Текст книги "Müqəvva"

Vladimir Jeleznikov

Müqəvva

povest

Birinci hissə

Lenka şəhərin ensiz, əcaib tərzdə donqar küçələrində qarşısına çıxan heç nəyə fikir vermədən qaçırdı.

Birmərtəbəli, güpür pərdəli, hündür xaç şəkilli teleantenalı evlərin qarşısından üzüyuxarı qaçırdı.

Uzun divar və darvazaların, səbətdəki pişiklərin və hasar önündəki qəzəbli itlərin yanından ötüb düz aşağı qaçırdı.

Yaxası açıq gödəkçəsi, gözlərində çarəsizlik, anlaşılmaz tərzdə pıçıldadı:

– Baba! Əziz, baba! Gedək! Gedək! Gedək!.. – Qəfil hönkürtü ilə, – Həmişəlik!.. Zalım insanlardan uzaqlara! Qoy onlar bir-birini gəmirsinlər! Canavarlar!.. Çaqqallar!.. Tülkülər!.. Baba!..

– Dəliyə bax! – İtələyib keçdiyi insanlar onun arxasınca deyirdilər, – Motosiklet kimi uçur.

Lenka tənginəfəs küçənin başına qaçırdı. Sanki səmaya uçmaq üçün sürət götürürdü. Əslində, elə həmin dəqiqə bu şəhərdən, hər kəsdən uzaqlara, səmaya uçmaq istəyərdi. Elə bir yerə ki, orada hüzur və sevinc məhz onu gözləyirdi.

Sonra kəskin sürətdə üzüaşağı qaçmağa başladı. Bu yolla sanki yıxılıb başını yaralanmaq istəyirdi. Belə bir məqamda özünə zərər verməyə də hazır idi.

Maraqlıdır, görəsən, ona nə ediblər? Həm də nəyə görə?

İkinci hissə

Lenkanın babası Nikolay Nikolayeviç Bessolçev uzun müddətdi ki, qədim rus şəhərciyində, Kaluqa və Serpuxa arasında, Okanın sahilində yerləşən şəxsi evində yaşayırdı. Bura elə bir şəhərcikdi ki, bəlkə də, yer üzündə sayı onlarla olardı. Şəhərin səkkiz yüz yaşı vardı. Nikolay Nikolayeviç şəhərin tarixini yaxşı bilirdi. Şəhərin qədim küçələrini hər dəfə dolaşaraq təsvirlərlə dolu qədimi kurqanların yanından ötəndə, kaprifol kollarının, tozağacının altından keçəndə belə onlara dəyər verir, hərəsiylə bağlı bir xatirə yada salırdı.

Şəhər tarix boyu az fəlakət yaşamamışdı.

Xanın ordusu oxlarla və əyri qılınclarla silahlanaraq “Ta Rus! Ta Rus!” deyərək onlarla ölümünə döyüşmüşdülər. Bu yolla çayın bu sahilini ələ keçirib, Moskvanı qarət etmək istəyirdilər.

Hətta 1812-ci ildə baş vermiş Vətəndaş müharibəsi də şəhərə zərərsiz ötüşmədi. Kutuzovun ordusu şəhərdən keçərkən özü ilə mina atanları, arabaları, atları, əsirləri, yüngül və ağır artilleriya, haubitsaları, ehtiyat arabaları apardığı üçün onsuz da köhnə olan yolları lap pis hala salmışdı. Daha sonra elə həmin küçələrdə rus əsgərlər qeyri– insani şücaətlə, gecə-gündüz, aclıq-toxluq demədən fransızları qovaraq şəhərdən uzaqlaşdırmışdılar. Hələ də məlum deyil ki, əsgərlər aclıq və epidemiya vaxtı həmin gücü haradan əldə etmişdilər. Hətta Qafqazın Ruslar tərəfindən fəth edilməsi şəhərə təsirsiz ötüşməmişdi. Qiyamçı Şamil və onu müşayiət edən dağlılar şəhərdə yaşayırdı. Onlar ensiz küçələrdə dolaşır, darıxaraq üfüqdə dağ zirvələri axtarırdılar.

İlk imperialist fırtınası şəhərdəki bütün kişiləri apardı və əksəriyyətini şikəst halda geri qaytardı. Kiminin ayağı, kiminin qolu olmasa da, inanılmaz dərəcədə qəzəbli və qorxmaz olmuşdular. Onlar üçün azadlıq öz həyatlarından daha dəyərli idi. Bu kiçik, sakit şəhərə inqilabı məhz onlar gətirmişdi.

Bir neçə il sonra faşistlər gəldilər və şəhərdə edam, qiyam, yanğın, ölüm dalğası tüğyan etməyə başladı. Zaman keçdi, müharibə başa çatdı və şəhər yenidən dirçəldi. İndiki kimi o zaman da iki təpəliyin kəskin enişində, çayın sahilində yerləşirdi.

Belə təpəliklərdən birində Nikolay Nikolayeviçin köhnə, bərk odundan tikilmiş, zamanla qaralmış evi ucalırdı. Onun təpəyə açılan dördbucaqlı pəncərələrinə dörd eyvan yaraşıq verirdi. Üzü çəmənliyə açılan bu qara, amma sadə ev qonşuluqdakı əlvan rəngli evlərdən fərqlənirdi. Bu ev küçədəki evlər arasında, sarı bülbüllərin içində qara qarğa kimi gözə batırdı.

Bessolçevlərin evi bu şəhərdə lap çoxdan, hətta yüz il əvvəl tikilmişdi. İğtişaş vaxtı bu evi yandırmamışdılar. İnqilab vaxtı evi Nikolay Nikolayeviçin atası həkim Bessolçevə görə müsadirə etməmişdilər. Bütün rus qəsəbələrindəki digər həkimlər kimi o da bu şəhərdə özünə görə hörmət qazanmışdı.

Faşistlərin dövründə o, öz evini hərbi hospital edib bütün alman əsgərlərini müalicə edirdi. Evin zirzəmisində isə hər kəsdən gizlin rus əsgərləri onun sayəsində alman dərmanları ilə müalicə olunurdu. Məhz bu hərəkətinə görə onu öz evinin geniş həyətindəcə güllələdilər.

Bu dəfə isə evi Sovet qoşunlarının gəlişi xilas etdi. Bessolçevlərin kişiləri müxtəlif müharibələrə gedib qayıtmasalar da, ev daim insanlarla dolu olurdu və uzun illər necə durursa, eləcə də durmağa davam edirdi. Döyüşə gedib qayıtmayan Bessolçevlərin bir qismi naməlum adıyla, mərkəzi Rusiyada, uzaq şərqdə, Sibirdə və başqa ərazilərdə, bəziləri qardaşlıq qəbiristanlığında basdırılıb.

Nikolay Nikolayeviçin gəlişinədək evdə Bessolçevlərdən biri, qohumlar tərəfindən nadir halda yad edilən qarı yaşayırdı. Bessolçev nəslinin bəzi nümayəndələri bütün Russiyaya yayılmış, bəziləri də azadlıq uğrunda döyüşlərdə həlak olmuşdu. Bütün bu baş verənlərə baxmayaraq ev yenə də yaşayırdı.

Amma bir gün evin qapılarını qıran bir neçə kişi içində qarının cəsədi olan tabutu çıxarıb, səssiz-səmirsiz yerli qəbiristanlıqda basdırdılar. Bu hadisədən sonra qonşular evi nəmişlikdən qorumaq üçün havalandırıcıları doldurub, qapı-pəncərələrini taxtalarla örtüb mismarladılar.

Ev ilk dəfə həm kar, həm də lal oldu.

Elə məhz belə günlərin birində Nikolay Nikolayeviç 30 ildən sonra evə qayıtdı. Təzəlikcə həyat yoldaşını dəfn etmiş Nikolay Nikolayeviç möhkəm xəstələnmişdi. O, ölümdən qorxmurdu, əksinə, onu labüd hesab edirdi. Amma yenə də öz doğma evinə qayıtmaq istəyirdi. Məhz bu istəyinə görə xəstəliyi ilə mübarizə apararaq, ayağa qalxıb yoluna davam etməyi bacardı. Nikolay Nikolayeviç yenidən uzun və yuxusuz gecələrdə bir-birini əvəzləyən tanış simaların əks olunduğu köhnə divarların əhatəsində olmağı arzulayırdı.

Bəs sadəcə bir anlıq bu anı görmək və hiss etmək, sonra əbədiyyən itirmək naminə geriyə qayıtmağa dəyərdimi?

Başqa yol yoxdur… – deyə fikirləşib, doğma diyarına yola düşdü.

Xəstəliyinin ən pis məqamlarında, o tənha gecələrdə, müharibədən aldığı yaraların ağrısı kəskinləşəndə, hətta bir kəlmə söz deməyə halı qalmayanda belə gözləri önündə doğma evi canlanar və məhz bu an Nikolay Nikolayeviçin zehni açılar, özünü yaxşı hiss edərdi. O, bütünlüklə anlayırdı ki, keçmişinə aid bu xatirələr ona yaşam qədər vacibdir.

Onun gəlişinədək ev bir il kimsəsiz qaldı. Onu yağış sulayır, damını qar örtür və heç kəs evin qarını təmizləmirdi. Kimsəsiz ev neçə vaxtdı boyanmır, damır, bəzi yerləri paslanmış, eyvanın nərdivanları isə çoxdan çürümüşdü.

Nikolay Nikolayeviç doğma küçələri və evini görəndə ürəyi necə sürətlə döyündüsə, evədək gedə bilməyəcəyindən qorxdu. O, bir neçə dəqiqə dayanıb nəfəsini dərdikdən sonra bir hərbiçi ədasıyla küçəni keçdi. Qətiyyətlə qapının cəftəsini çəkib həyətə girdi, komadan balta götürüb qapı-pəncərəyə vurulmuş taxtaları sökməyə başladı.

Baltayla taxtaları sökərkən ilk dəfə idi ki, ürəyinin xəstəliyi yadından çıxmışdı. Düşündüyü bir şey vardı: bütün taxtaları sökməli, evin qapı-pəncərələrini taybatay açıb onun yenidən yaşamağına imkan verməlidir.

İşini yenicə bitirmişdi ki, arxasında ona maraqla baxan insanları gördü. Əllərini qoyunlarına qoymuş, qadınlar aralarında onu müzakirə edərək, Bessolçevlərdən kim olduğunu müəyyən etməyə çalışırdılar. Ancaq onlar o qədər gənc idilər ki, Nikolay Nikolayeviçi tanımadılar. Baxışları kəsişəndə qadınlar gülümsündü və xüsusi maraqla necəsə sözə başlamaq istəyirdilər ki, Nikolay Nikolayeviç başı ilə salamlaşıb, çantalarını götürərək qapı kandarında gözdən itdi. Nikolay Nikolayeviç adamayovuşmaz olduğundan susmurdu, sadəcə evi görcək necə həyəcanlanmışdısa, sevincdən bütün ruhu titrəyirdi. Axı bu ev onun üçün sadəcə doğma deyildi, eyni zamanda həyatı, beşiyi idi.

Xatirələrində bu ev geniş, rahat idi. Evdən hər zaman ocaqdan yeni çıxmış isti çörək, təbii süd və yenicə silinmiş döşəmə ətri gələrdi. Hələ Nikolay Nikolayeviç balaca oğlan olanda həmişə düşünürdü ki, bu evdə təkcə baba-nənə, ata-ana, bacı-qardaş, əmi-dayı, xala-bibi, gələn-gedən uzaq qohum-əqrəbadan savayı, həm də beş otağın hər birində divarları bəzəyən rəsmlərdəki insanlar da yaşayır.

Rəsmlərdə qeyri-adi geyimdə oturmuş ciddi nəzərli kişi və qadınlar təsvir edilmişdi. Qadınlar qızılı işləməli, uzun şleyfli geyimdə, saçları isə hündürdən yığılmış, tac taxılmışdı. Kişilər göz qamaşdıran bəyaz, mavi, yaşıl dik boyunlu mundirdə, gümüşü, ya qızılı çarxı olan uzunboğaz çəkmədədirlər.

Sinəsi müxtəlif orden və medallarla bəzənmiş paradlıq mundirdə təsvir edilmiş məşhur general Rayevskinin portreti evin ən diqqətçəkən hissəsindən asılmışdı.

Həmin “şəkildəki insanları”n bu evdə onlarla birlikdə yaşadığını daim hiss edirdi və qəribədir ki, bu hiss heç vaxt, hətta böyüsə belə onu tərk etmirdi.

Bütün bunları izah etmək çox çətindi. Amma müharibənin ən kəskin anlarında, xəstəlikdən canverəndə təkcə öz doğmaları haqqında yox, eyni zamanda heç vaxt tanımadığı o “şəkillərdəki insanlar”ı da yada salırdı.

Məsələ bundadır ki, Nikolay Nikolayeviçin babasının babası rəssam idi. Atası həkim Bessolçev isə onun şəkillərini toplamaq üçün ömrünü sərf etmişdi. Ağlı kəsəndən Nikolay Nikolayeviç o şəkillərin Bessolçevlərin həyatında xüsusi dəyərə malik olduğunu bilirdi.

Nikolay Nikolayeviç “Birdən nəsə dəyişilmiş olar” düşünərək xüsusi ehtiyatla evin qapısını açdı. Düz bilmişdi – divarlar boş idi, bütün şəkillər yoxa çıxmışdı.

Evdən nəmişlik və kif qoxusu gəlirdi. Tavanda və künclərdə hörümçək torları vardı. Bir neçə hörümçək ona fikir vermədən öz sənətkarlığına davam edirdi. Boş evi özünə yuva etmiş çölsiçanı sirk kəndirbazı kimi bir neçə dəfə pərdəsi çıxarılmış dəmirin üzərində özündən razı halda sağa-sola getdi.

Üzəri köhnə örtüklərlə örtülmüş mebellər öz daimi yerindən bir qədər kənara çəkilmişdi.

Qorxu və vəhşət içində ətrafa baxan Nikolay Nikolayeviç: “İnanılmazdır, şəkillər yoxdur!” – deyə düşündü. Addım atmaq istəyirdi ki, qəfildən ayağı sürüşdü, yıxılmamaq üçün özünü güclə saxladı.

Döşəmə başdan-ayağa nazik qat kiflə örtülmüşdü. Üstündən keçəndə ayağı sürüşdüyündən, otaqdan-otağa sürüşdükcə xizək sürülmüş kimi izlər qoyurdu.

Bir otaq daha!

Biri də!

Biri də!

Bir otaq daha!

Şəkillər heç yerdə yox idi!

Elə bu anda Nikolay Nikolayeviç bacısının yazdığı məktubu xatırladı. Yazırdı ki, şəkilləri nəmdən qorumaq üçün hər birini tək-tək kisələrə büküb evin ən quru otağına, çardağa yığıb. Nikolay Nikolayeviç özünü ələ alıb həmin otağa keçdi və çardaqdan əlləri əsə-əsə şəkilləri bir-birinin ardınca çıxartdı. Qorxurdu ki, şəkillər “ölüb”, donub, ya da nəmişlikdən xarab olublar. Amma möcüzə baş verdi: şəkillər “yaşayırdılar”.

O, bacısının bu şəkilləri necə böyük sevgi ilə bir-bir divardan çıxarıb, taqətdən düşmüş əlləri ilə büküb gizlətdiyini təsəvvür etdi. Çox güman ki, bir aydan da çox zaman sərf edib. Çox güman ki, şəkil qoyduğu kisənin ağzını tikərkən barmaqlarına az iynə batmayıb.

Hələ bir dəfə bacısı məktubda şəkilləri endirərkən nərdivandan yıxıldığını da yazmışdı. Bir qədər yataqda uzandıqdan sonra yenidən ömrünün son işinə davam etdiyini qeyd edirdi son məktubunda.

Şəkilləri tapandan sonra Nikolay Nikolayeviç evin işinə başladı. İlk olaraq ocağı qaladı. Elə ki, evin pəncərələrini buxar örtdü onları taybatay açdı ki, evin nəm iyi çəkilsin. Özü isə dayanmadan hisdən qaralmış köhnə sobaya odun doldururdu. Divarları yuduqdan sonra nərdivan gətirib, nəhayət ki, tavanı da sildi. Qaralmış suyu bir neçə dəfə təzələyib hər bir küncü-bucağı, döşəmədəki hər parketi tək-tək yuyub təmizlədi.

Nəhayət ki, Nikolay Nikolayeviç onu valeh edən öz doğma evinin qoxusunu alırdı. Uzun illərdən sonra ilk dəfə belə rahatlıqla, fərəhlə dərindən nəfəs aldığını hisss etdi. Sonra bütün mebellərin üzərindəki yataq örtüklərini götürüb sıra ilə yerlərinə çəkdi.

Və ən nəhayət, bütün şəkilləri əvvəlki yerlərinə, divara asdı…

Nikolay Nikolayeviç evə tamaşa edib daha nə edə biləcəyini düşünürdü. Elə bu an atasına məxsus möcüzəvi tərzdə “voltersayağı” adlandırılan qoltuqda oturmaq istədiyini xatırladı. Uşaq vaxtı onda oturmağa icazə vermirdilər. İndisə ayaqlarını yuxarı qaldırıb atasının qoltuğunda doyunca oturmaq istəyirdi.

Nikolay Nikolayeviç qoltuğa astaca əyləşib, kürəyini söykənəcəyə dirəyərək, dirsəklərini qoltuğa dayadı ya bir saat, ya iki saat, ya yarım gün, ya da bütün gecəni eyni vəziyyətdə oturdu.

Ev “canlandı”, “oxudu”, “danışdı”, “qışqırdı”…

Onlarla insan otağa gəlib Nikolay Nikolayeviçi dairəyə alırdı. Nikolay Nikolayeviç çox şey haqqında fikirləşirdi, amma daha çox arzusu barədə düşünürdü. Düşünürdü ki, onun ölümündən sonra bu evdə onun oğlu ailəsi yaşayacaq.

Hətta bir anlıq oğlunun qapıdan girdiyini görürdü. Əbəttə ki, evlə bağlı köhnə xatirələr onun xəyalında canlanacaq, qanı qaynayacaq. Hətta öz sevimli peşəsi naminə ekspedisiyaya çıxsa, uçuruma düşüb boynunu sındırmaqdan qorxmadan qayanın ucqar nöqtəsində bitən nadir tapılan, kiçik mavi çiçəyin ləçəklərini incələsə belə, doğma evini heç zaman unuda bilməyəcək.

Yox, Nikolay Nikolayeviç bilirdi ki, həyat yatmaq və yemək kimi mənasızlıqdan ibarət deyil, o riski sevir. Risksiz həyat – nə həyatdır ki…

Sadəcə arzulayırdı ki, oğlu da başqa Bessolçevlər kimi evə müvəqqəti yaşamağa gələ, sonra yenidən çıxıb gedə və hər dəfəsində müxtəlif səbəblərdən belə davam edə…

Yuxudan oyananda günəşin şuasında ev boyu rəqs edərək göyqurşağı rəngini alan tozcuqlar astaca general Rayevskinin rəsminə enirdi. Elə həmin an uşaqlığında məhz bu rəsmin qarşısında günəş şüasını tutmağa çalışdığını xatırladı və üzündə yarı təbəssüm, yarı kədərlə həyatının bir göz qırpımında axıb getdiyini düşündü.

Nikolay Nikolayeviç qapıdan çıxarkən şərqə baxan eyvana gün düşdüyünü görüb, evin ətrafını dolaşmağa başladı.

Həyətdən pilləkəni təmir etmək üçün mişar, rəndə və bir neçə taxta tapdı. Uzun zaman bu işlə məşğul olmamasına baxmayaraq, əlləri yadırğamamışdı. Cəld etməsə də, zövqlə işləyirdi. Taxta üzərinə rəndə ilə “sığal” çəkmək necə xoşuna gəlirdisə, bir neçə illik şəhər həyatının səs-küylü ab-havasını tədricən unudurdu.

Sanki ev Nikolay Nikolayeviçə bu işinə görə “təşəkkür” edəcək, o da evə “sağ ol” deyəcəkdi.

Sonra dama çıxdı. Küləyin silkələdiyi budaq Nikolay Nikolayeviçin kürəyinə elə sərt dəydi ki, az qaldı onu damdan yerə yıxsın, özünü güclə tarazladı.

Elə bu an inanılmaz dərəcədə aclıq hiss etdi. Bu hissi uzun illər əvvəl, hələ gənc yaşlarında huşunu itirəcək dərəcədə acanda duyardı. Heç təəccüblü deyildi. Nikolay Nikolayeviç gəlişindən neçə saat keçdiyini, nə yediyini, ümumiyyətlə, yatıb-yatmadığını belə bilmirdi. Evdə o qədər iş görmüşdü ki, onsuz da qısa olan qış gününün gündüzü ilə gecəsini ayırd edə bilməmişdi.

Nikolay Nikolayeviç bazara gedib qara quru göbələklər, kartof, duzlu kələm alıb evə qayıtdı, sonra göbələk şorbası bişirib, iki boşqab ondan yeyərək yuxuya getdi.

Bir azdan oyanıb vaxtdan xəbərsiz halda şorba yeyib ürəkdən güldü və gülüşündə atasının gülüşünə bənzərlik duyub yenidən gülməyə davam etdi. Sonra nədənsə yenidən yatdı.

O gündən bir neçə il keçmiş, bu müddət ərzində Nikolay Nikolayeviç öz xəstəliyini tamamilə unutmuşdu.

O yaşayırdı və yaşayaraq özünü yaz yağışından sonra yenidən canlanmış yaşlı ağac kimi hiss edirdi.

Ensiz küçələrdə gah sola, gah sağa yaşına görə qat-qat cəld keçdiyini görən insanlar, əslində, Nikolay Nikolayeviçin əlindəki kisəyə bükülü dördbucaq əşyanı daşıyarkən üzündəki xoşbəxtliyi, sevinci, həyat eşqini görmürdülər.

Hər şeydən xəbərdar olan xəbərçilər hesab edirdilər ki, o, hansısa şəkilin axtarışındadır və bu axtarışçün küllü miqdarda pul xərcləyir, yerdə qalanınısa odun almağa sərf edir. Təsəvvür edin, hər gün odun qalayır, hər gün! Sərt şaxtalı günlərdəsə iki dəfə odun qalayır ki, şəkillər rütubətdən kiflənməsin.

Nədənsə hər gecə bütün otaqlarda şam yandırırdı.

O qədər pulu heç nədən göyə sovururdu: odun almağa, otaqlarda işıqları yanılı qoymağa, öz şəkilləri azmış kimi yenilərini almağa…

Elə buna görə şahin kimi “lüt” idi.

Şəhərdə Nikolay Nikolayeviçdən ehtiyat edirdilər. Onun yaşayış tərzi şəhərlilərə yad olsa da, bəziləri buna görə ona hörmətlə yanaşırdılar. Həm də sakinlər Bessolçevlərin evinin hər gecə mayak kimi qaranlıq küçələri işıqlandırmasına, qaranlıqda evə qayıdan qonşuların yolunu aydınlandırmasına alışmışdılar.

Ev hər axşam zülmət içində yanan şama bənzəyirdi.

Qonşular hesab edirdi ki, Nikolay Nikolayeviç dəhşətli dərəcədə tənha olduğu üçün bədbəxtdir.

Köhnə papağını alnına kimi endirib, dirsəkləri səliqəylə yamanmış uzun paltoda şəhər küçələrini dolaşırdı. Elə buna görə də uşaqlar onu “Yamaqlı” deyə çağırırdılar. Nadir hallarda çönüb onlara elə təəccüblə baxardı ki, uşaqlar qorxularından qaçıb gözdən itirdilər. Hərçənd, uşaqlara nə acıqlanar, nə də arxalarınca qaçıb danlamazdı. Əgər kimsə onunla qeybət etmək istəyirdisə, soyuqdan donan quş kimi xırıldayıb həmsöhbətindən uzaqlaşırdı.

Amma bir gün Nikolay Nikolayeviç küçədə tək görünmədi. Onun yanında on iki yaşlı, qürurlu, özünə heç bənzəməyən bir qız uşağı vardı. Yoldan keçən tanış-biliş hər kim olursa-olsun, dayanıb eyni sözləri təkrar edirdi:

– Bu Lenadır, – sonra bir anlıq nəfəsini dərib xüsusi fəxrlə, – Mənim nəvəm! – deyirdi. Amma bunu elə tərzdə deyirdi ki, sanki onun yanında adi qız yox, dünyaca məşhur biri vardı.

Nəvəsi Lena isə hər dəfə utandığından bilmirdi hara qısılsın. O, uzun ayaqları və uzun qolları olan yöndəmsiz yeniyetməydi. Quluncu kürəyində qanad kimi dikəlmişdi. Hərəkətli üzünü daim gülən böyük ağzı bəzəyirdi. Saçlarını isə ikiyə ayırıb hörmüşdü.

Şəhərdəki ilk günündə Lenka evin hər dörd eyvanına çıxıb ətrafı maraqla seyr edirdi. Ona sözün əsl mənasında şimal-cənub, şərq-qərb istiqamətlərini müəyyən etmək maraqlı gəlirdi.

Nəvəsi Lenkanın gəlişindən sonra Nikolay Nikolayeviçin həyatı bir o qədər də dəyişmədi. Artıq mağazadan kəsmik və süd almaq üçün Lenka gedirdi, əti isə Nikolay Nikolayeviç nadir halda bazara gedib özü alırdı.

Payızda Lenka altıncı sinfə başladı.

Elə həmin ərəfədə Bessolçevlər ailəsini – Nikolay Nikolayeviçi və Lenkanı məşhur edən o mühüm hadisə baş verdi. Hadisə haqqında fikirlər zınqırov səsi kimi dayanmadan şəhər küçələrində səslənərək hadisəyə birbaşa aidiyyəti olan şəxslərin həyatında əbədi iz qoydu.

Üçüncü hissə

Bütün şəhərin küçələri, parkları, yolkənarı, evlərin damı xəzəl olmuş yarpaqlarla örtülmüşdü. Hətta “1001 xırdavat” mağazası ilə univermaq arasındakı kiçik meydan da sarı yarpaqlarla doluydu. Yeganə təmizləyici maşın belə sonsuz sayda yarpaqlarla mübarizə aparmaq fikrində deyildi. Sürücüsü Petka maşının açıq qapısından bataqlıq çəkməsi geydiyi ayaqlarını sallayaraq, “Belamor” çəkə-çəkə mağazanın daimi alıcılarından hansısa əşyanı evə aparması üçün işarə gözləyirdi.

Zağcalar uzaq səfərə hazırlaşırdılar. Onlar qatar-qatar düzülmüş halda şəhər üzərindən qışqırıqla uçaraq, ağaclara qonmuş tənbəl quşları səsləyirdilər sanki.

Oka çayı payız selindən sonra tündləşib bulansa da, üzərində son qayıqlar sürətlə üzürdülər. Buxar gəmisini sahilə çıxarıb, nəhəng taxtalara bərk-bərk bağlayırdılar ki, yaz daşqınları onu qırıb aparmasın.

Elə bu qarmaqarışıqlıqda Lenka şəhəri dolaşırdı. O, həyatın qəribəliklərinə baxmaqdan doymurdu. Zağcalar uçurdular ki, yenidən qayıda bilsinlər, buxar gəmisini sahilə bağlayırdılar ki, yazda yenidən çaya buraxsınlar, ağaclar “soyunurdular” ki, yazda yenidən gənc və gözəl yarpaqlara bürünsünlər. Onun həyatı məhz bu cür maraqlı və gözəl idi.

Və bir gün bütün bu gözəlliklər yox oldu. O, insanların danışdığını eşitmir, nə yeyib, nə içdiyinə əhəmiyyət vermir, yolun onu hara apardığını duymurdu.

Hadisə noyabrın əvvəllərində, payız tətilindən qabaq başlayıb ilk dərs günündə başa çatdı. Cəmi bir neçə gün çəkməsinə baxmayaraq, Lenkanın həyatını alt-üst etdi.

Həmin gün Lenka şəhərboyu gəzərək “Yatmış oğlan” heykəlinə, qovaq meşəliyinə qədər gəlmişdi. Oğlan daşın üzərində kürəyi üstündə uzanıb, əlini düz açaraq, ayaqlarını diz hissədən yüngülcə qatlamış, boynunu sola əymişdi. O, daim kefsiz görünürdü, amma bu dəfə Lenkanın gözünə kövrəlmiş göründü. Bəlkə, buludlar yerə daha yaxın olduğundandı, ya da Lenkanın qəlbindəki narahatlığı duymuşdu. Sadəcə Lenka özünü tənha və gərəksiz hiss etdi, dərhal bu şəhərdən çıxıb getmək istədi.

Nikolay Nikolayeviç ətrafında baş verənlərdən xəbərsiz öz sevimli işiylə məşğul idi. O, kətil üstündə dayanıb yumşaq tüklü fırça ilə rəsmlər üzərindəki gözəgörünməz tozu asta-asta silirdi. Bu iş o qədər ürəyinə yatırdı ki, hətta zümzümə də edirdi. Elə buna görə də Lenka otağa girəndə onun necə həyəcanlı olduğunu, yaxasının taybatay açıldığını, dodaqlarını bərk sıxdığını və gözlərində titrəyən ümidsizliyi görmədi. Lenka birnəfəsə çantasındakı kitab-dəftərləri səliqəsiz çıxarıb, ətrafda gözünə dəyən əşyalarını çantasına doldurmağa başladı.

– Sakit! Sakit!.. Dəli! – Nikolay Nikolayeviç fırçanı Rayevskinin qızılı epoletinə toxunduraraq dedi, – Ondansa ətrafına bax! Gör səni necə gözəlliklər əhatə edir. Bu şəkillərin yüzdən çox yaşı var, ancaq ildən-ilə daha da gözəlləşirlər.

Lenka babasına əhəmiyyət verməyərək sürətlə əşyalarını yığmağa davam etdi.

– Lenka, sən axmaq olmasan da, bütün bunlardan başın çıxmır. Nikolay Nikolayeviç qəmgin halda başını yellədi, – Hə nədir, fil kimi ayaqlarını yerə döyəcləyirsən, döşəmədən toz qalxır.

– Mənə yol pulu ver! – deyən, – Lenka tələsik çantasının ağzını bağlamağa başladı.

– Uzağa gedəcəksən? – deyən, – Nikolay Nikolayeviç bu dəfə fırçanı generalın çoxsaylı medallarının üzərinə toxundurdu.

– Mən gedirəm.

– Bəs niyə belə tələsik? – o gülümsündü və üzü bir anlıq gəncləşdi. – Nədir, batan gəmini tərk edirsən?

– Bu gün Dimka Somovanın ad günüdür, – Lenka çarəsizcə dilləndi.

– Səni dəvət etməyiblər deyə çıxıb getmək istəyirsən? Ciddi insan deyilsən, Lenka. Tələsirsən. Boş şeyə görə narahat olursan. General Rayevskidən nümunə götür.

– Baba, xahiş edirəm, bilet üçün pul ver, – Lenka təəssüflə babasının sözünü kəsdi.

– Əgər sirr deyilsə, de görüm, hara gedirsən? – Nikolay Nikolayeviç ilk dəfə Lenkaya ciddi nəzərlərlə baxdı.

– Valideynlərimin yanına, – Lenka cavab verdi.

Çantanın ağzı yenidən açılmışdı ki, Lenka onu qəzəblə bağladı.

– Valideynlərinin yanına? – Bu an Nikolay Nikolayeviç öz şəkillərini tamamilə unutdu və kətildən düşüb, – Heç ağlına da gətirmə!.. – Barmağı ilə onu hədələdi, – Gör bir nə düşünürsən! Yəni mən… burdan? Heç vaxt! Eşidirsən, heç vaxt!

– Sən mənə lazım deyilsən! – Lenka çığırdı, – Mən özüm gedəcəm! Təkcə!

– Səni kim buraxacaq? Necə də sərbəstdir!.. Onlar səni gətiriblər, onlar da aparsınlar, – Nikolay Nikolayeviç şəkillərə gözucu baxıb asta səslə dedi, – Başa düş, mən yalnız bunlara görə sağam, – Əlini Lenkaya uzatdı, – Çantanı mənə ver.

Lenka geri çəkilib stolun kənarında dayanaraq:

– Pul ver! – dedi.

– Heç yerə! Eşidirsən? Heç yerə getməyəcəksən! – Nikolay Nikolayeviç cavab verdi, – Bu axmaqlığı da unudaq.

– Pul ver! – Lenka dəli kimi çığırdı, – Bax, yoxsa… Nəyisə oğurlayıb satacam.

– Bizim evdən?.. – Nikolay Nikolayeviç güldü.

Babasının gülüşü Lenkanın xətrinə dəydi. Çarəsizcə ətrafa boylanıb vəziyyətdən çıxış yolu axtarırdı ki, qəfildən qışqırdı:

– Mən sənin şəklini oğurlayacam! – Çantasını kənara atıb ona yaxın asılmış şəkillərdən birini çıxartmağa çalışdı.

– Şəkili? – Nikolay Nikolayeviç qəfildən onun üstünə yeridi və elə sərt sillə vurdu ki, Lenka otağın digər küncünə yıxıldı. Özü isə dəhşət içində geri çəkildi.

Lenka çantasını da götürüb qapıya tərəf yüyürdü. Nikolay Nikolayeviç cəld tərpənib onu qapının kandarında yaxaladı. Lenka onun barmağını dişləyərək əlindən çıxıb qaçdı.

– Nə olursa-olsun, sənə pul verməyəcəm! – paltosunu götürüb arxasınca qışqırdı. – Verməyəcəm! Lenka, dayan! Dəliyə bax! – və əlini paltonun qoluna salmağa fürsət tapmamış sürətlə onun arxasınca evdən çıxdı.

Dördüncü hissə

Bu vaxt əhvalı yüksək olan altıncı sinif şagirdi Valka, axşam ona veriləcək utancverici “Dəri soyan” ləqəbindən bixəbər çaykənarı ilə gedirdi. Bayramsayağı geyinmiş, təmiz köynək və qalstuk taxmışdı. Əlində it üçün nəzərdə tutulan boyunluq kəndirini fırladırdı, çəkməsinin içindəsə yayda turistlərin küçəyə atdığı boş konserva qutuları saxlayırdı. Onları kol-kos arasında gizlənən quşlara, toyuqlara və ya payız günəşinin şuası ilə oynayan pişiklərə vururdu. Əgər hədəfinə dəyirdisə, onda öz xüsusi dəqiqliyinə sevinir, özü ilə qürur duyurdu.

Valka iki oğlanın başı görünən palıd ağacına çatanda dayandı.

– Ey, bədbəxt məxluqlar, orda nə edirsiz? – Valka sərt şəkildə soruşdu.

– Biz, heç nə… – uşaqlar qorxaraq cavab verdilər, – Yanğın söndürən oynayırıq.

– Çıxın! – Valka əlindəki kəndiri rezin çəkməsinin kənarına XIX əsrin Amerika plantatoru kimi vurub qəzəblə dedi. Halbuki, tarix adlı elmdən heç də başı çıxmırdı, – Cəld yarpaqları yığıb oyuğa doldurun! Tez olun! Hərəkət edin!

Uşaqlar bir şey başa düşməyib onun dediyi kimi yarpaqları götürüb ağacdakı oyuğa doldurdular. Elə ki, oyuq doldu, Valka kibriti yandırıb oyuğa, yarpaqların üstünə atdı.

– Sən nə etdin? – çaşbaş qalan uşaqlar alovu söndürməyə çalışdılar. Ancaq Valka hər ikisini bərk tutub alovun güclənməsini gözlədi. Uşaqlarsa bacardıqları qədər çırpınır, qışqırıb ağlayırdılar. Valka onları buraxıb ucadan:

– Hə irəli! Yanğın söndürənlər, yanğın var!.. – deyib ordan uzaqlaşdı. Geridə həyəcanla qışqıran uşaqları qoyub, sevinc içində yoluna davam etdi.

Valka Dimka Somovun ad gününə getmək üçün öz həmyaşıdlarıyla görüşə tələsirdi. Elə uzaqdan “Tüklü”ylə “Kürən”i sahildə bardaş oturan gördü. Qaçaraq onlara çatıb, yanlarında oturub soruşdu:

– Hə, acgözlər! Yemək istəyirsiz? – gülümsünüb əlavə etdi, – Elə mən də. Somovun tortu haqqında düşünəndə ağzım sulanır.

– Mənsə südlə balı düşünəndə… – Tüklü xəyala dalaraq əlavə etdi, – Bu il cökənin çiçəyi uzun müddət qaldı – balı dadlıdır.

– Mənim anam heç nə vermədi… – Valka ah çəkdi, – Deyir özün qonaq gedirsən, yemək aparmağa nə gərək var.

– Çoxbilmiş anan var, – Tüklü dedi.

– Çoxbilmiş olmağına çoxbilmişdi, ancaq taleyindən qatar keçib… – Valka dedi, – Nə evi var, nə eşiyi. Bax, Somovun bəxti gətirib, köynəkdə doğulub. Həm valideynləri pul verir, həm yaraşıqlıdır, həm də başı əla işləyir. Bəzən çənəsini “təmizləmək” istəyirəm.

– Paxıllığın tutur, Valka? – Tüklü soruşdu.

– Sənin yox? – Valka bic-bic güldü, – Bəs nə. Bütün insanlar paxıllıqdan partlayırlar. Sadəcə bəziləri bunu dilə gətirir, bəziləri isə paxıl olmadıqlarını deyib yalan danışırlar.

– Mən niyə paxıllıq edim ki? – Tüklü təəccübləndi, – Valka, meşədə yaşamaq daha yaxşıdır. Ürəyin istəyən vaxt inək buynuzu əyərsən.

– Nə olsun ki? – Valka yerə tüpürdü, – Güc pul deyil. Onunla yağ ala bilməzsən.

Qəfildən Tüklü bir əli ilə Valkanın boğazından tutub möhkəm sıxdı.

– Burax! – Valka inildədi.

– Kürən, insanda ən vacib olan nədir? – Tüklü soruşdu.

– Güc! – deyən Kürən düşüncələrdən ayıldı.

– Valka isə ona hörmət etmir, – Tüklü dedi, – Deyir, insanda ən vacib şey paxıllıqdır.

– Burax! – Valka yenə inildədi, – Gücə hörmət edirəm. Hörmət edirəm! Burax! Boğursan!..

Tüklü əlini boşaldıb Valkanı buraxdı. O da hər ehtimala qarşı ön tərəfdən qorunmaq üçün kənara sıçradı.

– Bal hərisi! – boynunu sildi, – Əsl traktor gücüdür. Yox, atan.. – qəzəblə nələrsə demək istəyirdi ki, qəfil fikrindən döndü.

– Atama toxunma! – hədələyici tərzdə dedi, – Atam hansısa alçaqlar tərəfindən dəlik-deşik edilib.

– Baxın, Şmakova gəlir! – Kürən dedi, – Çıxış edir.

Tüklüylə Valka dönüb ona baxan kimi valeh oldular.

Şmakovanın yanında Popov olsa da, hər kəs Şmakovaya baxırdı. O yerimirdi, sanki bulud kimi uçurdu. Şmakovanın əynində yeni ağ don, saçlarında ağ lent, ayaqlarında yeni ağ ayaqqabı olduğundan Popov onun yanında yöndəmsiz və çirkin görünürdü. Havaya uyğun olmasa da, Şmakova gözəlliyi ilə ətrafa işıq saçırdı.

– Hə, Şmakova, yaratmısan! – Valka heyranlıqla dedi, – Bu ayaqqabılarla səni qucaqda daşımaq lazımdır.

– Estrada artisti… – Tüklü dedi.

– Somov yıxılacaq, – Kürən əlavə elədi.

– Somov məni maraqlandırmır, – Şmakova özündən razı tərzdə dedi.

– Heç görünmür, – Tülkü dedi.

– Hi-hi-hi! – Valka əlavə etdi.

– Ha-ha-ha! – Kürən də ona qoşuldu.

Popov Şmakovanın yumru, dikburun üzünə baxıb yazığı gəldi.

– Uşaqlar, bəlkə, lazım deyil. Hə? – Popov xahiş etdi, – Ondansa Somovgilə gedək.

Hamı bir ağızdan sevinclə qışqırırdı ki, Tüklü onları sakitləşdirib Miranovanı gözləməyi təklif etdi.

– Miranova nəyimizə lazımdır? – Valka cəsarətlə dedi, – O kimdir ki? Miranova… “Düymə”.

– Özü də dəmirdən! – Kürən təkidlə əlavə etdi.

– Kimə dedim – Miranovanı gözləməliyik! – Tüklü hədələyici tərzdə dedi.

– Əlbəttə, gözləyək, – Valka ürküb razılaşdı, – Hələ Vasilyev də yoxdur.

Elə bu an arıq, eynəkli Vasilyev peyda oldu.

– Məni gözləməyə gərək yoxdur. – Vasilyev dedi, – Mən Somovgilə getmirəm.

– Niyə? – kiminsə səsi gəldi.

Hər kəs arxaya dönüb Miranovanı gördü. O, hər zamankı kimi səliqəli geyimdə və sadə saç düzümündə idi. Gödəkçəsinin altında sadə qəhvəyi don vardı.

– Salam, Miranova! – Tüklü dedi.

– Əla, Dəmir Düymə! – Valka əlavə etdi.

Miranova heç birinə cavab vermədi. O, tələsmədən irəli gedib Vasilyevin qarşısında dayandı.

– Demək belə. Vasilyev, Somovgilə niyə getməyəcəksən? – soruşdu.

– Ev işləriylə baş-başa qalmışam, – Vasilyev tərəddüdlə cavablayıb əlindəki bazarlıq torbasını ona göstərdi.

– Bəs səmimi cavab versən?

Vasilyev susurdu. Eynəyinin qalın şüşəsi onun gözlərini iri və dairəvi göstərirdi.

– Hə, niyə susursan? – Miranova ondan əl çəkmədi.

– Somovgilə getməyə həvəsim yoxdu, – Vasilyev cəsarətlə Miranovanın gözlərinə baxıb dedi, – O, məni bezdirib.

– Bezdirib, dedin? – Miranova ciddiyyətlə Tüklüyə baxdı. O, tez qabağa gəldi. Digərləri də onun arxasınca gəlib Vasilyevi dairəyə aldılar.

– Bəs, ideyallarına xəyanət edənləri nəyin gözlədiyini bilirsən? – Miranova ciddi tərzdə soruşdu.

– Nə? – Vasilyev yumru, iri gözləriylə ona baxdı.

– Bax bu! – Tüklü geri dönüb Vasilyevi vurdu.

Zərbə güclüydü – Vasilyev bir tərəfə yıxıldı, eynəyi digər tərəfə. Bazarlıq torbası yerə düşdü, içindəki ərazaqlar ətrafa səpələndi.

Hər kəs nə baş verəcəyini maraqla gözləyirdi.

Vasilyev diz üstdə durub yerə düşmüş eynəyini tapmağa çalışdı. Şüşə qırıntısının səsini eşidən kimi ona doğru iməkləyib Valkanın ayaqlarının yanına çatdı. Onu kənara itələyib eynəyini götürdü. Ayağa qalxıb, gözlərinə taxıb uşaqlara tərəf baxdı. Bu dəfə gözünün biri şüşə altında dairəvi və iri görünürdü, şüşəsiz qalan digəri isə gücsüz, zəif mavi nöqtə kimi parlayırdı.

– Vəhşiləşmisiz! – Vasilyev gözlənilməz halda qışqırdı.