Текст книги "Эн баҕас!"

Билигин Ыстапаан дьоллоох-соргулаах. Бүгүн бу ыһыах иннинээҕи нэдиэлэ биир үтүөкэн, чаҕылхай күннээх сарсыардатыгар күүлэтин таһыгар табахтыы олорон, акаарытык быһыыланан быстах санааҕа былдьата сыспытын саныы-саныы сонньуйар, бэйэтэ-бэйэтиттэн кэлэйэр. Быстах санаа диэн адьас дьаабы эбит. Арай ол быатын кэтэн кэбилэнэн, аан ийэ дойдутуттан арахсаары туран алҕаска Ахталба Дьарааһын барахсан ыарыыттан эмтэнэн үтүөрэр эрэл кыыма баарын сахпытын, оҕолорун, кэргэнин, ийэтин, доҕотторун-атастарын санаабатах буоллун. Олоппоһун кыл түгэнигэр түөрэ тэппит буоллун… Оччоҕо ытык кырдьаҕас Дьарааһынтан куһаҕаннык быһыыламмытын иһин бар дьонун ортотугар мөҕүллэн, сааттаахтык таһыллан баран, хоруобун иһигэр сирэйинэн умса ууруллан кылабыыһаттан ойуччу, ойуур быыһыгар Баһаам Бааска таһыгар сир анныгар түүнүгүрэн, таһы-бааччы умнуллан сытаахтыа этэ.

Быстах санааттан, хата, бу саас тэлгэһэтин иһигэр бэйэтигэр тиийиммэтэҕиттэн, чугас дьонун хомоппотоҕуттан, өлөр өлүүгэ алҕаһатан сыыһа үктээн чуут-чаат олоҕун түмүктүүр бүтэһик биир хардыы оҥорботоҕуттан, этэҥҥэ эппэрээсийэлэнэн тыыннаах хаалбытыттын үөрэн – саҥата суох саҕахха кытара кыыһан тахсыбыт саҥа күнү айхаллыы көрсө, олбуор иһигэр түүнүн босхо ыытыллан харабыллыыр сорудаҕын толорон көҥүл көччүйэр, тиэргэни биир гына тиҥсирийэ сылдьар булчут ытын Бэчээти кытары истиҥник эйэргэһэ, оҕолуу күлэ-үөрэ сэгэйэн, ис иһиттэн сырдаан мичээрдии олордо.

Таҥара кырыыҺа эрэ, туох эрэ…

Иннин тымтыктанан көрбүт суох.

Тулаайах, аҥаардас, араас дьылҕалаах, бодолоох, уруута-аймаҕа суох суос-соҕотох хаалбыт дьону мунньар Дьокуускайдааҕы кырдьаҕастар уонна инбэлииттэр интэринээт-дьиэлэригэр бүгүн биэнсийэҕэ бу саҥардыы тахсыбыт эрээри, ыарахан олох содулуттан иһэн-аһаан сирэйэ-хараҕа иэдэйбит, уос-тиис бараммыт, ыар аһыыга баттатан адьас кырдьаҕас эмээхсин курдук көрүҥнэммит дьахтары тыаттан аҕалан олохтоотулар. Эрэйдээх, эмиэ бэйэтин курдук дьылҕалаах, кырдьар сааһыгар дойдутугар көрөр-истэр киһитэ суох хаалан бу дойдуну булбута уонча сыл буолбут, бу аҕыйах хонуктааҕыта биир хоско олорбут үөлээннээҕэ, истиҥ дьүөгэтэ буолбут Маарыйата өлөн – бу сирдээҕи олоҕор иккистээн соҕотохсуйбут Балбаара эмээхсиҥҥэ дьукаах буолла.

Муоча киирбит күнүгэр сэбиэдиссэйи кытары сирэй көрсөн олорон кэпсэтэн, интэринээт-дьиэ олохтоммут бэрээдэгин билсэн, докумуоннарын туттаран баран, саҥата-иҥэтэ суох икки киһиэхэ аналлаах 255-с хоско киирэн олорбута ырааппыт эмээхсини кытары дорооболоһоот, аҕыйах таҥас дуомнаах суумкатын орон атаҕар уурда. Ол кэннэ эмээхсини кытары айах атан кэпсэппэккэ эрэ, сиэстэрэ-хаһаайка киллэрэн ыйбыт оронугар улаҕа диэки хайыһан: «Чээ, бэйи, бүгүн миэхэ бу да сөп буолуо», – диэбиттии куттаабыт кыра оҕо курдук кумуччу туттан баран сытынан кэбистэ.

Балбаара саҥа дьукааҕын ити дьикти быһыытыттан, киниэхэ тоҥ сыһыаныттан өһүргэнэ санаабата. Бэйэтэ этинэн-хаанынан билбит суола. Төрөөбүт-үөскээбит, киһи-хара буолбут, ыал-күүс буолан олорбут, кыанар эрдэххинэ үлэлээбит-хамсаабыт, олоҕуҥ ааспыт дойдутуттан, аймах-билэ дьоҥҥуттан, доҕотторгуттан-атастаргыттан, дьүөгэлэргиттэн аны хаһан да көрсүбэттии атырдьах салаатыныы арахсан кэлии сыанан-арыынан аҕаабатын бэркэ диэн билэр. «Нэдиэлэ иһинэн, сыыйабаайа үөрэннэҕинэ уоскуйуо, оннун-тойун үчүгэйдик буллаҕына бэйэтэ кэпсэтиэ, онтон билсэн-көрсөн иһиэхпит буоллаҕа… Уонча сыл бу биир хоско олорбут Маарыйам эмиэ бу курдук, бастаан киирэн баран, барахсаным сыыһа үс күн устата оронуттан турбакка сыҥсыйан ытыы сытаахтаабыта. Төрдүс күнүгэр уоскуйан дьэ кэпсэппитэ…» – диэн Балбаара кырдьаҕас киһи сиэринэн, тайахха тэптэрэн табахтыы тахсан иһэн иһигэр санаата.

Саҥа дьукаах күнүс туран суунан-тараанан баран, бу хос сокуоннай хаһаайката буолбута ырааппыт эмээхсини кытары эбиэттии олорон билистэ. Астара-үөллэрэ тотоойу, үгүөрү эбит. Үчүгэйэ диэн туалет, душ бэйэлэригэр баарыттан саҥа киһи үөрдэ. Үөрүмүнэ. Бу дойдуну булуор диэри Муоча нэһилиэгэр бар дьонун барытын кэлэппит буор иһээччи, суунары-тараанары умнубут, киһилии бодотун сүтэрбит, туохтан барытыттан кэлэйбит, киһиэхэ барытыгар өлөрдүү өстүйбүт дьахтар этэ буоллаҕа…

Ону дьиҥинэн өйдүүр киһи букатын аҕыйах. Уон тарбах иһинэн баттанар дьон… Баара-суоҕа тарбах эрэ иһинэн.

Оо, олох сокуона, били этэллэригэр дылы, дьэ, чахчы да тыйыс буолар эбиккин ээ тустаахха.

– Хайа, тоойуом, Муочаа, хата, түргэнник бэттэх кэллиҥ дии. Хайа дойдугунуй бу? – Балбаара сэрэнэн ыйытар. – Мин Бүлүү тыатыттан төрүттээхпин. Бу дойдуну булбутум уонча сыл буолла. Үөрэннэххэ үчүгэй. Бэлэм ас-үөл, ыраас таҥас-сап, сылаас дьиэ-уот, араадьыйа, тэлэбиисэр баар. Хоскор холодильник, телевизор, ону сэргэ эбии астанарыҥ, чэйдэнэриҥ көҥүллэнэр. Дьарыктаах киһиэхэ араас барыта баар: иистэнэр киһиэхэ иис куруһуога, уһанар, уруһуйдуур, үҥкүүлүүр, ыллыыр-туойар дьоҥҥо тус-туһунан. Онон кыанар киһи бу манна тутахсыйбат, тэһийэр.

– Илин эҥээрбин. Үгүс-элбэх аймаҕа суохпун. Биир убайдааҕым үөрэҕин бүтэриэҕиттэн хоту улууска олохсуйбута ыраатта. Ыал. Оҕото-уруута элбэх. Билсибэтэхпит ыраатта, – остуолга сытар кыра чаайынай ньуосканы тарбаҕын иһигэр эргитэрин быыһыгар саҥарда. – Бэйэм тус олохпор табыллыбатым.

– Дьэ кыһалҕа диэтэҕиҥ. Бу дойдуну бары да биир кыһалҕалаах, майгыннаһар дьылҕалаах дьон булаахтыыбыт ээ, – Балбаара түннүгүнэн одуулаһа олорон кэпсиир. – Мин даҕаны манна үтүө баҕабынан кэлбэтэҕим. Дойдубар соҕотоҕун олорор кыаҕа суох буолбутум кэннэ, сөбүлэҥмин ылан бу дойдуга утаарбыттара. Эн курдук эмиэ халыҥ уруута-аймаҕа суох, тулаайах киһибин. Биир убайдааҕым, Уйбаан ыал буолбакка сылдьан сэриигэ сураҕа суох сүппүтэ. Ийэм, аҕам, эдьиийим, балтыларым сэрии аас-туор сылларын туораабатахтара. Мин да хоргуйан өлүөхпүн детдомҥа ыланнар тыыннаах хаалбытым. Кэлин колхуоска, онтон сопхуоска ыанньыксытынан үлэлээн баран биэнсийэҕэ тахсыбытым. Кэргэннээх этим. Оҕоломмотохпут. Оҕо ииттиэххэ диирбин, бокуонньугум эрэйдээх буолумматаҕа. Оннук кырдьыбыппыт. Онтон оҕонньорум Ньукулай өлбүтүн кэннэ, биэс-алта сыл соҕотоҕун олоро сатаабытым да, кырдьан от-мас булуута, тиэйиитэ-таһыыта кыайтарбакка сүөһүбүн-аспын эспитим. Аны ыарытыйаммын дьоммор-сэргэбэр боҕуу буолумаары, дьиҥинэн бэйэм тылланаммын бу дойдуга кэлбитим. Куорат буолан үчүгэй. Кыанар дьон көҥүллэтэннэр ханна баҕарар сылдьаллар, ыалга да хоно-өрүү, аймахтаах дьон сайын дойдуларыгар кытары сайылыы бараллар. Оттон миэхэ дойдум дьоно кэлэ-бара, билсэ турар буоланнар нэһилиэгим олоҕун-дьаһаҕын, сонунун кэм истэн-билэн олоробун. Онон тэһийэбин. Саас ыраатта. Быйыл күһүҥҥэ этэҥҥэ тиийдэрбин, бу да буолларбын аҕыс уон тоҕуспун туолуом этэ.

– Тыый. Балбаара мин ийэбиттэн уонтан тахса сыл аҕа эбиккин дии. Ийэм эрэйдээх эдэригэр да өлбүт эбит. Аҕабыт биһиги кырабытыгар былаҕайга былдьаммыта үһү. Онон аҕабын бу диэн өйдөөбөппүн, бэл диэтэр, аатын да билбэппин. Кэлии киһи диэбиттэрэ арай, – Муоча үөһэ тыынан баран, чааскытыгар эбии чэй кутунна. – Эн миигиттэн соһуйума. Мин сааспынан букатын эдэрбин. Хата, хайдах эрэ үлэм ыстааһа алҕас хапсан, былырыын биэнсийэҕэ тахсыбытым кэннэ, социальнай харалта үлэһиттэрэ докумуоммун толоро охсоннор уонна бу сиргэ миэстэ тахсан, арыгыбын эмтэтэн, таарыйа балыыһаҕа сытан эмтэнэн баран манна кэллим.

Муоча тус бэйэтин эрэйдээх-буруйдаах олоҕун кэпсээнэ:

– Мин аҕам эрдэ өлөн, кыра нэһилиэккэ убайбыныын оскуолаҕа остуорастыыр аҥаардас ийэбитигэр иитиллибиппит. Онон кыһалҕалаах олоҕу оҕо эрдэхпиттэн билэбин. Остуорас оҕото диэн оччоттон оҕолор да атаҕастыыллар этэ, билигин кэлэн эттэххэ, учууталлар да аһаҕастык сэнииллэрэ. Элбэхтэ баттахпыттан тардыллыбыт, була сатаан мөҕүллүбүт, быыһыгар-ардыгар сынньыллыбыт да кыыспын. Атаҕастанар баар этэ саамай абалааҕа уонна кыһыылааҕа. Ону туох диэн ийэбэр үҥсүөхпүнүй. Хаһан көмүскүөҕүн. Ону билэр буоламмын, бэйэбин буолбакка, ийэбин аһынаммын уонна харыһыйаммын, атаҕастаннахпына даҕаны эппэт буолар этим. Убайым эрэйдээх бэрт дэҥҥэ түбэһэ түстэҕинэ көмүскэһэ сатыыр этэ да, улахан уолаттартан эбэтэр кыргыттартан хата бэйэтэ кырбана сыһааччы.

Биһиги ийэлээх-аҕалаах оҕолор курдук таҥныбатахпыт-саптыбатахпыт, аһылыкпыт да кыра хамнастаах остуорас сиэринэн этэ. Эти-арыыны нуорманан ыллахпытына кэмчилээн сиирбит. Минньигэс ас, кэмпиэт-сакалаат туһунан этэ да барыллыбат. Кистээбэккэ эттэххэ, ити астарын олох хойут амсайбытым.

Ити курдук ортотук үөрэнэн оскуоланы бүтэрэр сылбар ыам ыйын бүтүүтэ ийэм эрэйдээх уһуннук ыалдьан өлбүтэ. Убайым ол саҕана Алдаҥҥа үөрэнэ сылдьар буолан ийэтин тиһэх суолугар атаарыыга кыайан кэлбэтэҕэ уонна дойдутугар үктэммэтэҕэ. Үөрэҕин бүтэрээт, хоту түспүтүнэн… Онон тура тулаайах хаалбыт уон сэттэлээх кыыс ханна барыахпыный, эһиил үөрэнэ барарбар харчыланыам этэ диэммин учаастакка ыанньыксыттыы тахсыбытым. Эрэйдээх. Акаары санаабар уонна оҕотугум бэрт этэ буоллаҕа.

Ол тахсан саҥардыы үлэлии сырыттахпына, ийэм аһыыта дьэ мүлүрүйүөх курдук буолан эрдэҕинэ, миэнэ миэнин курдук, биир киһийдэх тулаайах диэн сэнээн, атаҕастаан сайылыкка дьон суоҕар түбэһиннэрэн күүһүлээбитэ. Өссө этиэҥ да өлөрөн кэбиһиэм диэн сааммыта. Ону мин куттанаммын уонна кыбыстаммын кистээбитим, ханна да үҥсүбэтэҕим, кимиэхэ да эппэтэҕим. Ол оннук хаалбыта эрээри, күһүнүгэр ол саарбах киһиттэн хат буолан хаалбыт этим. Хомойоммун, күһүҥҥү хараҥа түүннэргэ хаста да тыаҕа тахсан быаланан кэбиһээри гынан бараммын тохтообутум. Бу курдук дьылҕаланарбын оччолорго билбитим эбитэ буоллар, биир-биэс тыла суох моҥнубут буолуом этэ.

Аны оһоҕостоохпун билэннэр, бэйэм дьонум миигин чэпчэки, содур кыыс эбит диэн ким кэннибиттэн, ким сирэйбэр аһаҕастык этэн, сиилээн-сэмэлээн, үгэргээн-хооһурҕаан киирэн барбыттара. Кимиэхэ сэлээрчэх, кимиэхэ боростотуукка аатырбытым. Дьиҥинэн, атын дьону кытары сылдьыспытым суоҕа эрээри. Миигин үөҕэн тахсар, тиистэрин сааҕын ыраастанар дьахталлар, хата, бэйэлэрэ көссүүлэһэн түһэн дьэ сүрдээхтэр эбит этэ. Эрдэрэ субу ааннарын сабан тахсаатын, сорохторо сонно тута түннүгүнэн киһи киллэрэллэрин элбэхтик түбэһэ көрбүтүм эрээри, абааһыны баран, туора дьон олоҕор тоҕо эмиэ кыттыстамый диэммин көрө-көрө көрбөтөҕө-билбэтэҕэ буоларым. Билигин кэлэн, оччолорго оннук гыммытым саамай сөп эбит дии саныыбын.

Ол курдук куһаҕан киһиттэн күүһүлэнэн, алҕаска хаптаран оҕолонон хааллым. Ити кэнниттэн учаастактан дьиэбэр киирэн араас тэрилтэҕэ атах-бытах үлэҕэ хара күүспүнэн сыҥаланан, оҕобунаан тиийинэр-тиийиммэт бөрөнөн олордум. Ол олороммун, от-мас булунар кыһалҕатыттан тыаҕа сытар масчыт киһини кытары булсуспутум. Киһим сааһынан миигиттэн аҕа, арҕаа Украинаттан сылдьар, аҕата поляк, ийэтэ украинка. Бэйэтэ этэринэн поляк икки украинец ыккардынан, поляукраин. Тыаттан киирдэҕинэ миэхэ түһэр. Ол сылдьан чугасыһан, устунан хоонньоһон ыал буолан хааллыбыт. Мин оҕобун Сашаны туораппат, уолум да бастаан утаа атыҥырыах курдук буолан иһэн киһибэр сыһынна. Дьэ ол курдук Петро биһикки иккис сылбытыгар Мария диэн кыыстанныбыт, онтон өссө икки сыл буолан баран аны Петя диэн уолланныбыт. Инньэ гынан үс оҕолоох, оччотооҕунан интернациональнай дьиэ кэргэн буолан этэҥҥэ олордубут.

Дьэ онтон биир саас, олорбуппут сыччах, олохпун огдолуппут бастакы ыар охсууну ылбытым. Улахан уолум Саша уон алта сааһыгар доҕор уолунуун кустуу сылдьан алҕаска сааҕа дэҥнэнэн суорума суолламмыта. Дулҕа быыһыгар түспүт куһу куоттарымаары тутуу былдьаһан, омуна дэлэ этэ дуо, прикладынан охсубута, иитиилээх саата эстэн быттыгынан хорук тымырын быһа ытыммыт. Быыһаныах киһини хаана кэлэрин кыайан бопсубаккалар, суола-ииһэ суох биир көстөөх сиртэн «Беларусь» тыраахтыр бырысыабар оччо тыыннаах тиэллэн кэлэн баран, хирургияҕа көтөҕөн киллэрэн эпэрээссийэлиир остуолларыгар сытыарааттарын кытары быстыбыта. Ити курдук улахан уолбутуттан хомолтолоохтук илии соттубуппут.

Онтон Машам барахсан, дьиэбэр-уоппар баар-суох көмөлөһөөччүм, уҥа илиим, сэгэрим сыыһа оскуоланы бүтэрэр сылыгар суох буолбута. Муҥнааҕым кыһыҥҥы киэһэ, эбиитин аан тумаҥҥа, мин балыыһаҕа сыттахпына ас астаан аҕалаары быстах өлүүгэ былдьанаахтаабыта. Суол кытыытынан хааман иһэн, өлөр быатыгар, от тиэйэн ааспыт тыраахтыр сыарҕатын суолуттан халтарыйан, өлүү түбэлтэлээх ааһан иһэр таһаҕас массыынатын кэлин көлүөһэтигэр киирэн биэрээхтээбитэ. Дьэ буолар да эбит.

Эрим Петро кыыһа өлүөҕүттэн арыгы иһэр буолбута. Кыыһым аһыытын тулуйбаккабын, эбиитин уолум ааспат-арахпат кутурҕана хоһулаһан, устунан аны мин ити аска убаммытым. Иккиэн иһэр буолбуппут кэннэ туох аанньа буолуой, олохпут сыыйа огдолуйан барбыта.

Өлөр өлүү буулаатаҕына, дьэ барыта наар аанньа буолар. Ол иһин нууччалар: «Беда не приходит одна», «Пришла беда – отворяй ворота» дииллэр. Биир сайын кыра уолбут Петя, улааппыт уол Аммаҕа сөтүөлүү сылдьан ууга түспүтэ. Оҕом эрэйдээҕи, сүүрүккэ оҕустаран ырааппыт киһини, нэдиэлэ буолан баран отчуттар талах быыһыгар кытылга тиксэн сытарын алҕас булбуттара. Биир нэдиэлэ ууга сыппыт оҕобун көрүөххэ диэтэххэ, дьэ дьулаан этэ.

Ити курдук үс оҕобутуттан илии соттубут муҥнаахтар оҕолорбут аһыытын аһыы уунан мүлүрүтээри иккиэн уһаабатахпыт, бэрт сотору буор иһээччи буолбуппут. Дьоммут-сэргэбит бастаан утаа биһигини, кырдьык, төһө кыалларынан өйүү-убуу сатаабыттара. Онтон куруук итирик, өрүү ытыы-соҥуу, суҥхара-сулана сылдьар, күн аайы арыгы, харчы көрдүүр дьонтон сылайан тэйбиттэрэ.

Ол ыал аатыттан ааһан дьүһүлэнэ сырыттахпытына, биир түүн Петром эрэйдээх хотуотугар хараахтаабыта. Бүттэҕим ол. Төһө да иккиэйэх хаалларбыт, истэрбит-аһаатарбыт, ыар аһыыбын тэҥҥэ үллэстэр, эн-мин дэһэр эрим этэ буоллаҕа.

Чороҥ соҕотох хаалан баран, бу кэнниттэн олох олорон да диэн санааттан хаста да бэйэбэр тиийинэ сатаабытым да табыллыбатаҕа. Ону дьэ дьиктиргиибин, ааһа баран муодарҕыыбын. Бэйэбэр холооммун, өлбөт үөстээх киһи баар дииллэрэ, арааһа, кырдьык дуу дии саныыбын.

Туга да суох хаалан баран, кистээбэккэ эттэххэ, ыһыктынан кэбиспитим. Мин туспар тулам барыта хараҥарбыта, уорастыйбыта, тыйыс тыыннаммыта. Аһара дьаабыланаммын, туохха барытыгар өстүйэммин бар дьоммун кэлэппитим…

Билигин кэлэн ытаан-соҥоон оҕолорбун, кэргэммин төннөрбөппүн билэбин. Дьылҕа Хааным бу сирдээҕи олохпун чороҥ соҕотох моҥуурбар ыар ыйаахтаабыт буоллаҕа ити аата.

Сороҕор киэһэ кураанах дьиэбэр, бэрт дэҥҥэ өйдөнөрүм быыһыгар дьонум хаартыскаларын көрөн олороммун: «Айыы Тойон таҥара, миигин бу туох халыҥ аньыыбар-харабар сиэри таһынан ыар дьылҕалаатыҥ ээ?!» – диэн ыһыытаан-хаһыытан ыйытабын да, дьиэм иһэ иһиллээбит курдук уу чуумпу буолар. Харда суох. Арай оҕолорум саҥалара, күлэллэрэ-үөрэллэрэ иһиллибэт, ким да суох буолбута ырааппыт кубус-кураанах дьиэбэр – бэйэм бэйэбэр суланан ытаан сыҥсыйарым эрэ саба туттубут кулгаахпар кутурҕан ырыата буолан иһиллэр.

Балбаара саҥа дьукааҕын тус олоҕун, ыар дьылҕатын туһунан киһи уйулҕата хамсыах дьулаан кэпсээнин истэн, сарбынньахтаах былыргы үрүҥ көмүс ытарҕата улаханнык долгуйбутун биллэрэн биллэр-биллибэттик эйэҥэлээтэ.

– О, дьэ! Тоҕо сүрэй бу! Туох ааттаах амырыын алдьархайай, иэдэмэрдээх иэдээнэй… Дьэ буолар да эбит… Саҥарыахха тыл тиийбэт. Тоойуом, хайаан да хайыаххыный… – тохтоло суох сүүрэн барбыт хараҕын уутун сотто олорон, эмээхсин эдэр дьукааҕар туох да диэн табыгастаах тылы булан этиминэ, бэйэтин санаатынан, төбөтүгэр туох кэлэн түспүтүнэн уоскута сатыы олордо. – Өлбүтү кытта өлбүт суох. Тыыннаах хаалбыт киһи тулуйаргар эрэ тиийэҕин.

Ити курдук биир кыһыҥҥы киэһэ интэринээт-дьиэ кыараҕас хоһугар Дьылҕа Хаан ыйааҕынан бииргэ олорор, бу сиргэ тулаайах хаалар ыар дьылҕаламмыт икки дьахтар: тууйуллубут санааларын-оноолорун тоҕо тэбээн, били этэргэ дылы, тыыннарын таһааран, үүттээх хойуу чэйдэрин бүлүүһэҕэ куттан сыпсырыйан иһэ-иһэ эн-мин дэсиһэн өргө диэри олус истиҥник кэпсэтэ-сэлэһэ олордулар.

Табыллыбатах таптал

Сиргэ түспүт сэрэбиэй, окко түспүт оҥоһуу.

Балаҕан ыйын ортотунааҕы ардаҕа-самыыра, сиигэсилбигэ суох, били дьахтар быттанар дэнэр, ылааҥы күһүҥҥү чаҕылхай күннэр тураллар. Тиэргэн иһигэр уонча саха кууруссалара улааппыт чоппуускаларын кытары хортуоска хостоммут бааһынатыгар буору тибийэн хаһа-хаһа, тиҥсирийэн тугу булбуттарын тоҥсуйан аһыы сылдьаллар. Дьэрэкээн өҥнөөх, сиэдэрэй көстүүлээх дьоҕускаан бөтүүк сотору-сотору бу тиэргэн муҥур хаһаайына буоларын биллэрэн, бүтэй остуолбатыгар көтөн тахсан чөкөллөн олорон, моонньун күөкэтэ-күөкэтэ, бүтэн эрэр кэһиэхтээх куолаһынан үгүрэлии-үгүрэлии солуута суох хаһыытыыр. Саас эрдэ төрөөбүт икки төрөл, биирэ эриэн, иккиһэ сүүһүгэр хара туоһахталаах муус маҥан ньирэй быаларынан хатыспаттарын курдук өртөнөн, утарыта аргыый аҕай кэбинэ сыталлар.

Күһүн буолан буоллаҕа, кыһын кэлэн эрэр сибикитэ хотуттан биллэн, харах ыларын тухары тула барыта кыһыл көмүс солотуу көмүһүнэн кичэйэн сотуллубут. Кырдьык да, күлүмүрдээн көмүс күһүн. Нүөл, нуурал.

 
Хомойума, сонньуйума
Оо, дууһабын ытатыма,
Харах уутун эн тоҕоҥҥун
Мин сүрэхпин ытатыма.
Хаһан этэй, ханна этэй
Билсибиппит хайдах этэй,
Ыраас таптал күрэммитэ
Сибэккибит кэхтибитэ… —
 

диэн хаһан эрэ истибит уонна тылын-өһүн өйдөөн хаалбыт олус үчүгэй матыыптаах, таптал туһунан ырыаны уоһун иһигэр ыллыы-ыллыы, Куоста бүгүн санаата олус көтөҕүллэн, тиэргэнин иһигэр барбах эрэ ырыанан-тойугунан сылдьар.

Үнүр ыала, тугу булбутун-талбытын барытын дьиэтигэр таһынар идэлээх Куоста чочуга оҕустаран сытыылаан биэрбит чараас сүгэтин, бэйэтэ субу аҕай бэрт тиэтэлинэн үс кырыылаах игиинэн салаҥнык тиистэрин аалбыт эрбиитин, ханна түбэһиэх муннукка-ханныкка уурталаабыт өтүйэтин, чыскытын көрдөөн булаттаан, түгэҕэр эргэ тоһоҕолору муспут биэдэрэтигэр холбуу, суулуу тутан угуталаата. Ол кэнниттэн ийэтэ уһун сайын устата аалбыт, хаптаһына алдьаммыт хотонун күкүрүн абырахтыы тахсыан иннинэ, күүлэтин үктэлигэр оҥостон олорон, бэриниилээх «Беломорканал» бөппүрүөскэтин уматтан аргыый аҕай табахтаан сыыйда.

Куоста кинини, Надяны, хаһан, ханна көрдө этэй?!

Икки сыллааҕыта Надя саас мунньахха киирэ сырыттаҕына, алҕаска эбиэт кэмигэр остолобуойга биир остуолга түбэсиһэн аһыы олорон, эдэр дьон тоҕо эрэ бэрт дөбөҥнүк билсибиттэрэ. Өрүс уҥуоргу нэһилиэктэн сылдьар уһун кыламаннарын быыһынан барыныбары сонурҕуу көрбүт, ис киирбэх, номоҕон, эдэркээн кыысчааны көрөөт да тута сөбүлээбитэ. Кыыс Хабаровскайга саҥардыы үөрэҕин бүтэрэн кэлэн, төрөөбүт-үөскээбит дэриэбинэтигэр библиотекарынан үлэлии сылдьара. Аата Надя, Надежда диэн эбит этэ. Надябын диэбитигэр, Куоста сонно тута, тоҕо эрэ «Вера, Надежда, Любовь» диэн оскуолаттан билэр, араас ырыанньыктарга эт илиитинэн элбэхтик суруйбут тылларын санаан кэлбитэ уонна, бэйэтэ да билбэтинэн, дьикти нарын алыптаах абылаҥҥа саба куустарбыта.

Бука бу маны этэн эрдэхтэрэ дуу, нууччалыыта «любовь с первого взгляда» диэн.

Кырдьык даҕаны, кини субу түгэнтэн дьиҥнээх таптал баарын итэҕэйбитэ, сырдык-ыраас тапталга эрэммитэ, Надяны ис сүрэҕиттэн таптаабыта.

Ол онтон ылата Куоста утуйар уута көппүтэ, аһыыр аһа ас буолбатаҕа, санаата-оноото барыта кини эрэ туһунан буолбута. Бэл диэтэр, дэҥнэтэн атастарын-доҕотторун кытары сөбүгэр аһыыр-сиир бэйэтэ, арыгы диэн астан тэйбитэ. Уолаттара биир дэриэбинэ иһигэр олорор эрээрилэр, бүтэр уһуга көстүбэт көрсүһүүлэригэр ыҥырдахтарына, араас төрүөтү булан кыккыраччы аккаастыыра, адьас даҕаны мас-таас курдук батан кэбиһэрэ. Онон хата, арыгы иһэр атастара сырыы аайы киһилэрэ буолумматын билэннэр, кэлин бэйэлэрэ да, ууга тааһы бырахпыттыы, сүппүттэрэ. Устунан ити биир куһаҕан дьаллыгын быраҕан, бэйэтэ абыраммыта.

Дьэ ол оннугар Куоста, урукку өттүгэр улаханнык кинигэни сэргээбэт итиэннэ аахпат бэйэтэ, тууһугуран туран таптал туһунан романнары, сэһэннэри, кэпсээннэри библиотекаттан уларсан ааҕар идэлэнэн, библиотека хара тэриллиэҕиттэн үлэлиир библиотекарь Раяны сөхтөрбүтэ. Киһиҥ өссө утаппыттыы түүннэри-күнүстэри ааҕан, бэл диэтэр, сыл кыайбат кэм иһигэр нэһилиэгэр биир бастыҥ ааҕааччылар кэккэлэригэр эрэллээхтик киирбитэ. Элбэх саҥата-иҥэтэ суох, олус мындыр Рая ханнык айымньылары уларсан ааҕарыттан сэдиптээн, эдэр уол кыыһы таптаабытын сэрэйбитэ. Уонна өссө бэйэтэ бүөмнээн, Куоста аныгыскы кэлиитигэр, эдэр киһи истиҥ-иһирэх үрдүк иэйиитигэр сөп түбэһиннэрэн, ордук чуолаан омук суруйааччыларын: Александр Дюма, Мопассан, Джек Лондон, Вальтер Скотт, Теодор Драйзер, Эмиль Золя – айымньыларын бэлэмниирэ.

Сорох сарсыарда ийэтэ Маарыйа алта чааска оһоҕун отто туран баран, биир да мүнүүтэ хойутааһына суох тоҕуска дизельнай станцияҕа үлэтигэр баар буолуохтаах уола түүннэри утуйбакка, кинигэ ааҕа сытарын көрөн соһуйан: «Бу сатаатар түүн тоҕо утуйан сынньаммаккын?» – диэн мөҕөрө. Онтон хотонуттан киирэригэр Куостата суунан-тараанан, остуолун тардан бэлэмнээн көрсөрө эрээри, остуолун аттыгар илиититтэн араарбат кинигэтин ааҕа олорор буолан, ийэтин сонньутара.

Суругунан да суруйсан, быыһыгар-ардыгар төлөпүөнүнэн кэпсэтэн, уоллаах-кыыс икки сыл устата, син бэйэ-бэйэлэрин нэмнэрин билсибиттэрэ. Ол гынан баран, дьиктитэ-дьиибэтэ диэн, бу тухары хайа-хайалара да таптал туһунан, эгэ таайтаран да, биир тыл быһаҕаһа быктарсыбатахтара.

Дьэ онтон ити Надятын бэҕэһээ мунньахха киирэ сырыттаҕына көрсөн, киинэҕэ ыҥыран, ол онтукайыттан үөрэн уонна долгуйан, бу киэһэ сэттэ чаастан кулуупка тахсаары, ийэтиттэн кистээн, санаатыгар бэйэтэ билэринэн бэлэмнэнэ сылдьар. Тугу-тугу кэтэн тахсарын, бэл диэтэр, ханнык одьукуолуну ыстарынарын кытары быһаарынан бүппүтэ. Урут «Тройнойу» туттар бэйэкэтэ, билигин сүөргүлүүр. Аны сайдыбыт аатыран, барбах эрэ «Шипрынан» эрэ соттор. Тастыҥ эдьиийэ быһайын соҕуруу Сочига күүлэйдии бара сылдьан, киниэхэ эрэ анаан-минээн «Красная Москва» диэн ааттаах наһаа үчүгэй сыттаах, ол эрэн сыаналаах баҕайы одьукулуон кэһии аҕалбытын харыстаатаҕа буолан туттубат. Көрүнньүк гынан туруорар. Хата биирдэ эмит кулуупка биэчэргэ эбэтэр үҥкүүгэ бараары, аргыс буолан киирээччи бииргэ үөрэммит, эмиэ бэйэтигэр дылы холостуой доҕоро Хаппытыан, ытыһыгар кутта-кутта харса суох бистэн, онто суох кыра хоһун иһин одьукулуон сытынан толорон кэбиһэн сордуур.

Табаарыһа Хаппытыан, дьэ чахчы, үчүгэй уол. Күлэн-үөрэн, кэлэн-баран, саҥаран-иҥэрэн. Кими да биир да мүнүүтэ чуҥкуппат киһи. Оскуола кэнниттэн уолаттар иккиэн СПТУ-га үөрэнэн, суоппар-тракторист идэтин ылбыттара. Суоппар быраабын уонна тракторга үлэлиир дастабыранньаны ылаат да, саас бэбиэскэ тутан, Сэбиэскэй Армияҕа ытык иэстэрин төлүү барбыттара. Хаппытыаны, икки сыл армияҕа суоппардаан кэлбит киһини, суол тэрилтэтигэр үөрүүнэн, эргэ да буоллар Камаз суоппарынан ылбыттара, онтон Куоста, танкист идэлээх киһи, саҥата-иҥэтэ суох дизельнэй электростанцияҕа дизелиһинэн киирбитэ. Уолаттар бэркэ тапсаллар, саас-күһүн бииргэ кустууллар, бииргэ илимнииллэр. Арай итэҕэстэрэ диэн, бакаа иккиэн ыал буола иликтэр. Эдэрдэр диэҕи, быйыл номнуо сүүрбэ биэстэрин туоллулар, оттон саастаах уолаттар диэҕи, баара-суоҕа сүүрбэ биэстэрэ эрэ.

Аллар атаһа Хаппытыан дьиэтигэр киирэн: «Бүгүн киэһэ киинэҕэ сылдьыахха», – диэн эппитигэр, туох диэн аккаастыан мунааран олорбохтуу түһэн баран, Надям кэллэҕинэ син-биир билиэ уонна көрүө диэн: «Биир кыыһы киинэҕэ ыҥырбытым», – диэн билинэн этэригэр тиийдэҕэ дии. Оо, онно Хаппытыана үөрбүтүөн!

– Кырдьык дуо? Кырдьык этэҕин дуо?! – дии-дии үрүт-үөһэ лэбэйдээн төбөтүн таһаара сыста.

– Кырдьык этэбин.

– Мин кинини билэбин дуо? – табаарыһа эбии лаппыйан ыйытан истэ.

– Суох, доҕоор. Маннааҕы буолбатах, тыаттан сылдьар, – хаһан да кыыһы киинэҕэ ыҥырбатах, кыыһы кытары биирдэ да сэргэстэһэ хаампатах Куоста аараттан бэйэтэ долгуйан киирэн барда. – Кэллэҕинэ көрүөҥ. Уонна оттон бастакынан атаспын бэйэм да билиһиннэриэм дии.

– Ээ дьэ, бэрт эбит. Кулуупка отой эрдэ кэлииһибин оччоҕо, – Хаппытыан, оҕо эрдэҕинээҕитинии доҕоругар истиҥник имнэнэн кэбиһээт, дьиэтигэр таҕыста.

Куоста ийэтин кытары хотонугар күкүрүн абырахтыы тахсыбыта, үлэтэ онон эрэ бүппэт буолан биэрдэ. Ол тахсан хотонун муостатын хаптаһынын балайда бодьуустаһан уларытта. Онтон кыһын сибиинньэ турар уйатын, салгыы күкүрүн абырахтыы сырытта. Оттон үлэтин ухханыгар киинэҕэ барардааҕын умнан кэбиһэн, эмискэ чаһыытын өйдөөн көрбүтэ – бириэмэтэ ырааппыт. Сэттэ буолара баара-суоҕа чаас аҥаара хаалбыт. Хаһан суунан-тараанан, таҥнан-саптан кулуубугар тиийиэр диэри хойутууһу.

– Ийээ, мин бардым… – Куоста, өмүрэх эбэтинии тоһоҕотун кытары өтүйэтин муостаҕа талыр гына быраҕаат, буулдьа курдук таһырдьа ойдо.

– Хайа бу, нохоо, хайдах буоллуҥ?! Үлэҕин бүтэрэн, хаптаһыҥҥын ситэри саайан баран барыаххын, – Маарыйа уола туохха ити айылаах тиэтэйэн, эрдэттэн кэмнээн быһан-сотон бэлэмнээбит күкүрүн хаптаһынын ситэри саайбакка эрэ, тугун барытын быраҕан туран, ийэтигэр хаптаһынын баһын туттарбытынан элэс гыммытын өйдөөбөккө, кэнниттэн үөгүлээн эрэ хаалла. Арай туох да быһаарыыта суох, уолун кэнниттэн: «Хойутаатыам!» – диэн саҥатын дорҕооно сүтэ да илигинэ, саадьаҕай ынах тириитэ бүрүөһүннээх хотон аана, кэпсэтии манан бүттэ диэбиттии, хап-сабар сабыллан «лип» гынна.

Оччону көрөн кэлбит Маарыйа, уолун мөҕүттэ-мөҕүттэ, хотон иһигэр биир гына ыһыллыбыт туттар сэби-сэбиргэли: сүгэни, эрбиини, чыскыны-иктэни, хаптаһын эрбэммит лоскуйдарын, мас сыыһын – аргыый наллаан хомуйа сырытта.

Оттон ийэтиттэн кистээн бэлэмнээбит таҥаһын-сабын кэтэ охсубут Куоста үөһэ-аллара түһэн, чугастыы кулуупка хаамар-сүүрэр ыккардынан аҕылаан-мэҥилээн тиийбитэ – «Танцор диско» диэн хаһыс да күнүн субуруччу көстө турар индийскэй киинэҕэ бүгүн эмиэ киһи бөҕө кэлбит. «Танцор диско» киинэттэн сылтаан саҥа аатыран эрэр кырасыабай Индия артыыстара Митхун Чакраборти, Калпана Айер ааттарын ити кэмҥэ билбэт да киһи суоҕа эбитэ буолуо. Хойутаабыт дьон, билиэттэрин ыла-ыла, кииртэлээн эрэллэр, эрдэ кэлбиттэр, билиэттэрин быстаран бараннар, көҥүллэтэн таһырдьа тахсан, ким табахтыы, кимнээх эрэ сонуну үллэстэн сэлэһэ тураллар. Ыксаан аҕай кэлбит атастарын Куосталарын көрөн, табаарыстара илии тутуһан эҕэрдэлэһэн кэпсэтээри гыммыттара, киһилэрэ илии тутуспута буолаат, ыксал бөҕөнөн үргүлдьү сүүрүү быластаан иһирдьэ ааста. Санаатыгар, кыыһым урут кэлэн, күүтэ сатаан баран, баҕар залга киирэн хаалбыта буолуо диэн ыксыыр. Аны киномеханик эрээри, бэйэтэ билиэт атыылааччы уонна быһааччы кырдьаҕас Киинэ Мэхээлэтэ Надяны хаһан харахтаан билиэ-көрүө баарай? Билээхтээбэт буоллаҕа! Онон киниттэн ыйытан да туһа суох. Ыйыттаҕына даҕаны, дьээбэ-хообо хаата, эбиитин улахан саҥалаах Мэхээлэ, кини киһи хайаан да тоокколоһон, сонно кулууп иһин толорор. Туһугар эмиэ кыһалҕа диэтэҕиҥ.

Оо дьэ! Ити баар дии… Абааһыны баран, хотон муостатын, сибиинньэ уйатын абырахтаан абыранаары, көр бу, хойутаатаҕын. Кыһыылаах да баҕайы!

Санаата оонньоон, мучумааннанарын быыһыгар чаһыытын көрбүтэ – өссө да эрдэ, эрэл баар курдук. Уонна оттон толкуйдаан көрдөҕүнэ, билбэт сиригэр-уотугар Надя кинини күүппэккэ эрэ, хайдах да соҕотоҕун залга эрдэ киириэн табыллыбакка дылы.

Чэ бэйи, уоскуйуохха. Арааһата хойутуу кэлэрэ буолуо диэн, киирэр аан таһыгар, табаах уматтан баран, ситэри күүтэрдии оҥоһунна. Ол турдаҕына, уолаттара, маанытык таҥнан турар Куосталарын муодарҕаан, киһи кыһыйыах, дьэ бу бүгүн киэһэ тииһигирэн кэлэн кэпсэтээри бөҕөлөр. Ону кыыс күүтэн турарыттан долгуйбут доҕордоро иэдэс биэрэн сорохторун соһуталаан, кимнээҕи эрэ онон-манан аралдьытан, эр-биир иһирдьэ аһардаталаан истэ.

Оттон аны сэттэ буолан, киинэтин көрдөрүөхтээх Мэхээлэтэ хаһан киирэҕин диэн, эмиэ субу бүгүн кэлэн тиэтэт да тиэтэт буолла. Бу Мэхээлэ өссө кыра эрдэхтэриттэн киинэҕэ сарсыарда уон биир, эбиэт кэннэ үс чаастан көстөр киинэҕэ хойутаан кэллэхтэринэ, киллэрбэт идэлээх уонна мэлдьи: «Оҕолоор, дьиэҕитигэр бараҥҥыт атаххытын суунан баран утуйан хаалыҥ», – диэн күнүстэри кыһыылаахтык суустааччы. Биир да мүнүүтэ хойутаатылар да, хайдахтаах да элэ-была тылларын этэн көрдөспүттэрин иннигэр, Мэхээлэ дьэ туох да иһин киллэрээччитэ суох. Ол иһин, кэлин киллэрбэтигэр үөрэнэн, улаатан истэхтэрин аайы, алҕас аралдьыйан киинэҕэ хойутаатылар да, кулуубун иһиттэн хатата турар Мэхээлэни бэйэтин: «Кырдьаҕаас, атаххын суунан бараҥҥын баран утуйан хаал», – диэн дьээбэлэһэн үөрдэн-көтүтэн, кулууп таһынан ааһан, салгыы ханна эмэ оонньуу бараллара.

Бу да сырыыга иһиттэн кулууп харабыла Таанньаҕа аанын хататтаран баран, хас да күн тобус-толору залга индийскэй киинэ көрдөрөн, ыйдааҕы былаанын номнуо аһара толорон, санаата көммүт Мэхээлэ, киинэҕэ киирбэккэ турар Куостаны көрөн, дьээбэлэнэн: «Ноко, дьиэҕэр бараҥҥын атаххын суунан баран утуйан хаал», – диэн күлэн мичиҥнии-мичиҥнии, кулууп кэннинэн киирэр туспа ааннаах будкатыгар киинэтин көрдөрөөрү, уруккутун курдук сүрдээх чэпчэкитик туттан-хаптан, тиэтэйэ-саарайа хаама турда.

Куоста суос-соҕотоҕун кулууп таһыгар кирилиэс өйөнүгэр олорон эрэн, Надя туохтан эмит тардыллан, баҕар хойутаан, «Хойутаабыппын бырастыы гын», – диэбитинэн сибилигин сэгэйэн тиийэн кэлиэ диэн эрэнэн күүттэ.

Уон биэс мүнүүтэ – күүттэххэ уһун-киэҥ да буолар эбит. Чаас аҥаара диэн, доҕоттор, адьас күн аҥаарыгар тэҥнэстэҕэ үһү. Аны биир үйэҕэ тэҥнээх бүтүн тоҥ күөс быстыҥа ааста. Кыыс суох. Дьэ ким да кэлбэтэ, туох да биллибэтэ, тиһэҕэр тиийэн, эрэл эһиннэ…

Эрэлин сүтэрбит Куоста, кыыһа кэлбэтэҕиттэн саатан уонна кыбыстан, ким да хараҕар хатамматарбын диэбиттии, ыаллар олбуордарынан күлүктэнэн, туох аанньа буолуой, уку-суку туттан, дьиэтин диэки сукуҥнаата.

Оттон Надя барахсан, Куостатыныын илии-илиилэриттэн ылсан баран, сылаастык-сымнаҕастык имэрийсэ, таптал туһунан аатырбыт «Танцор диско» киинэни көрө олорбокко, Хабаровскайга бииргэ үөрэммит дьүөгэтэ Сардаана дьиэтигэр түгэх хоско киирэн, саҥа таһаарбакка, сыттыкка умса түһэн, уйа-хайа суох ытыы сыппыта.

Дьүөгэтэ Надя киэһэ Куосталыын тоҕо киинэҕэ барбатаҕын дьиктиргээн, хоско ыйыта киирэн баран, кыыһа ытыы сытарыттан соһуйда. Надя уоскуйан баран кэпсээбитин кэннэ, аны туран Сардаана ыга сыстан, дьүөгэтиниин тэбис-тэҥҥэ ытаста.

Ити күн Надя уулуссаҕа Хабаровскайга истиҥник доҕордоспут, Чурапчыттан сылдьар бастакы тапталын Володяны көрсүбүт. Бастакы олоҕор табыллыбатах Володята былырыын биир уол оҕолоох ойоҕуттан арахсыбыт, куоракка идэтинэн тутууга прорабтыы сылдьар эбит.

– Эн миигин бырастыы гын, Надя. Акаарыбар, эйигин таҥнаран тураммын, Таняны кэргэн ылбыппын. Эйигин умнубаппын, билигин да таптыыбын. Эн миигин бука диэн бырастыы гын. Хабаровскайга үөрэнэ сылдьан, сыыспыт эбиппин. Олохпор улахан алҕаһы оҥорбуппун көннөрүнээри, бу эйиэхэ кэллим. Эн миэхэ кэргэн таҕыс, иккиэн ыал буолан холбоһон олоруохха. Быйыл миэхэ тэрилтэбэр уопсайга хос биэрдилэр, онон онуоха-маныаха диэри олорор муннук баар. Ыал буолбут, оҕолоох эдэр үлэһиттэргэ тэрилтэбит квартира биэрэр, онон биһиги да биир-икки сылынан квартира ылыахпыт, – диэн, эбиэт саҕана уулуссаҕа эмискэ көрсө түһэн, Надяҕа бастакы таптала, сөҕүөрүйэ быһыытыйбыт тапталын кыымын хаттаан сириэдитэ күөдьүтэн кэбиспит.