Текст книги "Kitabi Dədə Qorqud"

YUNUS ZEYRƏK

KİTABİ-DƏDƏ QORQUD

dastan Drezden nüsxəsinin orijinalından sadələşdirilib

Yunus Zeyrək

Yunus Zeyrək 1956-cı ildə Ərdəhanın Posof qəsəbəsində dünyaya gəlib. 1979-cu ildə türk dili və ədəbiyyatı müəllimi kimi fəaliyyətə başlayıb. 1988-1994-cü illərdə Almaniyanın Münhen şəhərində türk mədəniyyəti dərslərini tədris edib. Qazi Universiteti Sosial Elmlər İnstitutu Xalq Ədəbiyyatı fakültəsində təhsili alıb. 1997-ci ildən Qazi Universitetinin Türk dili fakültəsində dərs deyir. 2004-cü ildən Ankarada dərc olunan “Bizim Axıska” dərgisinin naşiridir. Əskişəhər 2013 Türk Dünyası Mədəniyyət Paytaxtı Agentliyi tərəfindən “Türk dünyası elm, mədəniyyət və sənət mükafatı” ilə təltif olunub.

Zeyrək bu gün də xalq ədəbiyyatı, tarix, erməni məsələsi, şimal-şərqi Anadolu, Axıska bölgəsi və Acarıstan kimi bölgələrdə araşdırma və tədqiqat işləri aparmaqdadır. İndiyə kimi çapdan çıxmış kitabları bunlardır:

1. “Qafqaz yollarında – Xatirələr və duyğular” (Əhməd Rəfiqdən) 1981, 1984, 2001

2. “Posoflu Aşıq Zülali” (1986, 1988)

3. “Bu yolda” (şeir) 1998

4. “IV Sultan Muradın İrəvan və Təbriz səfəri ilə bağlı gündəliyi” (1990) (farscadan tərcümə, Tehran, 2011)

5. “Gürcüstan, Acarıstan və Türkiyə” (1999)

6. “Əcnəbilər üçün türkcə dil bilgisi-I”, 2000

7. “Hanaqlı Məzlumi” (2001)

8. “Axıska bölgəsi və Axıska türkləri”

9. “Acarıstan və acarlar” (2001)

10. “Osman paşanın tarixi” (2001) (farscadan tərcümə, Tehran, 2009, 2012)

11. “Əli Akış – həyat və fəaliyyəti” (2003)

12. “Posoflu Aşıq Zülalı” (2004)

13. “Posofun cizgiləri” (2004, 2013)

14. “Axıska araşdırmaları” (2007)

15. “Bu dosyeni qaldırıram” (erməni məsələsi) (2007, 2011)

16. “Amasyanın qızıl tarixi” (2009)

17. “Posof-Kol zəfəri” (2010)

18. “Yunusa doğru” (2013)

19. “Ərzurumun qara günləri” (2014)

20. “Kitabi-Dədə Qorqud” (əslinin surəti və tərcüməsi) (2014)

21. “Axıska gül idi, getdi” (2015)

Ömrü boyu “Kitabi-Dədə Qorqud”un araşdırmasıyla məşğul olan və “Dədə Qorqud oğuznamələri” adlı çox dəyərli əsər yazan müəllimim professor M.Fəxrəddin Kırzıoğlunun əziz xatirəsinə ithaf edirəm.

Yunus Zeyrək

Mündəricat

Ön söz

Müqəddimə

I

Dirsə xan oğlu Buğac xan boyunu bəyan edər, xanım, hey

II

Salur Qazanın evinin yağmalandığı boyu bəyan edər

III

Bəybura oğlu Bamsı Beyrək boyunu bəyan edər, xanım, hey

IV

Qazan xan oğlu Uruz bəyin dustaq olduğu boyu bəyan edər, xanım, hey

V

Duxa Qoca oğlu Dəli Domrul boyunu bəyan edər, xanım, hey

VI

Qanlı Qoca oğlu Qan Turalı boyunu bəyan edər, xanım, hey

VII

Qazılıq Qoca oğlu Yeynək boyunu bəyan edər, xanım, hey

VIII

Basatın Təpəgözü öldürdüyü boyu bəyan edər, xanım, hey

IX

Bəkil Oğlu Əmranın boyunu bəyan edər, xanım, hey

X

Uşun Qoca oğlu Seyrək boyunu bəyan edər, xanım, hey

XI

Salur Qazanın dustaq olduğu boyu bəyan edər, xanım, hey

XII

Dış Oğuzun İç Oğuza asi olub Beyrəyi öldürdüyü boyu bəyan edər, xanım, hey

Lüğət

Qaynaqlar

Bismillahir-rəhmanir-rəhim. ¹

Bu göyləri qaldıranın,

Süsləyərək dolduranın,

Ol deyincə olduranın,

Doxsan doqquz adı ilə.

Dilək

Sənə dayadım belimi,

Qüdrətinlə tut əlimi,

Yoğuram ana dilimi,

Anamın ağ südü ilə.

Tanrım türk könlümü yastan,

Qılıncımı kirdən, pasdan,

Qurtarırsan, mən bir dastan

Derəm ağız dadı ilə.

Səs verməz Oğuz elləri,

Niyə susmuş bülbülləri,

Qoy tutuşsun könülləri,

Ərgənəkon odu ilə.

Qış günləri yaza gəlsin,

Qırx incə bel kilim sərsin,

Bayandur xan şənlik versin,

Qırx dəvənin budu ilə.

Hökm

Dədə Qorqud deyər “əvət”²,

Vardır düyün, dərnək, dəvət,

Fəqət oğuzlarda dövlət

Olmaz dedi-qodu ilə.

Pis sularda kir arınmaz,

Sisli gündə yol görünməz,

Düşmən üstünə yürünməz

Casus ilə, cadu ilə.

Quşa misal can dediyin,

Suya misal qan dediyin,

Bilənir³ iman dediyin,

Ataların yadı ilə.

Ər odur ki, ün salası,

Qına girməyə palası,

Oğul hey, bozqurd balası

Böyüdülməz dadı⁴ ilə.

Niyazi Yıldırım Gəncosmanoğlu

Kitabla bağlı bir neçə söz

“Kitabi-Dədə Qorqud” olaraq qəbul etdiyimiz bu kitabın əsl adı “Kitabi-Dədə Qorqud ala Lisani Taifeyi-Oğuzan”dır. (“Oğuz boyunun dili ilə “Dədə Qorqud kitabı”)

Bu kitab türk kültür və mədəniyyət tarixinin təməl daşlarından biri, türk dilinin şah əsəridir. Bu əsərə adını vermiş adam türk müdriki, əfsanəvi ozanı, ozanların piri, bəlkə də, bir türk övliyası olan Dədə Qorquddur. Əsərdə yer alan boylar onun tərəfindən düzülüb-qoşulub. Bu kitab öncə dildən-dilə söylənərək gəlib, sonra yazıya köçürülərək əsrləri adlayıb günümüzə qədər çatmış tayı-bərabəri olmayan əsərdir.

Milli və şərəfli həyatın davam etməsi üçün bu həyatı bəsləyən, qoruyan mənbələrə bu gün də ehtiyac duyulur. Bəli, “Kitabi-Dədə Qorqud” bir insanı və hətta bir milləti, milli və insani dəyərlərlə zənginləşdirməyə qabil nadir əsərlərdəndir. İstər gənc, istər yaşlı – hər türk bu əsəri bir dəfə deyil, ömür boyu, təkrar-təkrar oxumalıdır. Beləcə, ruhunu əngin bir çayın, eləcə də həyatın içində yer alacağı, yaxud şahidi olacağı hadisələr qarşısında necə davranacağını qabaqcadan öyrənmiş olacaq. Əsərin bir tərəfdən həyatın ən çətin gerçəklərini, digər tərəfdən də ən duyğulu anlarını birlikdə, bənzərsiz şeir dili ilə, ayrıca əlamət və nişanə ilə anlatması xüsusi özəlliyidir.

Bu xüsusiyyətlərlə “Kitabi-Dədə Qorqud” yalnız türk yox, dünya ədəbiyyatının incilərindən olmağa layiqdir. Onun dəyərini bilən əcnəbi alimlər tərəfindən əsər alman, rus, ingilis, italyanca başda olmaqla, bir çox dillərə tərcümə edilib.

“Kitabi-Dədə Qorqud”un Almaniyanın Drezden kitabxanasında saxlanılan nüsxəsini, yəni kitabın əsl mətnini yenidən oxuduq. Mətni yazıya köçürdükdən sonra müasir türkcəyə ən yaxın dillə sadələşdirməyə çalışdıq.

Digər tərəfdən əsərin mövzusu, önəmi, təşəkkülü, coğrafiyası, təsbiti, dili, tarixi qaynaqlardakı izləri və əsərlə bağlı görülən işlər üzərində araşdırmalar apardıq. Hətta əsərdə çözülməsi bu gün də problem olaraq qalan ifadələr üzərində baş sındırdıq.

Bu detallarla bağlı faktları ardıcıllıqla gözdən keçirək.

* * *

“Kitabi-Dədə Qorqud” çox qədim tarixlərdə köçəri həyat yaşamış oğuzların milli həyatını anladan dastan xarakterli hekayələrdən (boylardan) meydana gəlib. Bu hekayələr oğuzun kəramət sahibi, müdrik ozan Dədə Qorqudun dilindən nəzm və nəsr şəklində anladılıb. Kitabda danışılan hadisələr, müsəlman oğuzlarla onların şimal qonşuları xristian qıpçaqlar və oğuz bəyləri arasında meydana gələn müxtəlif qarşıdurmalardan ibarətdir. Türküstandan Anadoluya, Mardin, Amid (Diyarbəkir), Ərzurum, Bayburt və Trabzondan Axıska, Gəncə və Dəmirqapıya qədər, Şərqi Anadolu, Azərbaycan bölgələrində baş verən hadisələr çox rəngli üslubla çatdırılıb.

* * *

Yerli və əcnəbi elm adamları “Kitabi-Dədə Qorqud”un türk mədəniyyətinin, şəksiz, şah əsəri olması məsələsində yekdil fikirdədirlər. Bununla bağlı tanınmış alimlərin fikirlərindən bir neçə örnək göstərək:

Əbdülqədir İnan: “Dədə Qorqud yalnız oğuz türklərinin deyil, bəlkə, bütün türk qövmlərinin çox qədim zamanlara, əfsanəvi dövrlərə aid ümumi qəhrəmanıdır. Dədə Qorqud həqiqi türk ruhunun, türk ənənələrinin daşıyıcısıdır. Onu öyrənmək milli, mədəni dəyərin qorunması üçün məlhəmdir. Qərbin ən yüksək mədəniyyətinə malik olan almanlar, bütün milli-mədəni, alman ruhunu inikas etdirən dastanlarını, başlıca folklor nümunələrini tanıyırlar. Ruslarda da folklor və milli dastanlarına verilən önəm almanlardakı qədər güclüdür”.

Pertev Naili Boratav: “Dədə Qorqud mətnləri uşaqlarımızın, gənclərimizin dil və estetik zövqlərini zənginləşdirəcək, tarixdə mühüm rol oynamış türk qövmünün ənənələri, inancları, dünyagörüşləriylə canlı tablosunu verə biləcək gücdədir. Saf və səmimi kəlmələri; xalq dili, yerli, milli deyimləri; milli zövqümüzü, milli əxlaqımızı, milli tariximizi aydınladan bir sıra özəllikləri; nəhayət, nəsr dilini yarımənzum “tərənnüm dili” halına gətirən xarüqüladə gözəl daxili qafiyələri ilə Dədə Qorqud boyları folklor möcüzələrimizdəndir.

M.Şakir Ülkütaşır “Kitabi-Dədə Qorqud”a daha böyük dəyər biçib: “Deyə bilərəm ki, Dədə Qorqud milli vicdanıma xitab edən türk mövlududur. Yaxud türkün milli, toplumun vicdanında yer alacaq ən həqiqi mövludu “Kitabi-Dədə Qorqud” olmalıdır”.

Azərbaycanda “Kitabi-Dədə Qorqud”u nəşr edən Fərhad Zeynalov ilə Samət Əlizadə, kitabın ön sözündə yazdıqları “Tükənməz xəzinə” başlıqlı yazıya bu cümlələrlə başlayıblar: “Türkdilli xalqların ədəbiyyat tarixində səsi uzaq əsrlərdən gələn, gur işığı ilə tarixləri yarıb keçən məğlubedilməz kitab var: “Kitabi-Dədə Qorqud”. Bu adla yaddaşımıza həkk olunmuş qədim oğuz dastanları, həqiqətən də, bir çox türk xalqlarının yaratdığı milli mədəniyyətin ən zəngin, ən ulu qaynaqlarındandır. “Kitabi-Dədə Qorqud” çiçəkləri solmaq bilməyən, əbədi təravətli qalan, zaman-zaman nəsilləri heyran buraxan sənət gülşənidir.”

Məhərrəm Yetkin “1000 əsas əsər” seriyasının bir nömrəli kitabı olaraq 1969-cu ildə çapdan çıxan kitabına yazdığı ön sözə bu ifadələrlə başlayıb: “Türk ədəbiyyatı tarixinin ən böyük alimi professor Fuad Köprülünün dərslərində söylədiyi bir söz var: “Bütün türk ədəbiyyatını tərəzinin bir, “Kitabi-Dədə Qorqud”u digər gözünə qoysanız, yenə “Kitabi-Dədə Qorqud”öz ağırlığını qoruyub saxlayacaq”. Eyni yazıda “Kitabi-Dədə Qorqud”u türk ədəbiyyatının, türk mədəniyyətinin əlçatmaz şah əsəri olaraq xarakterizə edən Yetkin daha sonra qeyd edir: “Kitabi-Dədə Qorqud” türk uşaqlarının ruh və düşüncəsini təkbaşına sağlam tutacaq qüdrətdə, xarakterdə olan əsərdir. Bu kitabı oxuyan və həzm edən bir türkün yolunu asanlıqla çaşmayacağını əminliklə demək mümkündür”.

Kitabın ilk nəşrini həyata keçirən kilisli müəllim Rıfat bəy, dastanlarda işlənən mövzuların igidlik, əxlaq, ailə sevgisi və türkləri övlad yetişdirməyə təşviq etmək kimi ümumi xüsusiyyətlərinə diqqət çəkib.

Bu xüsusdakı fikirləri fövqəladə əhəmiyyətə malik olduğundan qeyd etməkdə fayda var: “Hər türkü qəhrəman etmək üçün bir çox qiymətli misallar gətirilib. Kitab bu nöqtədə hətta bəzi qəhrəmanlıq dastanlarının fövqündə də dayanır. Bu səbəbdən kitaba “Qəhrəmanlar kitabı”, yaxud “Qəhrəmanlıq kitabı” da demək olar. Bəli, hər türk üçün qəhrəmanlığı məqsəd bilmək və qəhrəman olmağa çalışmaq bir vəzifədir. Türk elə düşüncə ilə yetişməlidir ki, qurda rast gəlsəm, ağzını cıraram, qarşıma aslan çıxsa, bir yumruqla başını əzərəm deməlidir. Kitab igidliyi yalnız ərlərdə deyil, qadınlarda da axtarır. Qəhrəman dəliqanlı qəhrəman qız axtarır; qəhrəman qız özünə qəhrəman ər, ömür yoldaşı axtarır.

İkincisi, əxlaqdır. Kitabın içində əxlaqa zidd nəsə yoxdur. Kitabda hər eşq sonda evliliklə nəticələnir.

Üçüncüsü, ailədaxili məhəbbətdir. Kitab ailə fərdlərini bir-birinə bağlayır, köməyə qoşdurur; ərinə fəlakət üz verən zaman qadın qılınc qurşanır, ərinin köməyinə yetir. Hər qadın ərini sevir. Onun yolunda özünü fəda etmək istəyir.

Dördüncüsü, türkləri övlad yetişdirməyə sövq edir. Sonsuzlar uşaqları olan qədər hörmət görmür”.

Çağdaş elm adamlarından Əhməd B.Ərcilasun: “Heç şübhəsiz, Dədə Qorqud mirası bütün türk dünyasında gələcək nəsilləri də yetişdirməyə davam edəcək”, – deyərkən “Kitabi-Dədə Qorqud”un əbədiliyinə işarə edib.

* * *

Alimlər arasında mübahisə predmetlərindən ən əhəmiyyətlisi, hər halda, Dədə Qorqud dastanlarına mövzu olan hadisələrin yaşandığı coğrafiya və tarixin bəhsidir. Bəri başdan bildirək ki, bu mövzuda heç bir alim qəti dəlillər ortaya qoya, çoxu isə bu məsələdə söz söyləməyə belə cəsarət edə bilməyib. Bu mövzuda, əsasən, iki tezis var: birincisi, bu kitabda danışılan hadisələrin türklər Anadoluya gəlməzdən əvvəl Türküstanda baş verdiyinə, Anadolu ərazisində söylənilib yazıya alınarkən yeni coğrafi adlardan istifadə olduğuna dair fikirdir. İkincisi isə bu dastandakı hadisələrin məkanının Şərqi Anadolu və Azərbaycan olduğu fikrini irəli sürən tezisdir.

Birinci tezislə əlaqədar ciddi məqalə yazan Faruk Sümər fikirlərini belə ifadə edib: “Oğuzların Şərqi Anadolu, eləcə də Azərbaycandakı mövcudluğunun, fəaliyyətlərinin əksləri olmayıb, çox qədim zamanlarda (IX-XI əsr) Türküstanda Sırdəryanın şimalında olan yurdlarındakı yaşayış və sərgüzəştləri ilə əlaqəli xatirələrdən başqa nəsə deyil. “Kitabi-Dədə Qorqud”dakı kafirlərin XI əsrdə hələ İslam dinini qəbul etməmiş qanqlı-qıpçaq türk qövmü qəsd edilmiş ola bilər. Qanqlı-qıpçaq əmirləri arasında “məlik” ünvan olaraq qəbul edilirdi. Bu qanqlı-qıpçaqlar oğuzların Sırdərya (Seyhun) ətrafında məskunlaşdıqları zamanlarda onların şimal qonşuları olub hələ müsəlmanlığı qəbul etməmişdilər”.

Şamil Cəmşid Dədə Qorqud dastanlarının təşəkkül sahəsi və dili haqqındakı fikirləri ilə bağlı Faruk Süməri tənqid edib. “Kitabi-Dədə Qorqud”un coğrafiyası və bu kitabda adı çəkilən bəylərin şəxsiyyətləri mövzusunda ciddi araşdırmalar aparan M.Fəxrəddin Kırzıoğlu isə Dədə Qorqud coğrafiyasının Şərqi Anadolu və Azərbaycan ərazisindən ibarət olduğu fikirindədir. O, sözügedən dastanlarda danışılan hadisələrin çox qədim zamanlarda Şərqi Anadolu və Azərbaycan sahəsində yaşandığını irəli sürüb. Kırzıoğlunun fikirini qiymətləndirən Pertev Naili Boratav belə deyib: “Kırzıoğlu Şərqi Anadolu və Azərbaycanda e.ə. 150 ilə b.e. 429 illəri arasında hökm sürmüş olan Arşak-Partların türkəslli olduqlarını, Dədə Qorqud hekayələrini də bu qövm və sülalələrin islami örtüyə bürünmüş dastanı olduğunu düşünür. Alim bu sahədə əhəmiyyətli material toplayıb. “Kitabi-Dədə Qorqud”dakı yer adlarının Şərqi Anadolu və Azərbaycan toponomi ilə müqayisə edilərkən əldə etdikləri nəticələrin bir çoxu qəbul ediləndir. “Kitabi-Dədə Qorqud”u araşdıranlar çox vaxt bir əsas tarixi və coğrafi sahəyə saplanıb qalırlar. Unutmamalıyıq ki, bu mətn müxtəlif hadisələri bir araya gətirən dastandır. Belə olan halda, detallarda zaman, məkan və mənbə birliyi axtarmaq düzgün yanaşma deyil”.

Dastanlardakı hadisələr harada baş verirsə, versin, burada adı çəkilən bir çox yer, bu gün də bilinməkdədir: Trabzon, Bayburt, Tatyan/Dadyan, Axıska, Amid, Mardin, Sürməli, Gürcüstan, Bərdə, Gəncə, Dəmirqapı… Bu adlar bizə Dədə Qorqud coğrafiyasıyla bağlı daha diqqətçəkən, aydın, açıq məkanla bağlı məlumatlar verməyə kömək edir.

* * *

“Dədə Qorqud kitabı”nda yer alan dastanlar əsrlər boyu ozanlar tərəfindən söylənilib, naməlum tarixdə yazıya köçürülüb və bu yazılı nüsxədən ehtimalla XV əsrdə çıxarılan surəti günümüzə qədər gəlib çıxıb.

Kitabın iki nüsxəsi var: Bunlardan biri Almaniyanın Drezden şəhərində, digəri Vatikandadır. Əlimizdəki kitabın əsasını təşkil edən Drezden nüsxəsi hər səhifədə 13 sətir olmaqla, bütövlükdə 303 səhifədən ibarətdir. Bu nüsxədə hərəkəsiz əski (ərəb) yazıyla yazılmış və hər biri boy olaraq adlandırılmış 12 dastan – hekayə yer alıb. Vatikan nüsxəsində hərəkəli olaraq yazılmış 6 dastan – hekayə var. Hər iki nüsxə, müxtəlif tarixlərdə müqayisəli olaraq nəşr edilib.

Fuad Köprülü kitabla əlaqədar bu məlumatları verir: “Bu gün “Kitabi-Dədə Qorqud” adı ilə əlimizdə olan məşhur əsər əsl “Oğuznamə”nin hamısı olmasa belə, çox mühüm və əsas hissəsi olduğu hər cür şübhədən xalidir. “Dədə Qorqud” adlı oğuz igidlərinin qəhrəmanlıq məcmuəsi əslən Səlcuq xanədanından olan Əbubəkr Abdullah ibn Aybək əd-Dəvadarinin gördüyü (1310) “Oğuznamə”dən başqası deyil. Yunusdan öncəki Anadolu həyatında bu qəhrəmanlıq dastanları xalq arasında çox məşhur idi; ozanlar əllərində qopuzla onları tərənnüm edərdilər”.

Süleyman Əliyarov iki yazılı nüsxəyə işarə edərkən belə deyib: “Drezden və Vatikan əlyazmalarının biri digərindən deyil, özlərindən əvvəlki bir və ya ayrı-ayrı nüsxələrdən surəti çıxarılıb”.

Faruk Sümər “Oğuzlar” əsərində Dədə Qorqud dastanlarının XIV əsrdə Şərqi Anadoluda yazılmış olduğunu qeyd edir. Bir az aşağıda da: “Bu dastanlar XVI əsrdə Ərzurumda, Şimali Azərbaycanda və ya Şirvanda yazılmış ola bilər” – deyir. Eyni yazının davamında: “Ərzurum-Bayburt bölgəsində yazılmış olduğu qənaətindəyik”, – deyə vurğulayır.

Əbdülqadir İnan: “Belə aydın olur ki, kitab Şərqi Anadoluda XIV-XV əsrlərdə köçüb gələn ənənəçi oğuz boyunda oxuma-yazma bilən ozan tərəfindən aşkar edilmiş ola bilər”, – deyib.

Dədə Qorqud dastanlarının tarixi və coğrafiyasıyla əlaqədar çox qiymətli araşdırmaları olan M.Fəxrəddin Kırzıoğlu bu kitabın: “Teymurun qərbə yürüş etdiyi sıralarda – 1393-1400-cü illər arasında Qarsdan köçən və Amasiyaya, Sivasa gələn türkmən ozanlarının dilindən yazıldığı və osmanlıların öyüldüyü” fikirindədir.

* * *

Dədə Qorqud türkcəsi üzərində bir çox araşdırmalar aparılıb, əsərin dilinin qədim Anadolu türkcəsinin də izlərini daşıyan Azərbaycan türkcəsiylə yazıya köçürüldüyü ifadə edilib. Ancaq burada bu məqama işarə etmək istəyirik ki, bu kitabda keçən bəzi sözlər, bu gün Axıska-Posof-Artvin ləhcəsində canlı olaraq yaşamaqdadır. Bir