Текст книги "Эн баҕас!"

Валерий Васильев-Муттуххай Бороҥ
Эн баҕас!

© Оформление. ООО «Издательство Айяр», 2020

© Валерий Васильев-Муттуххай Бороҥ, 2020

Оҕо дьолугар

Уол оҕо төрөөтөҕүнэ суор үөрэр.

Туора Күөл илин баһыгар арыылаан абына-табына үүммүт тэтиҥнэр быыстарыгар эдэрчи эр киһи уонна дьахтар имэҥнээх тапталтан тугу барытын умнан өрүтэ уһуутуур, ыгыллар-ыгыстар, ынчык аҥаардаах үөһэ-аллара тыынар саҥаларын тыала суох уу чуумпу нуһараҥ киэһэ тэтиҥнэр, туора дьонтон кистиирдии, суугунаан сэбирдэхтэрин тэлибирэттилэр. Уолан киһи уохтаах тапталыттан астыммыт дьахтар тыын быһаҕаһа тыынан томтоҕор түөһэ эппэҥнээн, уҥа-таала солко курдук намылыйа налыйан, хойуу от быыһыгар толору дьолунан дуоһуйа туолан сытта…

Борускуо сааһа отут биэһэ. Көрүҥүнэн, быһыытынан-таһаатынан киһи хараҕа быраҕыллар, ис киирбэх, номоҕон дьахтар. Эрэйдээх тус олоҕор табыллыбакка уонна биэстэ оҕоломмутуттан биирин да илиитигэр тутан хаалбакка, улаханнык санаата түһэн сылдьар. Сатаатар эрдэ тулаайах хаалбыт кыыс ситэри үөрэнээхтээбэтэҕэ, аҕыс кылааһынан бүппүтэ. Онтон ылата уон биэһиттэн холкуос ыанньыксыта. Аны туран сылын аайы наар тымныы, дэриэбинэттэн тэйиччи турар кыстык фермаҕа сыарҕа үрдүттэн инчэҕэй маһынан оттуллар тымныы дьиэҕэ-уокка олорооччу буолан, биир үксүн оҕолоро барахсаттар: ким тымныйан, ким ойоҕостотон, сорох биир-икки ыйыгар төннүбүтэ, орто кыыһа Сууракката барахсан түөрдүгэр тиийээхтээбэтэҕэ, улааппыт уола Уйбаачык алтатын ааспакка күн сириттэн күрэммитэ. Эрэ эрэйдээх Кэлэҕэй Киргиэлэй түөрт бастакыларын аһыытын уйбакка, устунан буор иһээччи буолан, алтатыгар ойоҕостотон өлбүт Уйбаачык өссө төрүү илигинэ, кыһын дэриэбинэттэн бородуукта ыла киирэн баран, үргүлдьү итирик тахсан иһэн ахсым ат айаныгар сыарҕаттан көтөн аара суолга үлүйэн өлбүтэ.

Умнаһыт бурдугун тыал көтүтэринии, Борускуо, хомойуох иһин, ити курдук бу Орто дойдуга барыларыттан уонна барытыттан илии соттубута.

Дьиҥинэн, дэриэбинэҕэ бэйэлэрин дьиэлэригэр үрдүттэн олорбуттара уонна оттон, тустаах салайааччылара оҕоҕо өлүүлээх, олохторугар табыллыбат ыалы дэриэбинэҕэ киллэрэн үлэлэппиттэрэ эбитэ буоллар, оҕолоро да тыыннаах, кэргэнэ да баар буолуо этилэр. Ону баара олохтоох дьаһалта өттүттэн – үрдүкү салалта иннигэр үчүгэй салайааччы буола сатааһын, сиэри таһынан бастыҥ көрдөрүү сырсыыта, албан аакка-суолга, уордьаҥҥа-мэтээлгэ тиксии баҕата, онно даҕатан уопсай баайы-дуолу көрүү кыһалҕата Борускуолаах Киргиэлэй тус олохторугар ыардык тайанан ааспытын, кинилэр көмүс чыычаахтарын ньылбы сотон ылбытын түһээн да баттаппатахтара кыһыылаах.

Хата, Борускуо оҕо эрдэҕиттэн эрэйи-кыһалҕаны эт муннунан тыырбыт, олох аһыытын-ньулуунун эрдэ билбит буолан олох ыар охсуутун барытын эрдээхтик тулуйбута. Оҕо икки тойон эр аһыытын хара үлэнэн мүлүрүтүнэрэ, харытын күүһүнэн аралдьытынара. Төһө да Киргиэлэйэ бокуонньук арыгыга ыллардар, кини биирдэ да биир үрүүмкэ үрүҥнээҕэр буолуох, кыһылы да амсайбатах аньыылаах. Манна диэн эттэххэ, итиччэ оҕоҕо өлүүлээх, ыар сүтүктээх дьахтар испитэ-аһаабыта да буоллар, билэр дьоно сиилиэхтэрэ, сүөргүлүөхтэрэ суоҕа… син өйдүөхтэр этэ. Борускуо муҥнааҕыҥ баара, саараама, күүстээх санаата баһыйан, абааһы аһыгар адьас чугаһаабатаҕа, чугаһыыр да санаата суох.

Дьэ ити курдук Борускуо, чороҥ соҕотох хаалбыт иккис сылыгар үс ыалы кытта тус-туспа турар дьиэлэринэн ыаллаһан Чоҥороҕо туҥуй бургунастары тутан кыстаан олордоҕуна, соһуччу баҕайытык сааһын баттаһа оҕоломмут киһи диэн санаа киирбитэ. Ол төрүөтүнэн ыаллыы Чинэкэ холкуоска олорор бэйэтин бараллаата, элбэх оҕолоох, дьахтар эрэ хараҕа хатанар Кыраһа Уйбаана ыаллыы нэһилиэктэн ааһан иһэн, иттэ таарыйа, билэрдии киирэн чэйдээн ааспытыгар бэйэтэ да билбэтинэн итинник санаа кыыма саҕыллыбыта. Итиэннэ адьас ааһан-араҕан биэрбэккэ бэркэ диэн эрэйдээбитэ. Кистээбэккэ эттэххэ, аҥаардас хаалбыт, кэрэ сэбэрэтин өссө да сүтэрэ илик төрөлкөй дьахтары кытта ыксалаһыан, ол иһигэр атаҕастыан, кыыбаҕатын кыатаммакка туһаныан баҕалаах да баара аҕай. Арай ити итиилэнэ киирэн тахсыбыт ыаллыы алаас, холкуос киһитэ Кыраһа бэрт сэмэйдик киирэн кэпсэтэн ааспыта. Онтон өссө Борускуо суос-соҕотох хаалан олус кыһалҕалаахтык олорорун истэн-билэн, сотору буолаат күһүҥҥү булдуттан атах эт, чэй-табах, арсыын таҥас, куул бурдук кэһиилээх киирэн кэлэн соһуппута да, үөрдүбүтэ даҕаны…

Арааһа, онно иһигэр иитийиэхтээн сылдьар, оҕолонуон баҕарар бүччүм санаатын тыл тамаҕар, кэпсэтэрин быыһыгар таайтаран соҕус кыбытан эппитэ.

Билигин төһө да эдэрчитин иһин кэргэн тахсыбатын, иккиһин олоҕун оҥостубатын кэһэкэнэ буолбут сүрэҕэ сэрэйэрэ. Биэс оҕотуттан илии соттубут ийэ, иккиһин итинник ыар дьылҕата хатыланар түбэлтэтигэр букатын тулуйбатын илэ өйүнэн билэрэ, ис санаатынан таайара. Ол иһин, көмүс чыычааҕын, илии соттубут бүтэһик оҕотун Уйбаачыгын кистиэҕиттэн тоҕоостоох түгэн үүннэҕинэ дьоһуннаах, санаата хонор киһититтэн оҕолонуон уонна тута ыалга ииттэрэ биэрэргэ бигэ санаа ылыммыта. Өскөтүн оҕолонноҕуна – итиччэ оҕоҕо өлүүлээх, ааспат аһыылаах муҥнаах – инникитин салгыы хайдах-туох буолуон билбэтиттэн өйө көтүөр диэри айманан барара.

Онон Борускуо төһө да орто, үрдүк үөрэҕэ суох буоллар, бэйэтэ сахалыы мындыр дьахтар өйүнэн бу курдук толкуйдаан: «Ити Чинэкэ Кыраһа Уйбаана кэпсэтэриттэн-ипсэтэриттэн да иһиттэххэ, дьонтон да туоһуластахха дуоспуруннаах, өй-санаа мааны, сүрэх-бэлэс баар киһитэ, булчут бэрдэ, көстөр да дьүһүнүнэн үчүгэй. Аны Кыраһаҥ бэйэтэ уу кырбас биэс оҕолоох. Ойоҕо Маарыйа билигин да эдэр, онон өссө да төрүө турдаҕа. Өскөтүн мин киниттэн оҕолоннохпуна оҕом өлүө суоҕа, өлүөр-сөлүөр буолуо. Билигин оҕолонон баран бэйэм ииттэхпинэ, инникитин оҕом ол-бу буолан хаалар түбэлтэтигэр аны тулуйбаппын. Онон төрөөтүм да оҕобун Арамааннаахха ииттэрэ биэриэм. Уонна хаһан да чугаһаабакка эрэ көмүс чыычаахпын ыраахтан көрө-истэ сылдьыам. Кэлин этэҥҥэ улаатан киһи буоллаҕына, кэнэҕэһин айбыт аҕатын өттүттэн элбэх бииргэ төрөөбүттэрдээх, халыҥ аймахтаах ыччат буолуо. Оччотугар мин төһө даҕаны бэйэм ииппэтэрбин – тулаайах эрэйдээх эт хааным тарҕаныа, удьуорум ууһуо турдаҕа», – диэн бэйэтигэр бүтэһиктээх быһаарыы ылыммыта.

Кыраһа да бэйэтэ эдэрчи киһи, кэргэнэ алтыһын оһоҕостоох сылдьарынан, итиэннэ аҥаардас дьахтар таайтаран этэрин эт сүрэҕинэн сэрэйэн араас буолар-буолбат сылтаҕынан ыаллыы алааска сыбыытыыра, туора нэһилиэк лааппытыттан бородуукта ылынара элбээбитэ. Ол кэлэ-бара тиэстэ, саатар айанын суола Чоҥорону быһа охсон ааһарынан, хайаан да Борускуоҕа таарыйан тоҥ күөс быстыҥа чэйдиирэ. Кэлин Кыраһа Уйбаан, аҕата Өрүкүй Бүөтүртэн нэһилиэстибэ быһыытынан хаалбыт кырдьаҕас хаамыылаах ата Харачаас, Чоҥороҕо киирдэ да, соруттарыыта суох ала-чуо Борускуо дьиэтин ааныгар кэлэн турунан кэбиһэрэ. Санаатын хоту барыта табыллан иһэринэн, Борускуо да киһитэ кэлэригэр киэргэнэн, дьиэтин-уотун өрө тардынан уонна ымыылаах эр киһитин баарынан-суоҕунан бэркэ диэн маанылаан көрсөрө…

Оччо маанылатар чэгиэн-чэбдик киһи, биллэн турар, иэскэ-күүскэ хаалбатаҕа. Күһүөрү сайын Борускуо баҕатын хоту Кыраһаттан ыарахан буолбутун билбитэ. Киэһэ аайы Бэттиэмэ сайылыгар саҥа титииккэ бургунастарын сыппайан ыан киирэн баран, утуйуон иннинэ иһин түгэҕэр үөскээбитин биллэрэр оҕотун үөскэҕин кытта аргыый наллаан сэрэнэ бигээн, сымнаҕастык имэрийэн истиҥник таптыырын, олус диэн саҥа киһи кэлэрин күүтэрин туһунан уоһун иһигэр сибигинэйэн кэпсэтэр буолбута. Эдэр сылдьан ыарахан буолбутун биллэҕинэ, бу курдук долгуйбутун тоҕо эрэ өйдөөбөт. Ол саҕана эрдээх эдэр дьахтар оһоҕостоммутун, буолуох буолуохтааҕын курдук ылынара. Онтон бу чороҥ соҕотох хаалан баран, кута-сүрэ тостубакка, ийэ буоларга айыллыбыт айылгыта баһыйан, өссө төгүл төхтүрүйэн ийэ буолар дьолун билэргэ, кыаллар буоллаҕына – үчүгэй киһиттэн оҕолонорго сорук туруоруммута олоххо киирэн эрэриттэн – Борускуо барахсан чахчы ис сүрэҕиттэн астынара-дуоһуйара.

Нөҥүө сылыгар саас, хаар үрдэ сахсайан харалдьык тахсыыта Борускуо оройуон киинигэр роддомҥа киирэн үчүгэйкээн уолламмыта. Үүтэ киирэн оҕотун тото-хана эмнэрэр буолан, сотору суол алдьана илигинэ дойдутугар тахсаат, кэпсэтии быһыытынан ииттэ ылыахтаах ыалыгар уолун, төһө да аһыннар-харыһыйдар, оҕотун инники дьылҕатын санаан, ийэ сүрэҕэ төһө да түөһүн иһигэр кымыстаатар эһээхэйин тута биэрбитэ. Ыал аҕата, аҕыс кылаастаах оскуола саха тылыгар уонна литературатыгар учуутала Арамаан Дьарааһынабыс сыарҕалаах аттаах кэлэн, Борускуо суос-соҕотох туруорсар көрдөһүү аҥаардаах усулуобуйатын тутуһан – төрөөбүтүнэн уон хонуктаах, суорҕаҥҥа сууламмыт кыһыл оҕону түннүгүнэн күрэтэн ылан, сыарҕалаах атыгар кэннинэн хааман тиийэн «лах» гынан олоро биэрээт, дьиэтин диэки ахсым атын атара сэлиинэн түһэрэн кэбиспитэ.

Арай Борускуо эрэйдээх, кыстаан олорор Чоҥоротун ферматын уопсайыттан тахсан, сыарҕалаах аттаах киһи күлүгэ барыгылдьыйан алаастан тахсар аартыкка киирэн сүтүөр диэри сымыһаҕын быһа ытыран, саҥата суох икки санна дьигиҥнии турбута…

Уолу тыа оскуолатын сааһыран эрэр, оҕото суох учуутал ыал – Аана уонна Арамаан Уйбаныаптар ылан ииттибиттэрэ. Онон оҕо таптал аатынан Арамааскы, оттон ииппит дьонунан, сурукка киирбитинэн: Уйбаныап Арамаан Арамаанабыс диэн сүрэхтэнэн дьоһуннаах киһи буола улааппыта. Борускуо тус бэйэтигэр эппит андаҕарын толорон оҕотун ииппит дьонугар хаһан даҕаны баайсыбатаҕа, оҕотугар хаһан да чугаһаабатаҕа, биирдэ айах атан кэпсэппэтэҕэ эрээри – өйө-санаата бу биэс оҕотун кэнниттэн, Кыраһа Уйбаантан күҥҥэ көрбүт күүтүүлээх, эстибит эрэлин иккиһин тилиннэрбит уолчааныгар этэ. Оҕотугар хара төрүөҕүттэн, бэйэтэ да билбэтинэн, Чыбычык диэн ааты иҥэрбитэ. Бука, Татыйык диэн чыычаах аатыгар майгыннатан ити Чыбычык диэхтээбитэ буолуо баара дуо? Дьэ ону билигин кимим кэлэн билиэ баарай.

Арамааскы этэҥҥэ улаатан, оскуола кэнниттэн техникумҥа үөрэнэ сылдьан, быыһыгар армияҕа сулууспалаабыта. Үөрэҕин салҕаан механик идэлэнэн, Амма кыыһа учуутал кэргэннэнэн, дойдутугар ананан үлэлии кэлбитэ. Ииппит дьонун таһыгар уһаайба ылан дьиэуот туттубуттара, үчүгэйкээн бэйэлээх үс кыыс, үс уол оҕоломмуттара. Ол тухары Борускуо уолун аанын боруогун атыллаабатаҕа, кийиитиниин атах тэпсэн олорон чэй испэтэҕэ, сиэннэригэр эбэ буолан ымманыйбатаҕа.

Борускуо кэлин быытыкаа холкуостаах биэнсийэтигэр тахсан баран, төрөөбүт-үөскээбит дэриэбинэтин биир уһугар бэйэтин төрүт уһаайбатыгар, Киргиэлэйиниин бастаан ыал буолаат, туттубут эргэ дьиэлэригэр суос-соҕотоҕун олорбута. Дэҥнэтэн учууталлыы дуу, биэлсэрдии дуу кэлбит кыргыттары ырааҕынан уруута, таайа, олохтоох Сэбиэт бэрэссэдээтэлэ, сэрии бэтэрээнэ Баһылай Уйбаанабыс көрдөһөн онуоха-маныаха диэри олордоро да: кыргыттара сыл аҥаара буолбакка, олохтоох уолаттарга кэргэн сүктэн көһөн иһэллэрэ. Ити курдук Борускуо эрэйдээх олоҕун тиһэх күнүгэр диэри, өлбүт кэргэнин, оҕолорун аһыытын хонноҕор анныгар кистэнэн, баҕаран туран көссүүттэн оҕоломмут эрээри, ииппэтэх уолун олоҕунан, айах атан кэпсэппэтэх кийиитинэн, минньигэс сыттарын сыллаабатах сиэннэринэн дьоллонон, хата, кимнээҕэр ордук олороохтобута.

Өлбүтүн кэннэ биирдэ Борускуо баар-суох соҕотох уола Арамааскы уонна уолун ииппит дьоно Уйбаныаптар, кийиитэ, сиэннэрэ ийэлэрин, эбэлэрин дьиэтин боруогун атыллаабыттара туһугар биир таайыллыбатах таабырын этэ. Ол иннинэ Арамааскы ким оҕото буоларын билэр дьон, ол иһигэр сорох-сорохтор Борускуону оҕотун ыалга ииттэрэ биэрэн баран чугаһаабата, кийиитигэр уонна сиэннэригэр сыстыбата диэн сүөргүлүү саныыллара, оттон Уйбаныаптар, үрдүк үөрэхтээх учууталлар эрээри Борускуону уолуттан көҥөнөн чугаһаппатылар, уолларыгар төрөппүт ийэтин билсиһиннэрбэтилэр диэн сири-буору аннынан сиилиир-хоһулуур быһыылаах кэпсэтэр этилэр. Дьэ оннук, бу оҕото суох ыал уонна Борускуо олоҕун кэтэх өттүн ис таайбараҥа бэйэтэ эмиэ дьиктилээҕэ.

Борускуону кытары бырастыылаһа кэлбит дьон, Ааналаах Арамаан, баччааҥҥа диэри кимиэхэ да быктарбакка сылдьыбыт кистэлэҥнэрин, бокуонньугу тиһэх суолугар атаарар эрэ күн билбиттэрэ. Арамаан Арамаанабыс бырастыылаһар этиитигэр таайыллыбытах таабырын ис дьиҥин арыйан кэпсээбитин, дьэ бу бүгүн кэлэн, субу истэн-билэн олус диэн соһуйбуттара, сөхпүттэрэ. Бэл диэтэр, эр дьон харахтарын уута ыгыллан тахсарын кыамматахтара.

Тиэргэҥҥэ, күүлэ иннигэр икки олох маска хоруобу ууран, кэлбит дьон-сэргэ тула төгүрүччү турбуттарын кэннэ Арамаан бокуонньук баһыгар тиийэн, аттыгар кэргэнин Аананы, уолларын Арамааскыны, кийииттэрин Антонинаны, хороччу улаатан эрэр сиэннэрин ыҥыран аттыгар туруортаан баран, долгуйан кэһиэҕирэн хаалбыт куолаһынан мустубут дьоҥҥо, Арамааскыга, кини кэргэнигэр, оҕолоругар туһаайан бу курдук диэн эппитэ:

– Борускуо, оҕо эрдэҕинээҕи таптал аатынан Боскуойалыын, биһиги иккиэн, колхуос ыанньыксыттарын оҕолоро буоламмыт, киһини билиэхпититтэн кыстык ферматыгар, сайылыкка, салҕыы интернакка бииргэ оонньоон улааппыт, үөскээбит, били этэргэ дылы, кырдьык бииргэ эрэ төрөөбөтөх дьоммут. Кини да, мин да сүрдээҕин тапсар, өйдөһөр этибит.

Онтон кини дьоно эрдэ өлөн, тулаайах уонна кыаммат буолан салҕыы үөрэммэтэҕэ. Дьиҥинэн, биһиги кылааска кини үөрэхпитигэр саамай бастыҥмыт этэ. Холкуоска үлэлии сылдьан сааһа ситэн эрдэ кэргэннэммитэ, биэстэ оҕоломмута эрээри, хомойуох иһин, биир да оҕото атаҕар турбатаҕа, кэргэнэ эмиэ өлбүтэ. Онтон ити ыаллыы нэһилиэк киһитэ Кыраһа Уйбаантан оҕолонон баран, эрдэ кэпсэтии быһыытынан, төрөөбүтэ уон хонуктаах оҕону түннүгүнэн күрэтэн биһиэхэ иитийиэххэ биэрбитэ. Онон Арамааскы – эн дьиҥнээх төрөппүт, эт-хаан ийэҥ, кийииппит Антонина – хотунуҥ, сиэннэрбит – эбэҕит Борускуо барахсан, дьэ бу сытар…

Оҕолорун, кэргэнин харайан баран, бу эһиги ууһуохтэнийиэх быаҕытыгар Боскуойа муҥнаах санаатын түһэрбэтэҕэ. Биирдэ миигин соҕотохтуу көрсөн баран, биһиги оҕоломмоппутун иһин бэйэтин бүччүм санаатын быктарбыта. Ол кэннэ кини Аана биһиккини Чоҥороҕо Өктөөп бырааһынньыгар ыалдьыттата ыҥырбыта уонна Кыраһа Уйбаантан ыарахан сылдьарын, ол оҕотун төрөөтө да биһиэхэ иитийиэххэ биэрэр санаалааҕын эппитэ.

Туоһум, кэргэним Аана бу турар. Онно тиийбиппитигэр Боскуойа остуолга олорон: «Аана, эн дьахтар быһыытынан миигин өйдүөҥ дии саныыбын. Арамаан биһикки эдэр эрдэхпитинэ бэйэ-бэйэбитин сөбүлэһэр этибит ээ. Биһиги тапталбыт сырдык уонна ыраас этэ. Кистээбэккэ эттэххэ, мин Арамааны билигин да сүрдээх истиҥник саныыбын. Ону эн баалаама, бырастыы гын. Оттон бу миэхэ оҕо турбатын, оҕо өлүүлээхпин, биэс оҕобуттан илии соттубуппун, эр аһыылаахпын эһиги билэҕит… Тыыннаахпар оспот, аһаҕас сүрэх баастаах киһи, бу оҕобун кыайан иитэр кыаҕым суох, сүтэрдэхпинэ тулуйбаппын билэбин!.. Оҕобун эһиэхэ эрэ итэҕэйэбин, ол иһин төрөөтүм да эһиэхэ биэрэбин… Оҕобун оҕо, киһи гыныҥ. Уол оҕо төрөөтөҕүнэ Арамаан бэйэҥ ааккын, кыыс оҕо буоллаҕына Аана ааккын биэрээриҥ… Оттон мин тыыннааҕым тухары хаһан да бу мин оҕом диэн баайсыам, тыл быһаҕаһа быктарыам, кимиэхэ да кэпсиэм суоҕа. Эһиги да кэлин оҕоҕутун оннук иитээриҥ. Оҕо абааһытын муннаран, абааһыттан күрэтэр былыргы сиэри-туому тутуһуохпут диэн арай көрдөһүүлээхпин. Мин оҕобун абааһы булбатын туһугар үйэм тухары кыһаллыам», – диэхтээбитэ уонна ол эппит кэриэс андаҕарын толорбута.

Ол да курдук Боскуойа, бары билэргит курдук, оҕотугар Арамааскыга, сиэннэригэр хаһан да чугаһаабатаҕа. Дьиҥинэн оҕотун, кийиитин, сиэннэрин төһөлөөх кууһуон, ууруон-сыллыан, таптыан баҕарбыта буолуой?! Арамааскы, бу сытар төрөппүт ийэҥ Борускуо, эн тускар хайдахтаах курдук кытаанах санааны ылынан, олоҕун устата ыарахан сүгэһэр оҥостон, тыыннааҕын тухары дьарамай санныгар ыар баттыктаах сылдьыбытын билигин сэрэйэн эрдэҕиҥ. Онон эн ийэҕин, тоҕо уонна туох санааттан эйигин иитийиэххэ биэрбитин бүгүн кэлэн билэҥҥин, дьиҥ чахчытын өйдөөҥҥүн ийэҕин бырастыы гыныах тустааххын.

Чэ, Боскуойа, эн эппит көрдөһүүгүн Аана биһикки толордубут. Уолгун Арамааскыны киһи-хара гынныбыт, дьоһуннаах кийииттэнниҥ, сиэннэрдэнниҥ… Уолуҥ, кийиитиҥ, сиэннэриҥ эйигин тиһэх суолгар бу атаара кэллилэр… Оҕо сааһым доҕоро, Боскуойа, бырастыы, быдан дьылларга быраһаай!

Ити курдук эмиэ биир сэмэй, олох очурун-чочурун, ыар охсуутун эрдээхтик тулуйбут, олоҕун салҕыыр, удьуорун тэнитэр эрэллээх бигэ суолун сөпкө быһаарыммыт саха мындыр дьахтара Борускуо барахсан, тус бэйэтин олоҕун уонна дьолун-соргутун оҕотун инники кэскилин туһугар сиэртибэлээбит, дьон сиитин-сэмэтин барытын тулуйбут Боскуойа эрэйдээх икки илиитин быар куустан кыһыл таҥас сабыылаах хоруоп иһигэр иһийэн сытара. Кини туораттан да буоллар: Ийэ, Хотун, Эбэ буолар толору дьолу сирдээҕи олоҕор билбит, аны кимиэхэ да ону кистиирэ суоҕуттан быыһаммыт киһи сиэринэн уһун уутугар утуйан уоскуйбут, чахчы да сынньаммыт көрүҥнээҕэ.

Биир хардыы…

Киһи санаата аттаах-оҕустаах буолбатах.

Сааскы халлаан сарсыарда суһуктуйа сырдаан эрдэҕинэ, түөрт квартиралаах эргэ уопсай дьиэттэн биир нүксүччү туттубут уһун синньигэс иҥиир сула киһи уҥа илиитин тэлэгириэйкэтин иһигэр укпутунан тахсан кэллэ. Бу киһи уота өспүт хараҕар санаата улаханнык түспүтэ, сырдаан эрэр саҕах диэки сайыспыттыы хайыспытыгар, борук-сорукка чуолкайдык көстөн ааста. Күүлэтин айаҕар соҥуоран турда уонна бүтэһиктээх быһаарыныы ылыммыт киһи сиэринэн хас хардыытын ыараханнык үктэнэн хаһан эрэ бэйэтэ бэркэ кыһананмүһэнэн туппут, аан хоһугар сыгынньахтанар миэстэлээх уонна суунар хостоох дьоһуннаах дууһугар сулбу соҕустук тиийдэ. Арай душ таһыгар бааллан турар тайахсыт ыта Бэчээт тойоно туох санаалаах кэлбитин билбэккэ иччитигэр эйэргээн ыйылыы-ыйылыы бэркэ үөрдэ-көттө. Аанын тутааҕын тутан балай эмэ саараҥнаабыттыы тура түстэ уонна аанын сэниэлээхтик арыйаат, сүр сылбырҕатык иһирдьэ дьылыс гынна…

Ыстапаан душ иһигэр киирэн аанын хатанан баран, аттыгар баар ыскамыайкаҕа «лах» гына олоро биэрдэ. Ыйы быһа иһин түгэҕин туһунан аалар амырыын ыарыытын тулуйа сатаан сымыһаҕын хам ытырда. Ыарыыта арыый да мүлүрүйбүтүн кэннэ, дириҥник өрө уһуутаан тыын ылла. Мырдыччы туттубут сирэйэ сыыйа сымнаата. Ити аата ыарыытын тииһигэ киирэн хам ылан ыксатан баран, онуоха-маныаха диэри ыыппыт дьүһүнэ. Сыл буолла ити дьикти ыарыы булбута. Былырыын баччаҕа доҕотторун кытары тыаҕа мастаан киирбитин кэннэ ити курдук эмискэ ыалдьыбыта.

Ити иннинэ өссө күһүн кыттыгас дьонунаан лесхозтан балай да тэйиччи бэс чагдаҕа кэҥэс дэлээнэ быстарбыттара. Онно кини сааһыары лесовозтаах киһи буолан бэрэбинэ таспыта. Кыттыгастара эмиэ бэйэтин курдук турбут-олорбут, сүрэхтээх-бэлэстээх, кууннаах «МТЗ» трактордаах уонна үрдүттэн хоно сытар буолан, үс киһиэхэ үстүү сүүс үчүгэй көнө бэһи начаас охторон, хорудуоктаан таһан бүтэрбиттэрэ. Биир кыттыгаһа бэйэтин эт саастыыта, турбут-олорбут, тиэтэйбит-саарайбыт, илиилэрин өттүгэр сууралыы сылдьар, ааттыын Тиэтэл Генашка. Дабыыттара лаппа аҕа саастаах, сэбиэскэй кэм саҕана үйэтигэр сельпоҕа масчытынан үлэлээн олоҕун дэлээнэҕэ атаарбыт киһи. Онон норуокка биллэр аата Саһаан Дабыыд диэн. Сүрэхтэммит аатын билэр да киһи суоҕа буолуо, тоҕо диэтэххэ, киһи барыта кинини Саһаанынан, дьиэ кэргэнин Саһааннарынан эрэ билэллэр. Ойоҕо кытта Саһаан Аана, биэс уолаттара эмиэ бары: Саһаан Сааска, Саһаан Бааска, Саһаан Тараас, Саһаан Хаппытыан, Саһаан Сааба диэннэр. Саһаан Дабыыд, Тиэтэл Генашка уонна Ырыган Ыстапаан күһүн-саас кыра да улахан да булка, сайынын күөлгэ, өрүскэ мэлдьи бииргэ сылдьаллар. Оттон Ыстапааҥҥа, нэһилиэккэ хас да Ыстапаан баарын иһин буккуйумаары арааран, уһун синньигэс иҥиир сула киһиэхэ Ырыган диэн аат иҥэрбиттэрэ. Баҕар итэҕэйиҥ-итэҕэйимэҥ, дьиктитэ диэн, бу дьон үһүөн дьэ арыгыны икки табаҕы адьас сэҥээрбэттэр. Сиргэ бардахтарына сиэри-туому эрэ тутуһаары – Байанайдарын айах тутаары – биир иһити, дэҥҥэ хаа табаҕы, ону да умна сыһа-сыһа илдьэ барааччылар.

Ити курдук Ыстапаан мастаан киирээт, сааскы куска бараары кустуур сэбин-сэбиргэлин бэлэмнэнэ сылдьан ити курдук соһуччу баҕайы ыалдьан хаалбыта. Дьиҥинэн, куораттан өссө кыһын дьон сүбэтинэн атаһа Хабырыысканан чэпчэки сыаналаах биэс сүүс устуука уон иккилээх «Pozis», «Феттер», «Тандем» ботуруоннары ылларбыта. Ити иннинэ оҕо эрдэҕиттэн илдьэ сылдьар, өссө аҕатыттан хаалбыт биэстэ ытар, эргэ эрээри эрэллээх уон иккилээх «МЦ 21–12» саалаах этэ, онтон былырыын харчы мунньунан уруккуттан ымсыырар ыт баҕалаах итальянскай «BENELLI SUPER VINCI» саатын атыыласпыта. Сиргэ үүтээннээх, булка сылдьар аттаах, ааттаах тайахсыт ыттаах, тыы да илим да баар киһитэ дьиҥинэн. Аҕыйах сыллааҕыта бэрт өр көрдөөн кэтэҕэр байыаннай муостаах, син сэнэх УАЗ булуммута. Уу кутар «ЗИЛ-131» массыыналаах буолан кыһынын тэрилтэлэргэ, сайынын ыалга уу кутан хайа да ыарахан кэмҥэ харчынан тутайбатах ыал. Тус да олоҕо барыта этэҥҥэ табыллан, санаа хоту баран испитэ. Таптыыр кэргэннээх, туран эрэр уоллаах кыыс оҕолордоох. Дьиэ-уот, хаһаайыстыба баар аҕай. Ыстапаан аҕата Суоппар Арамаан сүрдээх үлэһитэ. Техникаҕа, тутууга, булка сыһыана ордук бу орто уола Ыстапааҥҥа бэриллибит. Онон оҕо эрдэҕиттэн техникаҕа сыһыаннааҕа таайан, кини эмиэ оскуоланы бүтэрээтин, суоппар идэтин талбыта. Элбэх иитимньилээх буолан төрөппүттэрэ сөбүгэр сүөһүлээх-астаах этилэр. Ыстапаан оҕо эрдэҕиттэн хотоҥҥо, ынахха, окко-маска, быһата хара үлэҕэ сыстаҕас. Ол иһин кыралыын-улаханныын уонча төбөлөөхтөр, куурусса туталлар, итиэннэ сибиинньэ ииттэр идэлээхтэр. Ийэтэ, Чордо кыыһа Өрүүнэ эмээхсин билигин баар, кыра кыыһыгар Лаанаҕа дьиэһиттиир, сиэн көрөр.

Ыстапаан ыарыытын, дьиҥинэн, кэргэнигэр эппэккэ кистээн сылдьыбыта. Ол эрээри Ылдьааната барахсан киһитэ уруккутун курдук үөрэ-көтө кимиритэ аһаабат, аска талымастанар, хайдах эрэ сэниэтэ суох курдугуттан, саҥата-иҥэтэ сүппүтүттэн Ыстапаана ыалдьыбытын сэрэйбитэ. Онон ойоҕо күһэйэн, бастаан улууска, салгыы ыарыыта ааспата бэрдиттэн иккиэн куоракка тиийэн көрдөрбүттэригэр суон очоҕоһор куһаҕан искэн үөскээбит диэбиттэрэ. Онкодиспансерга көрбүт-истибит бырааһа Александр Иванович Федоров диэн хотуттан сылдьар киһи ыҥыран ылан, ыарыытын диагноһын ырааҕынан таайтаран эппитигэр, төһө да бэйэтэ уорбалыы санаатар, быраас тылын олус ыараханнык ылыммыта. Бэл диэтэр, бастаан истээт мэктиэтигэр кулгааҕа чуҥкунаабыта. Ол дөйүөрэн олорон кулгааҕын уһугунан иһиттэҕинэ, бырааһа эпэрээссийэ, химия эҥин диир быһыылааҕа. Киниэхэ соһуччу этэ, ыраас халлааҥҥа этиҥ этэринии, өлөр ыарыы буулаабытын бу ордук эмчиттэн истэр. Долгуйан хаалан, салгыы быраас саҥатын-иҥэтин өйдөөн-дьүүллээн истибэтэҕэ даҕаны. Арай быраастан кубарыйан хаалбыт киһи тахсыбытыгар, кэргэнэ Ылдьаана анализ түмүгэ куһаҕанын тута сэрэйбитэ. Саҥата суох бырааска киирэн тугун-хайдаҕын барытын чопчуласпыта, сиһилии билбитэ, инникитин хайдах эмтэнэри ыйыталаспыта. Оттон оччолоох куһаҕан сураҕы истибит Ыстапаан эрэйдээх ол күнү быһа, оройго бэрдэрбит курдук, түҥ-таҥ сылдьыбыта. Хайдах быраастан тахсыбытын, хайдах таҥныбытын, хайдах орто балтын аахха тиийбитин итирик киһиэхэ дылы үдүк-бадык өйдүүр. Ыар санаа баттыга, куһаҕан сонун сүгэһэрэ тустаахха дьэ оннук ыарахан буоллаҕа.

Ыалдьан хаалан Ыстапаан сайыны быһа көрдөрүнэн, устунан балыыһаҕа киирэн химияланан эҥин кыһыны быһа куораттан арахпата. Хата, балта Балбааралаах түөрт хостоох дьиэлээх, эрдэ ыал буолбут буолан оҕолоро туспа барбыттарынан эринээн иккиэлэр эрэ. Онон балтыгар балыыһаттан киирэ-тахса, тыаттан кэлэ-бара сылдьан түһэр дьиэлээх буолан чахчы абыранна. Химиялара диэн үөрэммэтэх, урут эмтэммэтэх, систиэмэ ылбатах киһиэхэ дьаабы да буолар эбит. Били аҕатыттан бэрсибит будьурҕай хойуу баттаҕа модьууннаабыт ньирэй түүтүнүү таһы-бааччы килэччи түһэн хаалбыта. Үйэтигэр тараҕай сылдьыбатах киһи аны ол онтуттан кыбыстара. Хата, бу кэлин баттаҕа убаҕас да буоллар арыый онон-манан, одоҥ-додоҥ үүнэн, санаата син көннө. Уонна оттон тыыннаах хаалар баҕа баһаам буолан, туох эми аныыллар да барытын иһэн, куоракка суох эмтэрин соҕурууттан булларан кыаҕа баарынан эмтэнэ сатыыр мөккүөннээх.

Ол гынан баран, бу кэнники ыйга туох да төрүөтэ суох санаата-оноото түһэрэ олус элбээтэ. Баҕар ити кэлиҥҥи кэмҥэ ыарыыта ыбылы ылан иһэриттэн, бэргиириттэн тутулуктааҕа буолуо… Киһи эрэйдээх санаата аттаах-оҕустаах буолбатах, санаа түһэрэ-тахсара ханна барыа баарай.

Сайын хаһаайыстыбаларын күтүөтэ Ньукулааскы көрөн, ынахтарын балта Лаана ыан, эбэлэрэ Өрүүнэ сиэннэрин көрөн-истэн, дьиэһиттээн абыраабыттара. Доҕотторо Дьооҕурун оттообуттара уонна өссө үргүлдьү кыбыытыгар тиэйэн киллэрэн кэбиспиттэрэ. Инньэ гынан, быйыл абыранна, «ойуурдаах куобах охтубатын, дьонноох киһи тутайбатын» дьиҥ-чахчы этинэн-хаанынан биллэ.

Биир дьиктитэ диэн, киһи бэйэтэ чэгиэн, этэҥҥэ сылдьар буоллаҕына атын киһи ыалдьарыгар, мөлтүүрүгэр-ахсыырыгар кыһаллыбат, хайдаҕар-туоҕар адьас наадыйбат буолар эбит. Ыстапаан да ыарыһахтыыр, ыалдьар-сүтэр атаһа-доҕоро, билэр-билбэт киһитэ элбэх эрээри, эмиэ аанньа ахсарбатыттан, дьолоҕойугар оҕустаран да көрбөтүттэн билигин бэйэтэ бу буолан олорон сонньуйар эрэ. Дьэ өйдөөбүт, дьэ билбит курдук. Көр эрэ, ити кини улаханнык ыалдьыбытын доҕотторо-атастара, аймахтара истэн-билэн баран, ыарахан сыаналаах эмтэри соҕурууттан ылларалларыгар үбүнэн-харчынан хайдахтаах көмөлөстүлэр, сүбэлэринэн-амаларынан хайдах курдук өйөөтүлэр?! Киһи киһиэхэ истиҥ сыһыана, иһирэх тыла, болҕомтото тугунан да кэмнэммэт күндүттэн күндүтүн Ыстапаан оттон дьэ ити биллэҕэ дии…

Эмискэ ойон тураат, Ыстапаан олоппоско ыттан бэйэтигэр сөп гынаары олус үрдүк гыммыт дууһун биэстээх хаптаһын баалкытыгар быатын кылгатан, ыыйылыннары баайан баран, ыга тардыалаан чиҥэтэн биэрдэ, итиэннэ, былыргы киинэлэргэ көрбүтүн үтүктэн оҥорбут маамыктатын кэҥэтэн моонньугар кэттэ. Ити быатын синньигэс күөкэгэр моонньугар иилинэн, кыарата тардан баран, икки илиитинэн быатын уобуруччутун хам тутан турда…

Олоппоһун түөрэ тэбиэн иннинэ олорон кэлбит олоҕо хараҕар, киинэ лиэнтэтин түргэтэппит курдук, биир күдьүс элэҥнэтэн кыл түгэнэ көстөн ааста. Оттон дьиэҕэ утуйа сыттахтарына, бырастыылаһан сэрэнэн сыллаан ылбыт үүт-үкчү бэйэтин курдук уолун Ньургунун, баар-суох атаахтатар кыыһын Ритатын, кэргэнин Ылдьаанатын санаан, уйадыйан хараҕа ууланна, сүрэҕэ ньүөлүйэн түөһүн иһин ыарыылаахтык ытырбахтаата.

Суох, кэбис!.. Бу курдук бэйэбин дьаһанан оҕолорбун тулаайах, кэргэммин огдообо хаалларарым… ийэм эмээхсини хомоторум, доҕотторбун, урууларбын-аймахтарбын кэлэтэрим сатаммат!.. Күүстээх санаа ылыныахха… Ыарыыны кытары охсуһуохха, ыалдьары тулуйуохха. Олох олорорго дьулуһуохха. Саатар оҕолорбун атахтарыгар туруоруохпун наада бу олох ыараабыт, олус уустук кэмигэр. Истэр былаһын тухары бу ыарыыттан эмтэммит суох курдук эрээри, дэҥнэтэн өрүттүбүт, устунан үтүөрбүт да дьон баарын истэбин ээ. Ити биир билэр кырдьаҕаһа Ахталба Дьарааһын очоҕоһун буулаабыт искэнин ылларбыта букатын ыраатта. Быһыыта биэстэ оҥоһуллубута бадаҕа. Бүтэһик эпэрээссийэтин кэннэ уола Баппат Бааска аҕам олох мөлтөх сытар, эрэл суох диэбитэ да, оҕонньордоро барахсан, былыргы хатарыыта таайан, хата, туран кэлбитэ, доҕоор. Ити арааһа, умнубатах буоллахпына, уонтан тахса сыллааҕыта этэ. Дьэ ити. Өссө мин туспунан истэн-билэн тоҕус уончалаах ытык кырдьаҕас тайахха тэптэрэн иллэрээ күннээҕитэ кэлэн сэргэхситэн, санаабын көтөҕөөрү кэлэ сылдьыбыта ээ. Барахсаным баара. Оҕонньорго тэҥнээтэххэ, о дьэ, мин отой мөлтөх киһибин. Дьарааһын таайтаран этэринэн, биһиги ыарыыбыт биир, онон мин эдэр киһи оҥоттордохпуна, харахтан сыыһы ылбыт курдук үтүөрүөхпүн сөп үһү. Кинини эмиэ эрдэ химиялаан, искэнин хаптатан уонна саастаах киһини үчүгэйдик эмтээн, ыарахан эпэрээссийэҕэ бэлэмнээн баран биирдэ оҥорбуттар. «Ыстапаан эдэргин, онон алыс санааҕын түһэримэ, доҕор. Эмчиттэр чуолаан эн ыарыыгын кыайалларын билэн эрдэхтэрэ, ол иһин эйигин дьаныһан туран эмтииллэр. Аһара харыс хаалыма, олус сүөм түһүмэ. Мэдэссиинэ сыл аайы балысханнык сайда турар, оннооҕор буолуох ыарахан ыарыыны кыайаллар, чэ, кытаатан үчүгэйи эрэ ыралан, эмтэннэххинэ үтүөрүөҥ, кэллэххинэ өссө да дуобаттыахпыт, баарыстыахпыт», – диэн барбыта.

Уонна оттон ити билигин бэйэтигэр тиийиммит, ол иһигэр быаламмыт дьону аны ииҥҥэ түһэриэхтэрин иннинэ мөҕө-мөҕө таһыйаллар уонна хоруоптарын иһигэр эргитэн умсары угаллар. Буорун үрдүгэр өссө үөр буолбатын диэн тэтиҥ тоһоҕотун батары анньаллар. Икки сыллааҕыта Кэлэҕэй Сүөдэрдээх уоллара сүрдээх бэһиэлэй, дэлэй кэпсээннээҕин иһин, Баһаам Бааска диэн ааттаммыт дьоһуннаах ыччат быстах санааттан оннук буолбутун, былыр бэйэтигэр тиийиммит өлүөхсүтү харайыы сиэрин-туомун тутуһан кылабыыһаттан тэйиччи харайбыттара уонна дьиэлэригэр бокуонньук бүтэһик аһылыгын бамыынканы тэрийбэтэхтэрэ даҕаны. Эдэр киһи бэйэтигэр тиийиммитин аһыммыт да, сиилээбит да баара. Дьиҥинэн Бааска таптыыр кыыһа атын киһиэхэ кэргэн тахсыбытыттан санаата оонньоон быстах санааттан былдьаммыта. Быстах санаа төһөлөөх киһини кылгас үйэлээбитэ буолуой бу?!.

…Бу быаланаары туран киһи эрэйдээх төбөтүн иһигэр дьэ арааһы барытын эргитэн саныыр ээ. Ким тугу диэҕэр, дьон туох диэн саныахтарыгар, хайдах харайыахтарыгар тиийэ.

Ыстапаан ити курдук дууһата аймана ытыллан, өйөсанаата күлүгүрэ саппаҕыран, хараҕа хараҥаран олоппоһун түөрэ тэбиэхчэ буолан иһэн, эмискэ үлүгэр арааһы барытын кыл түгэнэ ыгыллыбыт баһын иһигэр эргитэн ылаат, моонньугар иилиммит быатыттан төлөрүтүннэ. Ол кэнниттэн баалкыттан быатын сүөрэн ылан кыбыстыбыт, сааппыт курдук ылан хоонньугар кистии угунна. Олоппоһун оннугар ууран баран оргууй таһырдьа таҕыста уонна ытын тиийэн кууһан олорон, имэрийэ-имэрийэ: «Бэчээт, акаары иччигин бырастыы гын. Быстах санааттан алдьархайы оҥосто сыстым. Кэбис. Оҕолорум, кэргэним, дьонум-сэргэм, доҕотторум уонна эйигин кытары бултуу барарым туһугар олох иһин охсуһуом», – диэн кинини көмүскэһэн эһэҕэ да киирэрин кэрэйбэт эрэллээх ыт доҕоро Бэчээт тыатааҕы быһа хадьырыйбыт мултугур кулгааҕар андаҕайар кэриэтэ сибигинэйдэ…

Кырдьык, ити саас Ыстапааны Дьокуускайга ыҥыран ылан анализтарын туттарбытын кэннэ, туох баар бары ирдэнэр докумуонун бэлэмнээт, Москва куоракка утаарбыттара. Онно федеральнай суолталаах анал Онкологическай кииҥҥэ тиийэн, уһаабакка эрэ суһаллык оҥоһуллубута. Кини дьолугар Дьокуускайга эмтээбит бырааһа Александр Иванович барахсан чопчу диагноз туруоран ыарыытын быһааран, кэмигэр химиялатан уонна сөпкө эмтээн ыарыытын тарҕаппатах. Инньэ гынан, эпэрээссийэлээбит кырдьаҕас бырааһа, профессор, күн сирин иккистээн көрдөрбүт күндү киһитэ Николай Петрович Мозговой наркозтан тахсан өйдөммүтүн кэннэ киирэн аҕабыыт курдук сөҥ куолаһынан чуордук: «Степан, как говорится, ты мужик в рубашке родился. Повезло тебе дорогой, что там в Якутске вовремя и профессионально тебя лечили. Опухоль, к вашему счастью, только благодаря из-за правильного и своевременного лечения не распространилась. Так что Вы будете еще долго жить, внуков и правнуков нянчите», – диэн эппитэ кулгааҕар сааскы айылҕа уһуктар кэрэ тыаһа-ууһа буолан иһиллибитэ.