некъаш цхьаьна ца дог1у, – д1ахьейира ас сайн дог-ойла лулахочуьнга.

1уьйрана чайнан стака а мелла, ишколе балха ваха со араваьлча, уьйт1а юккъехь, наб кхетта 1охку кегий бераш санна, ул-уллохь 1уьллуш х1инцца дассийна къаьркъана ши шиша 1уьллура. Х1инца кхийтира со лулахочун къизачу бегашех.

Со ишколе д1акхаьчча, деза кхаьънаш санна схьакъедош дара суна сох лаьцна керла «туьйранаш». Ондачу завучо мерза кхаъ бина дийцира суна:

– Ванах, хьенех. Хьо, уьйт1а юккъе дийнна яьшка къаьркъа а х1оттийна, сахиллалц молуш, салтийн йир а бохуш, лулахой бийша а ца буьтуш, 1а ма боху! Бакъ дуй и? Хьажахьа, минот ца яьллехь, хьоьга маре а йог1ур-кх со! Ма къа долуш синош ду-кх тхо, зударий!

– Зударий-м хила а мега…, – дуьхьал къовзарш дира ас.

Амма къена жеро-м яцара оцу сан хьовзийначу дешнех кхетар йолуш, дуьненчохь кхин цхьана дахарехь яьхча а. Соьгара пурба даьккхича санна д1ахьаьдира иза-м, со теш а вина, сох лаьцна шена хетарш дийца.

– Гина хир ду-кх Чацкийна а г1ан! – элира ас сайга. – Амма иштта говзаниг-м ца гина!

– Хьо экзаменна кечам беш-м вац? – хезира суна аг1онца кхоалг1ачу завучан аз.

Хазачу зезаган ц1е а йолуш, лекхуо, оьздачу дег1ехь, жима зуда яра и.

– Шадолчу дахарх еккъа ц1ена экзамен а хилла д1адаха х1ара сан дуьне-м, – бегаш бира ас.

– Махьмудна т1е а г1ой, хьо х1окху ишколан директор хила г1ерташ вац ала, хьайна х1ара концерт чекхъяла лаахь, – элира соьга зудчо, эсала ела а къежаш.

– Ой, – цецвелира со. Хьуна муха хиира со директоран меттиг къуьйсуш воций?

– Хьо Дала поэт хила кхоьллина ву. Нуьцкъала хьо директор х1оттийча а, ахьа баттахь а бийр бац х1ара болх. РОНО-хь а шарахь бен ца хьевелла хьо, итт шо хьалха делахь а, – кхин цкъа а оьзда елакъежира жима зуда.

– Ткъа стенгара даьржина и эладита, со директоран меттиг схьаяккха веина ву аьлла? – хаьттира ас хьекъалечу жимчу зудчуьнга.

– Хьайн лулахошца бертахь 1е, я меттиг хийца, – хьехар дира жимчу зудчо.

– Со бехк боцуш бехказа вийлалур вац цхьанна а хьалха, – элира ас.

– Суна-м хаьара ахь иштта жоп лур дуй. Х1окху харцдуьненан стаг вац хьо. Дала аьтту бойла хьан, – ойлане хилла, готтачу уьчахула д1аяхара хьекъале жима зуда шен кабинет йолчу аг1ор.

«Адамашца тарвала веза!» – тхайн ненан хьехар дагадеара суна хьехархойн чоьнехьа д1авоьдуш.

– Ваша, ваша, – т1аьхьакхойкхуш хийтира суна берех юьззина йолчу уьчахула со схьавог1уш.

Со вухавирзича, пхоьалг1ачу классера жима к1ант вара соьга цхьаъ-м ала г1ерташ.

– Х1ун боху ахь, жима стаг? – сецира со.

– Хьоьга арахь кхойкхуш цхьа ваша ву-кх, – хаийтира к1анта.

– Баркал, жима стаг, баркал, – мукъавитира ас к1ант.

Со ишколан уьйт1а ваьлча, соьга хьоьжуш лаьтташ со чохь 1аш волчу г1ишлон да вара.

– Делан дуьхьа, бехк ма биллалахь, х1ара ишта нисдаларна. Масех шарна аьлла чувахийтинера ас хьо х1усаме. Делахь а, и х1усам парг1атъяккха дезар ду хьан цхьана-шина дийнахь. И тхан к1ант аьлча а, оцу мер1уьргана зуда ялор чудоьссина-кх. Уьйт1ахь цхьа чоь мукъа а елара, хьо ара ца ваккха, – бехкала вахана кеп х1иттайора квартирин дас.

– Со х1усамехь 1ерна ишколо ахча д1аделлий хьуна? – хаьттира аса.

– Ахча-м, дера, хир дацара х1окху ишколера. Иза-м оьшуш а дацара, – бехказвуьйлура и.

– Дика ду, ас директоре сайна кхин х1усам лаха эр ду. Х1окху юьртахь еса лаьтташ дукха г1ишлош ю бохуш вара иза, – ас олуш къаьстира тхойшиъ.

Ишколехь-м директор карор вацара – ас мобилан з1е туьйхира Махьмуде.

– Еса лаьтташ г1ишлош шортта ю юьртахь. Ас завхозе омра дийр ду. Шек д1а а ма вала хьо! – дош луш, сан сапарг1атдаьккхира директора.

Амма де а д1аделира, шиъ, к1ира а. Завхоз а вара, эса дайна етт санна, корта а оллийна, бехкалвахана кеп х1иттош:

– Ванах, и цхьа ц1а доцуш висина накъост ма 1ийра вайн ишколехь, шена цхьа чоь а тойина. Божа вара и, Бомжа вара и – ц1е а яра цуьнан цхьа тамашийна. Оцу чохь цхьа зудчун бахьана а далийра цо. Хьуна кхин г1ишло караяллац цунах йисинчу чохь 1ийча х1ун дара хьо?

– Ткъа кхин г1ишло маца карор ю алалур дуй хьоьга? – хаьттира аса завхозе.

– Деллахь ца хаьа суна-м, – бехкалвахара завхоз.

Суна ишколан чохь нисйина чоь цхьа не1 уьчара чу, важа не1 аг1онца пенах луларчу пхьерийн чу а йолуш яра. Уьчахь – берийн г1овг1анаш, лулахь – ц1охарийн г1овг1а. Сан чохь ц1охаршна ток лун щит. Со вижина велахь а, г1аьттина велахь а, чай молуш велахь а, аг1онца пенахара не1 йоьллий, соьга салам а лой, шайн щит чохь болх бора белхалоша. Мала хи дезча а, меттара г1аттавой а, соьга доьхура. Бинт эшча а, соьга доьхура, не1 йоьллий, чоьхьа а бовлий.

– Г1уллакхаш муха ду? Х1умма а дац, оцу чохь-м Бомжа бохуш волу къонах иттех шарахь 1ийна хьуна. Вай кестта хьуна г1ишло лохура ю! Хьа-хьа-хьа! – хьуьнхахь йилбазмохь санна 1адавеш декара директоран белар.

Соьга схьакхийдош кехат, къолам а дара цуьнан: «Хьайн лаамца балхара д1аволу алий язде заявлени!» – бохуш.

Со ц1аьххьана самаиккхира. Со сайн г1аларчу х1усамехь, книгийн васхалшна хьалхха лаьттачу к1едачу г1антахь наб озийна 1аш хиллера. Суна дагадеира сайна гина г1ан. «Махьмад, Махьмад и мила вара?» – дагалоьцура ас. Т1аккхий бен тидам ца бира ас г1ийла екаш йолчу сайн мобилан телефонан. Со дисплей т1е хьаьжча, цу т1ехь яздина дара «Махьмад». Суна дагадеара айса юьртарчу ишколе балха ваха дагахь ву со аьлча, соьца цхьана хенахь РОНО-хь болх бинчу накъоста Расамбека Махьмудан телефонан номер елла хилар. Махьмуд вара соьга балха д1акхайкха мобилан з1е тоха езаш. З1е етташ верг и вара. Со кхин цкъа а хьаьжира телефонан дисплейга. Т1аккха ас, сайн г1ан дага а деана, телефонан ц1ен нуьйда т1ета1ийра. И нуьйда жимма т1ета1ийна латтийна, телефон д1аяйира дуккха а ханна. Махьмудна-м гуттаренна а.

2008 шо. Валарг.

Лакхарчу юьртара Iандаркъа

Оцу лекхачу Башламан т1ера охьанехьа лахлуш дог1у лаьмнаш, раьг1наш, хьаннаш кхачалуш Нохчийн аренга кхевддачу меттехь 1уьллуш яра жима ламаройн юрт. Генарчу лаьмнашна т1ера сиха хьаьдда дог1уч меттигера хишка хьаьжича, дикка доккха ларалуш хи а дара оцу юртан йисттехула охьахьаьдда доьдуш, лахахь цхьана дикане сатуйсуш санна сихделла. Оцу юьртаца цхьа аг1о хоттаела-яланзий лахенгахь хица охьанехьа к1отар яра. Кхечу ярташкахь 1аш берш хьега ца бан оцу юьртан ц1е юьйцура яц вай. Амма к1отаран ц1е яьккхича цуьнан бахархошца кийчча дов-м дара. Къайлаха аса йовзийту шуна оцу к1отарна кхоьллина самукъне «хутор Веселый» аьлла ц1е яккхан мегаш дара и к1отархой уллохь болуш а. Г1езийн к1отар алар-м, оцу хин йисттехь 1уьллучу к1отарарчу нехан алссама, г1ези1 олуш долу маьхьарен з1аькардаьхни хилар хила а мегара. Делахь а, оцу к1отархошна хезаш яккхан йиш яцар-кха нохчийн к1отаран ц1енна нохчийн ц1е, шайна киййчча дов ца дезахь. Мелла а генуо, тилла ца валийта, оцу хинйистеша охьавахача, базар х1оттал йоккхачу юьрта а кхочура. Ярташ-м оцу хинца охьашершича, «Мусин г1ожмаш» санна ю, делахь вайн оцу ярташца кхин бала а бац. Цхьана б1аьстан довхуочу бахаран дийнахь оцу з1аькардаьхнин ц1е йолчу к1отаран лакхахь йуьллучу юьртара 1андаркъа ц1е йолу цхьа ламро вара лахенга охьаг1ерташ. Вуткъа веха ламанхочун беха чо болу кхекхан куй г1ажна буьххье кхоьссича санна хетара. Охьаохкаделлачу куйнт1ера детта чоьшна юккхера схьагуш мелла а т1едаьлла мердукъ а, хьалахьаьвзина луьста 1аьржа ши мекх бен дацара. Хан теккхина хиларна, бос дикка ца къаьсташ г1овтал а яра лохара т1емаш, х1ара техь 1аш волчу к1айн басахь виран, букът1ехула дехьий, сехьий охкаделла. К1айн вир хоьртала делахь а, цуьнан букът1ехь г1овталан т1емаш к1елахь охкаделла таьлсаш а дацахьара, таьлсаш т1ехула т1екхоьссина цхьана хенахь силга хилла стомма аьхна нуьйран бахьана а дацахьара, ламрочуьнга когаш-м лаьттахь текхаш хира бара, дукха беха болуш. Амма уггаре а боккха бахам г1еметта х1оьттинчу ламарочуьна, оцу хенахь дошлоша лелош хилла, йоца пхоьаза йолу топ яра, гихь кхозуш. Малх-м дика айбеллера базара воьдучу 1андаркъин. Говрахь а дикка гена некъ бара базар х1уттучу юьрта, ткъа вирахь-м и вир к1айн басахь делахь а, генуо яр-кх. Виран болар, амалаш евзаг верг сох дика кхетара ву. Ламарочуьнан вир а дацара шен к1айн басах бен кхин къаьсташ кхечарах. Мел ч1ог1а шена шед, еттарх, шен деха к1айн лерг д1аухьура долуш. Болар хуьйцура долуш дацара х1ара вир а. Вирана дегбаам ца хилийта алан деза, цхьана меттехь хуьйцура уо шен болар – ц1ехьабоьдучу новкъахь. Кхин йолч меттехь вира дехарш дарах, пайда бацара. Ша 1андаркъа а вацара кхин вирал башха сиха а. Базарахь кхин йохка-эцарца бала болуш а вацара х1ара. Дуьххьал д1а базаран юккъехь волалуш ч1ог1а самукъадолуш вар-кх къонах. Базаран де х1ора дийнахь хилча а, к1ордора дацара цунна дийнахь сарралц цу юккъехь лелан. Цуьна юьртахоша-м дикка шай-кай йоккхура, массийта гали хьонка а бохьуш д1абохка. Ткъа х1ара-м вацара ур-аттала п1елг п1елгах д1атоьхна х1ума дийра долуш. Шех терраниг х1усамнана а нисъеллера х1окхунна, кхин «х1ара де вай, иза де вай!» бохш майрачунна ша к1орда ца йойтуш.

Ц1ог1не з1аькардаьхнийн ц1е йолу юьрта а кхечира ламро цхьана хеннахь, малх цецбоккхуш. К1отарахь-м вацара хаалуш дийна дег1 а, шаберш а базара баханехь а, йа х1ара к1ан вирахь вог1ург гина д1алевч1инехь а. Лакхара юрт а, к1отар а хинна аьру аг1ора хинйисттехь 1уьллуш яра, ткъа базар хуьлу юрт хинна аьтто аг1ора 1уьллура. Цундела ламаро ша к1отарна т1ехваьлла мелла а гена ваьлча, берд лахлучу меттехь хих сехьавалан меттиг йоллучу кхечира. Вир-м ч1ог1а реза дацара оцу балхна. Нийсса некъахула-м г1ийлла шен ког боккхуш схьаг1ертара и, амма хина чухула далар ца дезара дехалергаш долчнна. Масийттаза г1оьртира к1айн виран да шен ма доггах архаш озош вир хи долчу дерзон, амма цунах г1уллакх ца хилира. Вир т1ера воссан дийзира вехачу 1андаркъин. Делахь а, х1ун хала воссан дезара цуьнан, иштта а вара иза г1аш вог1уш санна, когаш х1ора г1орзолах а тийсалуш вог1уш. Мухха делахь а, виран т1ер воьссина юьхь лацан дийзира хих волуш волучунна. Когара мужгийн эткаш а яьхна, хечийн когаш а леккха хьалакарчон дийзира хих волуш. Делахь а хеча дикка лекха яшонза-м ца висира и. гуонаха хьаьжича гуш дийна дег1 а дацара, ткъа т1еда хеча настаршна т1елеташ бала хьоьгура къонахчо. И бахьанехь гуонаха д1аса а хьаьжина сихха яьккхира 1андаркъас шен шуьйра шарбал олу хеча. Шен виран к1айн букъна т1ейоьттинчу 1алг1ожна т1ехула яржош ластийна кхоьссира цо шен т1еда хеча. Цу т1еластаяле хьалха иза-м 1аьвдинехь а дацара х1умма а. ткъа хечех охьа1ийдало т1адамаш-м кегийра татолаш санна охьахьаьддера таьлсашна, силгахь йинчу нуьйрана а, цигара а охьадахча виран к1айн дег1ан аг1онца чоьшна юккъехь къевладолура. Шайна т1ехь хьекъна чо лаьцна йолу к1айн настарш г1овталан т1емашна юккъеша виран босца къийсайолийтуш, берзина кога юьйхина т1е газана мохь хаькхина базарденна къагийна муьжгийн эткийн, 1аьржа бос шен настаршца, виран аг1онца а къийса йолийтуш шен виран боларца улло х1оттина, хин тог1ин чухула охьанехьа г1ертара 1андаркъа. Тог1ина аьтту аг1ора жимма лекхуо айделла брдаш дара, оцу бердат1ехула охьа боьдура базаран юьрта ворданаш лелан некъ. Бердашна юккъехь цхьана меттехь хьала болуш некъ а болуш, бердаш хи дистина деъча цухаьрчина меттиг бара. Оцу метте шен вир дерзийна тог1ийна чуьра хьалавалан дагахь вара 1андаркъа. Дехьа, сехьа можа лаьттан бердаш а долуш чухирцина дикка беха бара бердах болу некъ. Эххар а бердах хьала велира т1ехь хеча йоцу къонах, Санчо Пансин виран Дон Кихот санна, шен к1айн вирана улло а х1оьттина, хьала-м велира къонах, амма ца ваьллехь а кхин х1ума а-м дацара.

Шен хеннахь, сатосуш малх анайист ц1енеш хьалаг1оьртича, арабевлла базарахь шайн г1уллакх чекхдаьккхина ц1ехьа бирзина ворданашкахь, говрашкахь, варрашна т1ехь, г1аш бердах чувуллучу кхаьчна дуьхьала бог1ура, шаверг бохург санна. Жима а воккха а, ц1е яккхан йиш йоцучу к1отаран бахархой. Бердаха болучу некъах хьалаваьлла дег1 нисдина 1андаркъий, к1отархой вовшен дуьхь-дуьхьала нисбелла ыкъан а вовшен ца гича санна делахьа, «делахь, вай-м вовшен ца гинехь а ма х1ума а дацара» – аьлча санна делахь а, дикка хенахь лаьттира буог1абелла. К1отаройн бехачу мог1ана т1аьххьарниш, хьалхарниш сенна севцина техьа, аьлла хьоьжуш соцунг1а хилла бисиера. Эххар а к1отархойн беха мог1на юьхьиг шена кхин х1ума а ца гича санна бердах чухьаьвзинчу некъах чубуьйлабелира. Бисина к1отархо1н мог1а а текъарган деха дег1 санна т1ехьаг1оьртира. 1андаркъин-м хьекъал тоьира шен к1айн вирана т1ехьа валан. Амма корта къевлабаларх, 1аьржа хьийзина чоьшна юккъера, виран когашна юккъаша к1айн лепа, настарш-м шаьш гучуюьйлура. Баккхийра к1оратхой-м шайна ца гун кеп х1оттош д1абоьрура, амма кегийн берийн иза дан хьекъал ца тоьура:

– Довлет! – ша санна жимчу к1антан белш хьаеш, гойтура пхи-ялх шо хир долчу вордана чохь шеца 1аш волчу к1анте.

– Х1у йоха ахь? – ламаройн 1едалехь хоьттура Довлета.

Виран когашна т1ехьара мужгийн эткаш чохь лепаш гинчу настарех г1адваг1на воьлура ши к1ант.

Бердах чубуьссучу к1отархо1н мог1ана т1ехььара ц1ога къевладаьллий-даланза ду аьлла хеташ 1андаркъас катуьйхира, виран букът1ехь малхо дикка якъийначу шен хечех. Х1инцачул т1аьхьа буьйсана д1авуьжуш а т1ера хеча 1оккхура йолчух тера дацара, цуьнан охкаделла кхекхан куйна чоьшна юккъера ц1еххьана къаьрзина, ши к1оран т1улг санна, 1аьржа б1аьргаш гича. Кхин иэхьен х1уманах Дала ларвеш д1акхечира 1андаркъа базар хуьлучу хинйисттехь аьрру аг1ора яхъелла 1уьллучу юьрта. Оцу юьртан йохалла юкъехь х1оьттинчу базара д1акхаччалца дуьхьала вог1уш цхьаъ нисвелча сихха шена лаха охьахожура къонах, ша билггал т1еюьйхиний техьа шен хеча, олий. Хеча х1инца-м шен меттехь яра. Кестта базара а кхечира къонах. Базар-м кестта д1айохан б1арзъелла, г1аж тоьхна з1угийн бен санна карзахъяьллера. Делкъахан т1ехиккхина хиларан билгало яра иза. Делахь а, оццул генара охьавеъна 1андаркъа а вацара кхин вухувалан дагахь. Шен к1айн виран юьхь а лаьцна т1аьхьий, хьалхий дикка дог 1аббош лийлира и шиъ, базар йоьхна чекхяьллалца. Миска к1айн вир а д1адоьллачух тера дара базарах, иза а яра 1андаркъас хьожуш корта берзийна, юхкуш йолчу х1умане шен олладелла деха ши лерг а дерзош, шен дена т1ехьах1оьттина лелаш. Вир-м шен денна ца гуш йисина хазчу юхкучу х1уман а хьажа кхуьура, къаьсттина юхкуш ериг хаза чам болу ахьар делахь, тамархяьхна, галешна д1асаяьржийна бертигаш а йолуш лаьтта, хьаьжк1аш а виран б1аьрг т1ехь соцуш яра. И хьаьжк1аш юхкуш верг а, шен галешца, 1андаркъа а висира цхьа-а, шен к1айн вирца, эххар а шерачу базаран майданахь. Гулъялар а, йохар а ц1е санна сиха хуьлуш ду-кх нохчийн базаран. Т1ом баьлча санна вовшен:

– Ва. Товсари, сихо елахь хьайн д1айохказа йисина к1алд, т1едог1учу базаран дийнахь д1аюхкур ахьа! – бохуш, хьуьнхахь хьонка гулбеш санна сиха шайн йохказа йисина х1ума а гулъеш вовшен мехьарий деттара базархоша аьлча а, базар йохорхоша.

Дохказа дисина хьажк1ийн ши гали хаьлхадериг-м дишнийн юккъера Мовла ц1е йолуш, 1андаркъин хенаца кхин дукха къийса йиш йоцуш хан йолуш къонах вара. Мовлин жимах волу к1ант вара дийнахь кха т1ехь хьаьжк1аш чуерзош шен вежаршца, ненаца болх а бина, базар чекхйолуш говран ворданахь шен дена т1аьхьаван везаш, нагахь санна цуьнан шайолу хьаьжк1аш базарахь д1айохкар ца хилахь а аьлла, дисина хьаьжк1ашчуьра галеш ц1а дахьан. Амма, Мансур, ц1е йолу мовлин жимахверг стенна делахь а т1аьхьавар ца хуьлуш висинера.

Есса базаран майданахь висина ши къонах эххар а хабаре велира. Вира дара оцу къамелан ч1ог1а реза, х1унда аьлча вовшен дуьхь-дуьхьал вирзинчу шина къонахан уллохь долу вир х1инца а бертиг къовлаза йолчу галин чуьра кест-кестта кхевдаш хьажк1ан буьртигаш лахьон аьтто хуьлура. Мовла бохуш волу стаг а дика адам долучух тера дара, иза-м дуьхьала вацара генна некъ бина к1адделлачу, мацделлачу виро жимма хьаьжк1ан буьртигийн чам баккхарх.

– Ой, хьо лакъара юьртара ву боху ахьа? – хаоьттура Мовлас.

– дера ву оцу г1иллакхца а, хьаша-да ларарца а Нохчийчохь дика евзачу оцу юьртара-м со! – дозалла деш шен-мекхан юьхьиг хьовзийра 1андаркъас.

– Ткъа хьонка х1окху шарахь муха хилира шу долчу хьуьнхахь? – къамел хийцан г1оьртира Мовла.

– дера, хьонка дика бара х1окху шарахь… Ай, иза-м шабериг а х1окху базарах чекх ма белира, – аьлла. Дера хьаша веза ва! – шен цхьа о1лана керара ца валалора юьртан хьаша.

– Хьаша-м Делера стаг ма-ву! – т1етайра Мовла.

– Ай, иза йоха-кх аса, – шен г1уллакхаш толуш ду-й кхийтира юьртан хьаша.

– Аса-м веза хьаша вина т1еоьцура дера вара хьо… Ц1е муха ю бохура ахьа хьайн? – хаьттира Мовлас юккъехула.

– Ай, сох-м 1андаркъа олу жима волуш дуьйна, – бегаш бира ламарочо, шена луучунна т1екхочуш дуй а кхетта г1уллакх.

– Аса-м хьаша вина т1еоьцура ма-вара хьо, амма х1ара ши гали хьаьжк1аш йисина-кх сан кочахь, к1ант т1аьхьа ван хьевелла суна говра ворданахь, – дере дира Мовлас, шен хилла ваьллачу хьеше.

– Ши т1оьрмиг хьажк1аш йох ахьа? Хьалт1екхосса вирана! – олуш Мовлин галин бертигаш йоьхкуш г1о дан сихвелира хьаша.

Есса базаран майданахь шаьшших висина ши къонах-м ч1ог1а г1адвахара реза вара иштта д1анислучу г1уллакхна. Базар чекхйолуш шайн к1алдаш схьаг1лъеш сиха тохабеллачу зударел а х1умма а меллаша ца хьийзара х1инца х1ара ши къонах а. Амма ессачу базаран майданахь кхоалг1аниг-м сиха кхийтира ша диина хьаьжк1ийн буьртигаш х1инца шена марах девриг хиларх. Вира-м шен архаш д 1ахецначура, ц1ехьа боьду некъ лохуш д1аса хьаьдира майданехула «ий-йокъи-йокъи-йокъи!» – аьлла кхузарчу юьртахошка орца а доьхуш «со а ма-дара юьртан хьаша!» – аьлча санна.

Амма сиха гуо бинчу шина къонахчо каден хадийра виро шен бакъонаш ларъеш маршонехьа айбина къовсам. Вир шен архашах когаш хьаьрчина к1еладисира, йийсаре даг1ара! Хьажк1ех дуьзина, виро шена хиндер а ца хууш кхаьллина масех буьртиг ца багарбича, шиъ гали виран букъан буьххье делира.

Дуьне кхоьллинчу хенахь дуьйна шаьшшиъ вовшен вевзаш волуш санна к1айн виран букъна буьххьера шина гали хьаьжк1ашна хьалха ваьлла дишнийн юккъе схьаг1ертара ши къонах. Виран деха к1айн ши лерг хьалхачулла а лаха олладеллера, лахара белда а дара делхан кечделлачу беран санна олладелла, ша шега «г1улкх дарий хьан нехан хьаьжк1ашна т1ехкхийда!» бохуш шабар-шибарца дов деш санна хьиэш. И дишнийн юкъ-м юьртана юкъ-м юьртана йохалла хьалнехьа гена а хиллера, делахь а вирана мелла а там хуьлуш дериг, иза некъ ц1ехьа боьдуш хилар дара. Х1ора боккхучу когаца х1орш виран юьртана улло г1ертара.

Эххар а дуьхьала кхечира дукха сиха лаьллина йоккха г1овг1а айбина йог1уш говрана ворда. Вордан юккъе ирах1оьттина говра чехош Мансур а вара. Хиллачух массарел а хьалха кхетта к1айн вир, дуьхьала д1а дела-м ца делира, кхин дериг-м хилира цунна. «Иа-акъ!» – олуш 1ахан а туохаделира и, амма т1еххьара ша 1аьхча юртахойх шена ца хилла накъосталла а, шена цул т1аьхьа хилларг а дагадеъна шен хеннахь д1асецира и. галеш вордана т1е а ластийна Мансур-м, шаг учу ма валлар сиха дишнийн юккъе д1атилира.

Мовла хьешаца висира х1окхунна шен ков-керта боьду некъ гойтуш. Х1инца а хьалха ма вар дукха хенахь дуьйна вевзаш волуш санна къамеле ваьлла вог1ра ши къонах. Хьалха санна т1ехьах1оьттина к1айн вир а дог1ура, делахь а лергаш охкаделлехь а шен х1инццалца хиллачу охкадаларехь дара, балда хьалаоьзнера… Ткъа болар! Болар-м дика хьоьгуш йолчу жерочуьна болата лекха к1ажа болчу тухленаша дечу «ц1ак-ц1ик!» – ках тера дара. Шен юьртабоьдучу некъара дишнийн юккъе шен архаш д1аоьзийча-м жимма дог тохаделира виран, болар а хийцаделира. Делахь а, кестта вир-м ц1енна ялсамане кхечира. Мовлин кертахь, 1индаг1ехь! Шийла сирла хи малийча! Лилула сийна буц йиллича хьалха! «хах!» аьлла чу садеинчу виран к1айн бос г1ург1езан масс анна лепара.

Мовлас Мансур сихонца вахийтира кха т1е шен х1усамнана ц1аялон.

– Болх а, хьажк1аш а йитий ц1айола ала хьайн нене. Вайга хьаша веъна ала! – олуш сихвинера дас шен к1ант.

Веа хьаша а раг1у к1елахь паднар т1ехь парг1атаваьккхира Мовлас. Лула-кулара, тахана балхахь воцург шайн нийсархой а чу кхайкхира, хьаша веъна аьлла. Боккха яй а оьллира кестта ц1ере, чохь буьззина жижиг а долуш. Х1усамнана а дукха хьен ца елира, Мансурас говра ворданахь кхачийра иза. Кестта жижиг-галнаш х1оттийра раг1у к1елахь йоккхачу, лоха горга истолана т1е. Истол хьаша 1аш волчу паднарана улло хилийра! 1индаг1ехь паднаран керахь берана санна набозийначу везчу хьешана кхийтира и хаза хьожа! Сихонца велира и сама, паднарах чу хийцира цо ши ког, дехьа-сехьара вевза-везарг а вара хьаша веъна аьлла раг1у к1ела гулвелла.