Текст книги "Türkçülüyün tarixi"

“Əski və yeni türklər” kitabının tarix hissəsində bütün türkçülüyün tarixindən fransız, alman, rus və leh qaynaqlarına istinadən bəhs edilmiş və türklərin ümumi tarixdə fövqəladə rolu, insanlığın mədəni yüksəlişində çox önəmli yeri olduğu isbata çalışılmışdır. Cəlaləddin Paşaya görə, türklər bu gün Avropada yaşayan qövmlərin mənsub olduqları irqdəndir. Müəllif bu irqə Türo-Ariyen (Touro Arienne) adını verir və bu münasibətlə Türo-Arianizm (Touro Arianisme) dediyi etnoloji nəzəriyyəsinə arxalanaraq, filologiya və linqvistika sahəsinə keçir.²²

Kitabın üçdə birindən artığını təşkil edən bu hissə ilk baxışdan sırf nəzəriyyədən ibarət kimi görünsə də, bir az diqqət ediləndə, müəllifin qarşısına siyasi və praktik iki məsələni məqsəd qoyduğu aydın olur:

1. Osmanlı imperatorluğundakı əhalinin çoxluğunu və əsl ünsürünü təşkil edən türklərə irqlərinin qüdrət, dəyər və böyüklüyünü göstərərək onların etibarını qazanmaqla yanaşı, özlərini türklərə yad sayan, o ərəfələrdə milliyyət prinsipinə əsaslanaraq türklər əleyhinə qiyam qaldıran ulahlara, bolqarlara, hətta serb və rumlara türklərlə eyni irqdən olduqlarını təlim və təlqin etmək;

2. Özlərini Ariani sayıb Ari irqinə xariqüladə xüsusiyyətlər yaraşdıraraq digər irqləri, yəni sami, turani və hamiləri insanlığın aşağı cinsindən sayan avropalıların bu xudpəsənd nəzəriyyələrinə qarşılıq olaraq ortaya atılan və arianilərlə turanilərin əsasən eyni irqdən olduqlarını göstərib isbat etmək istəyən Turo-Arianizm nəzəriyyəsi sayəsində Avropa hökumətlərinin və xalqlarının türklərə irqi düşmənliklərini azaltmaq.

Müəllifin Türo-Arianizm nəzəriyyəsini işləyərkən sağlam mənbələrdən istifadə etdiyini iddia etmək çətindir; dillə bağlı dəlillərinin bir çoxu səthi tənqidə belə tab gətirə bilməz. Mustafa Cəlaləddin Paşanın mühakimə və təhlillərində də elmi metodlara riayət etdiyini söyləyə bilmərik. Kitabın bu qismi təkrarlarla, tutarsız və gözlənilməz iddialarla doludur.²³ Bununla belə, kitabda diqqətəlayiq nəticələrlə oxucunun düşüncəsini çox uzaqlara apara bilən geniş məlumatlar də az deyil.

Bizə görə, əsərin ən böyük dəyəri onun bütün türkçülük və türkçülük haqqında Avropa qaynaqlarından alınıb, aşağı-yuxarı Avropa metodlarını izləməklə Osmanlı türkləri arasında ilk yazılan əsər olmasındadır; bu əsərdə ilk dəfə türk irqinin qüvvə və genişliyinə, bu irqin bəşəriyyət tarixində oynadığı böyük rola, türk dilinin digər dillərdən yardıma möhtac olmayacaq dərəcədə zənginliyinə, türk dilinin başqa dillərə etdiyi yardımlara, Asiya və Avropada geniş əraziyə yayılmış türklərin əlaqələrinə, Osmanlı daxilində türkçülük fikrinə dəyər verilməməsindən doğan əngəllərə, qeyri-müsəlman Osmanlı əhalisini irqi və dil cəhətdən türk qövmünə bağlamaq cəhdlərinə dair görüşlərə rast gəlirik. Yəni türkçülüyün dili, tarixi, siyasi baxışlarının hamısından bu kitabda az-çox bəhs edilmişdir. Sırf türkçülüyə aid bu məsələlərdən başqa, günümüzdə tədqiqatçılarımızın araşdırmalarının əsasını təşkil edən türk dilinin sistemləşdirilməsi və yad sözlərdən təmizlənməsi, hərflərin nizama salınması və yenidən şəklə salınması, qadınların başıaçıq gəzməsi, Qərb mədəniyyətinə nüfuz etmək kimi mövzular da “Əski və yeni türklər”in rəngarəng məsələləri arasında yer almışdır.

Türo-Arianizm nəzəriyyəsini yaradan müəllif, türklərin Qərb mədəniyyətinə girmələrini o nəzəriyyənin məntiqi nəticəsi kimi qəbul edir. Qərb mədəniyyətini meydana gətirən Türo-Arianilərdir, yəni qərb mədəniyyəti Arilərin olduğu qədər turanilərin də, dolayısıyla türklərin də əsəridir. Turanlıların bir qismi islamiyyəti qəbul etdikləri üçün sami mədəniyyətilə birləşiblər. Avropa mədəni çevrəsinə girmələri isə əski irqi mədəniyyətlərinə dönüşdən başqa bir anlam ifadə etmir.

Mustafa Cəlaləddin Paşa dilin təmizlənməsi, hərflərin islahı məsələlərində də mühakimələrini bu təmələ istinadən yürüdür.

Əksi isbat edilincəyə qədər, bu məsələyə dair Osmanlı imperatorluğunda nəşr olunub yayımlanmış əsərlərin ilki olaraq qəbul etdiyimiz “Əski və yeni türklər”, təəssüf ki, türkcə deyil, fransızca yazılmışdır.²⁴

“Əski və yeni türklər”in müəllifi Mustafa Cəlaləddin Paşa, Ziya və Əhməd Vəfiq Paşa kimi Osmanlı tarixinin tanınan simalarından olmadığı üçün, tərcümeyi-halına dair qısaca bilgi vermək yerinə düşər.

Mustafa Cəlaləddin Paşa 1848-ci il inqilabi proseslərinə²⁵ qatıldığından vətənini tərk etməyə məcbur qalmış Leh əsilzadələrindən Konstantin Bojenskidir (Konstantin Borzetski). Konstantin 10 aprel 1820-ci ildə Kleçofda (Kleszow) doğulmuş və orada Vlotslavek (Violawek) seminariyasında klassik və dini təhsil almışdır. Hələ 22 yaşında ikən vətəni Lehistanın qurtuluşu uğrunda 1848-ci il inqilabına Poznaniyada qatılmış, inqilab məğlub olduqdan sonra bir neçə həmvətəni ilə birgə o dövrdə polyak və macar mühacirlərinə çox səxavətlə qucaq açan Osmanlı məmləkətinə sığınmışdır (1849). Osmanlı hökuməti gənc polyak mühacirin ümumi və əsgəri biliklərini, xüsusilə xəritə çəkmək sahəsindəki mükəmməl bacarığını nəzərə alaraq, onu yüzbaşı hərbi rütbəsi ilə Osmanlı ordusundakı xəritə şöbəsinə məmur təyin edir. Yüzbaşı Bojenski o sıralarda islamiyyəti rəsmən qəbul edir və şəxsən şeyxülislam əfəndi tərəfindən “Mustafa Cəlaləddin” adlandırılır. Və ərkani-hərbiyyə tuğgenerallarından (mirlivalarından) Ömər Paşanın qızını alıb tamamilə türk, müsəlman ailəsinə sahib olur. Səfərdə olmadığı zamanlarda Üsküdarda üzü Qaracaəhməd qəbiristanlığına baxan sadə bir evdə qapalı türk ailə həyatı yaşayır. Zamanında çox sevdiyi musiqi və rəqsləri, mond (kübar) həyatını büsbütün unudur. Bəyoğlu aləmi və Avropa mühacir dairələri ilə münasibətlərini kəsir.

Bu polyak əsilzadəsinin ən böyük istək və həvəsi müharibəydi. Hələ çox gənc ikən doğma vətənini qurtarmaq üçün 1848-ci il inqilabına²⁶ bir Polşa inqilabçısı olaraq qatıldığı kimi, ikinci vətənini qorumaq məqsədi ilə 1850-1876-cı illərə qədər davam edən döyüşlərdə bir türk əsgəri kimi vuruşmuş, dəfələrlə yaralanmış və nəhayət, 1876-cı ildə Qaradağ savaşında feriq (orgeneral) rütbəsinə qədər yüksəlmişdir. Elə bu döyüşdə qarnından aldığı yaradan şəhid olmuş, Sipoz məscidinin həyətindəki qəbiristanlıqda dəfn olunmuşdur. (Allah qəni-qəni rəhmət eləsin!)

Əsgərlik həyatından bəhs edən bu bir neçə sətir şəhid Mustafa Cəlaləddin Paşanın seçdiyi yeni vətəninə nə qədər dərin səmimiyyətlə bağlı olduğunu bir daha göstərir.²⁷

Mustafa Cəlaləddin Paşa hərbdən, səfərlərdən uzaq vaxtlarını təmsil etdiyi yeni milliyyətin, türkçülüyün, qəbul etdiyi yeni dinin, müsəlmanlığın, seçmiş olduğu yeni vətənin – Osmanlının faydasına xidmət edən əsərlər yazmaqla keçirmişdir. Mustafa Cəlaləddin Paşa fitri istedadı ilə yanaşı, aldığı yüksək təhsil və tərbiyə sayəsində ana dili olan polyakcadan başqa, latın, fransız, alman və rus dillərini də yaxşı bilirdi. Hafizəsinin gücü ilə tarixi biliklərini daim zənginləşdirmişdi. Anadangəlmə sənətkarlıq qabiliyyəti vardı, ciddi yanaşmadığı halda belə yaxşı rəsm çəkir, mükəmməl xəritə cızırdı. Osmanlı hərbiçiləri də əvvəl onun xəritə çəkmək bacarığını təqdir edə bilmişdilər. Yağlı boya rəsmlərindən bəziləri vaxtı ilə Dolmabağça sarayının divarlarını bəzəyirmiş. Evdə olduğu zamanlarda isə əsgərliyə, tarixə, filologiyaya dair bilik və araşdırmalarını genişləndirməyə çalışırdı. Bu sahələrlə bağlı bir neçə əsər yazsa da, onlardan yalnız ikisi çap olunaraq yayımlanmışdı: “Les Turcs anciens et modernes” (“Əski və yeni türklər”), “La Guerre moderne” (“Zamanımız hərb sənəti”).

Bizə görə, mövzusunu yuxarıda bir az təhlil və açıqlamaya çalışdığımız birinci əsər daha önəmli və dəyərlidir. Mustafa Cəlaləddin Paşa bu əsərlərindən başqa dostlarından Bəsirətçi Əli Əfəndinin “Bəsirət”,²⁸ Jan Petrinin “Courrier d’Orient” qəzetlərinə imzasız bir çox siyasi məqalə də yazmışdır.

Təəccüblüdür ki, yeni vətəninin xeyrinə yalnız fikri, qələmi ilə deyil, başı və canı ilə də xidmət etmiş bu əsilzadə adamın istedad və biliyi, əxlaq və səviyyəsi bəzilərinin qısqanclığına səbəb olmuş və hamisi (qoruyucusu) Sərdari-Əkrəm Ömər Lütfi Paşanın ölümündən sonra ordu komandanı Hüseyn Avni Paşa tərəfindən hələ 44 yaşında və tuğgeneral rütbəsində olan Mustafa Cəlaləddin Paşa təqaüdə göndərilmişdir (1870). Hüseyn Avni Paşanın gedişindən sonra təkrar zabit sinfinə alınmış və serblər üzərində qazandığı qələbəyə mükafat olaraq, şəhadətindən az öncə feriq (tümgeneral) rütbəsinə layiq görülmüşdür.²⁹

İlk türkçülərin ümumi xüsusiyyətləri

Yuxarıda göstərdiyimiz hadisələrlə bağlı irəli sürdüyümüz fikirləri xülasə etsək, bu nəticəyə gələrik: dil sahəsində türkçülük fikrinin şüurlu izlərinə İbrahim Şinasi Əfəndinin əsərlərində rast gəlinir.³⁰ Şinasinin türkçülük fikri dilin ədəbiyyat şöbəsində Ziya Paşa, lüğət şöbəsində Əhməd Vəfiq Paşa, filoloji araşdırmalarında Mustafa Cəlaləddin Paşa tərəfindən araşdırılıb. Əhməd Vəfiq Paşada isə bütün türkçülük (Panturquisme) meylinin bəzi izləri görünür. Mustafa Cəlaləddin Paşa isə türk filologiyasından başqa, türk (yalnız Osmanlı türkü deyil, bütün türklər) etimologiya və tarixi ilə də məşğul olub. Osmanlı məmləkətində ilk dəfə Qərb qaynaqlarından alınaraq türk tarixinə, türk etimologiyasına dair yazılan əsər, Mustafa Cəlaləddin Paşanın “Əski və yeni türklər” adlı filologiya, etimologiya, tarix və siyasətdən bəhs edən kitabıdır. Elmi cəhətcə tam mükəmməl olmayan bu əsər türk ruhuyla, türk faydalarını müdafiə etmək məqsədilə yazılıb, fransızcadır.

Şinasinin türkcə sözlük (lüğət) toplamağa başladığı tarix yeganə qaynaq mənbəyi Əbüzziya Tofiq bəyin dediklərinə istinadən, 1865-ci illə 1870-ci illər arasıdır. Ziya Paşa “Şeir və inşa” haqqında türkçü fikirlərini yenə bu tarixlərdə ortaya atmışdır. “Emil” tərcüməsinin müqəddiməsi, “Cenevrə, 15 iyun, 1871” tarixini göstərir. Əhməd Vəfiq Paşanın “Ləhceyi-Osmani”sinin ilk çapı və yayımı da o zamanlara təsadüf etməlidir. Mustafa Cəlaləddin Paşanın “Əski və yeni türklər”i 1869-cu ildə nəşr olunmuşdur. Bu məlumatlara əsaslanıb Osmanlı türkləri arasında türkçülük fəaliyyətinin ilk dövrünü – 1865-1870-ci illər kimi qəbul edə bilərik.

Şərqşünasların türkçülüyə təsiri

Türkçülük düşüncəsinin Əbdüləziz dövrü-səltənətinin ortalarına doğru qərb türklərinin arasında genişlənməsindən, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, türklərin ümumi bir şəkildə qərbin fikir və ruhuyla yaxınlaşmasından başqa, Qərbdə doğularaq Şərq aləmini, xüsusilə türkləri hər yönü ilə tədqiq edən De Gini³¹, Saci³², Abel de Remusat³³, hətta Artuq Lumley Davids kimi şərqşünasların əsərləri ilə tanışlıqlarının təsiri də mütləq qeyd olunmalıdır. Şinasi şərqşünas Silvester de Saci ailəsi ilə dostluq münasibətində olmuşdu. Cəlaləddin Paşa “Əski və yeni türklər” kitabında De Gininin “Histoire des Huns” əsərindən çox yararlanmışdı. Artur Lumley Davidsin ingiliscə “Kitabül ilmü’n Nafi fi Tahsili sərfi-nəhvi-Türki” (“Türk sərf və nəhfini öyrənmək üçün faydalı məlumat kitabı”) adlı kitabının fransızcaya tərcüməsi³⁴ Lumleyin anası tərəfindən Sultan II Mahmuda 1833-cü il tarixində təqdim edildiyindən, XIX yüzilin ortalarında yaşayan Şinasi və Vəfiq Paşalar kimi aydınların bu əsərdən xəbərsiz olmalarına ehtimal vermirəm. XIX yüzilliyin sonlarına doğru şərqşünaslardan Vamberi, Radlov və Kahunun (Leon Cahun) əsərlərinin bütün türklər arasında türkçülük düşüncəsinin güclənməsinə təsir etdiyini söyləmək olar.

Türkçülük fikir cərəyanının, xüsusilə, 1865-1870-ci illərdə Osmanlı türkləri arasında özünü göstərməsinə daha başqa səbəblər də tapılıb göstərilə bilməzmi?

Türkçülük fikri və ingilis-rus əlaqələri

Məlumdur ki, 1860-cı illərdə rusların Asiyaya yayılmaları ingilisləri bu ərazilərdə çevik siyasət aparmağa sövq etmişdi. Batı türklərinə, yəni Osmanlıya qarşı yüzillərdir davam edən istilaçı rus siyasəti XIX yüzilliyin ortalarında Qərbi Avropa dövlətlərinin silahlı müqaviməti ilə məğlubiyyətə uğrayanda, Rus İmperatorluğu bu müqavimətin acısını almaq üçün Şərq Türkləri Orta Asiya xanlıqları üzərinə şiddət və sürətlə yürüdü. 1860-cı ildən başlayaraq ruslar Orta Türküstanla Şərqi Türküstana hücum etdilər. General Cernayev 1865-ci ildə Orta Asiyanın ən böyük şəhəri və Aksak Teymurun paytaxtı olmuş Daşkəndi işğal etdi. 1867-ci ildə Orta Türküstanın böyük qismi “Türküstan əyaləti” Rus Çarlığının ərazilərinə daxil edildi, “1868-də Buxara xanlığı rus vassallığını qəbul edir. Yenə o illərdə Şərqi Türküstanın Kaşğar bölgəsi Məhəmməd Yaqub bəyin başçılığı ilə Çin hakimiyyəti əleyhinə üsyan edərək ruslarla yaxşı münasibət qurmağa çalışdı. Kulca bölgəsi 1865-ci ildə Çin tabeliyindən çıxaraq 1871-ci ildə rus tabeliyinə daxil oldu… Qısası, bütün Orta Asiya türkləri 1860-1870-ci illər tarixlərində rusların təzyiqi ilə üz-üzə qaldı. Rusların bütün Asiya boyunca şərqə və cənuba doğru irəliləmələri ingilisləri çox qəzəbləndirir, bir neçə addım sonra qazax süvarilərinin Hindistan sərhədlərində görünmək ehtimalı isə onların yuxusunu qaçırırdı. İngilislər Məhəmməd Yaqub xana elçi göndərib, digər kiçik xanlarla qeyri-rəsmi təmas qurmağa çalışırdılar. Yaqub xan da Hindistan ümumi valisinə elçi göndərərək İngiltərə ilə ittifaq qurmağa hazırlaşırdı.

O ərəfələrdə Babi-Ali ilə çox sıx dostluq əlaqəsi yaradan Sen Ceymis (Saint James) kabinetinin Qərb və Şərq Türklərinin din və irq birliyindən faydalanmaması mümkün deyildi. Hindistanın 1857-ci il hərbi çevrilişində³⁵ ingilis siyasətçiləri xəlifə Sultan Əbdülməciddən müsəlman hindlilərin İngiltərə kraliçasına itaətini tövsiyə edən bir fərman verməsini istəməsələr də, Osmanlı Türklərinin diqqətini Orta Asiya, müsəlman Türk xanlıqlarının durumuna yönləndirməyə cəhd göstərirdilər. Təsadüfi deyil ki, Yaqub xan müstəqilliyini qazandıqdan sonra ingilis nümayəndəsi Duqlas Forsaytın məsləhəti ilə Osmanlı səltənətinin himayə və tabeliyini rica etmək məqsədilə Yaqub bəyi İstanbula elçi göndərmişdi (1871).

Elçi yüksək səviyyədə qarşılanır, Osmanlı səltənəti tərəfindən Yaqub xana silah-sursat və hərbi mütəxəssislər göndərilir, eləcə də “Nişani-Osmani”, qılınc, ələm (bayraq) və “nameyi-Humayun” (imperatorluğun məktubu) təqdim olunur. Yaqub bəylə qayıdan xüsusi heyətə Hindistanın Türküstan sərhəddində ingilis elçilərindən ibarət bir heyət də qatılır (1873). Və bu tarixdən etibarən Kaşğar xanlığında oxunan xütbələrdə Osmanlı padşahı Əbdüləziz xanın adı çəkilməyə, sikkələr də onun adına basılmaya başlayır.

İstanbul mətbuatı Yaqub xana və Kaşğar xanlığına diqqət ayırır. “Şəcəreyi-türk”ün Cığataycadan Osmanlıcaya uyğunlaşdırılması, Vəfiq Paşanın Orta Asiya ləhcələrinə maraq göstərməsi də bu tarixlərdən bir az öncəyə təsadüf edir.

Sami Paşazadə Sübhi Paşa kimi Şərq ədəbiyyatına, yeni elmlərə və Avropa dillərinə, Şəmsəddin Sami bəyin təbiriylə desək, “aşina” bir dövlət adamının Əbdüləziz dövründə Cığatay dilini öyrənməyə qalxması,³⁶ İstanbul aydınlarından bəzilərinin düşüncələrini, o dövrdə Orta Asiya, yəni Şərq Türkçülüyünün işğal etdiyini göstərirdi.

Beləliklə, türkçülük hərəkatının 1820-ci illərə doğru İstanbulda təşəkkül tapmasının bir səbəbi də, o dövrdə rusların Şərq türklərini işğal edərək bu ərazilərdə genişlənməsi və ingilis siyasətinin Qərb türklərini bütün bunlardan xəbərdar etmək və onları təsirləndirməyə çalışması olmuşdur.

Macar Vamberi

Əsərləri ilə Osmanlı türkləri arasında tanınmağa başlayan macar Vamberinin Asiya səyahətlərində ingilis və Osmanlı siyasətlərinin bağlantılarını görmək o qədər də çətin deyil. Şərqşünas Vamberi 4 ilə yaxın İstanbulda qaldıqdan, Osmanlı dövlət adamlarının hörmət və rəğbətini qazandıqdan sonra 1861-ci ildə məşhur Asiya səyahətinə çıxmışdı. Vamberi Rəşid Əfəndi adı və dərviş qiyafəti ilə Orta Asiyada üç il gəzib-dolaşdıqdan sonra yenə İstanbul üzərindən Macarıstana dönmüş, oradan da Londona getmişdir. Saxta dərviş elmi araşdırmalarının nəticələrini öncə macarlara deyil, ingilislərə təqdim etmişdir. İngilislərin rəğbətini qazandığı üçün Vamberi Budapeşt Universitetinin Şərq dilləri üzrə professoru adına layiq görülmüşdür.

Vamberinin əsərləri 1864-cü ildən etibarən nəşr olunmağa başlayıb. Əsərlərinin çoxu almanca, bəziləri macar və ingiliscə yazılıb. İki-üç illik Orta Asiya səyahətinin hekayəsi olan “Saxta dərvişin səyahəti” eyni zamanda alman, ingilis, macar dillərində nəşr olunub. Vamberinin türkcə qısa tərcümeyi-halını yazan tələbələrindən doktor Mesarroş deyir ki: “Vamberi şərq dillərini və idarəçiliyini bildiyi üçün İngiltərəyə böyük xidmətlər göstərdi. Beləliklə, qeyrəti və zəkası sayəsində böyük sərvət sahibi oldu. Bu sərvəti ilə o, ömrünün sonuna kimi heç bir maddi sıxıntı çəkmədən yaşadı.”

Professor Vamberi bir gün mənə də Yavuz bəyə (“Gülüstan və Xaristan”ın müəllifi, Osmanlı imperatorluğunun Peşdə Baş konsulu mərhum Əhməd Hikmət bəyə) söylədiyini təkrar etmişdi: “İngilislər məni sevirlər, çünki onlara Asiyanı tanıdan ilk adam mən oldum. Onlar məni dinlədilər, anladılar. Hətta İngiltərə kral xanədanının ayrı-ayrı üzvləri ilə dost oldum. Onların iltifatlarını gördüm”.

Vamberi haqqında bu qısa məlumatdan belə anlaşılır ki, gələcəyin məşhur şərqşünas-türkoloqu Orta Asiya səyahətinə ya ingilislərin təşviq və yardımı ilə çıxmış, ya da yəhudilərə xas olan kəskin və praktik zəkası ilə Orta və Yaxın Şərqə dair tədqiqatların o zamankı İngiltərə siyasətində çox böyük əhəmiyyət daşıyacağını əvvəlcədən sezmişdi.

AZƏRİ TÜRKLƏRİNDƏ TÜRKÇÜLÜK

Mirzə Fətəli Axundzadə

Qərb türklərindən əvvəl, türk milliyyətçiliyi düşüncəsi ilə dil, tarix və siyasət sahələrində araşdırma aparmış başqa türklər vardırmı? Şimal, Şərq və Krım türkləri arasında, 1870-ci ildən öncə milli düşüncənin bu üç sahəsində şüurlu şəkildə ciddi məlumata rast gəlmədim. Ancaq Qafqaz türklərindən olan Azəri türkləri arasında bu məsələ ilə bağlı diqqət və araşdırmaya dəyən bir hadisə var. 1811-ci ildə doğulub 1878-ci ildə vəfat edən Mirzə Fətəli Axundzadə 1850-1855-ci illərdə tam məhəlli türk şivəsi və Avropa üslubunda bir neçə komediya yazıb. O, 1863-cü ildə İstanbula gələrək, ərəb əlifbasının islahı haqqında yazdığı əsərini Sədrəzəm Keçəçizadə Fuad Paşaya təqdim edib.

Axundzadə təkcə zamanın sədrəzəmliyinə proqram təqdim etməklə kifayətlənməyib, hərflərin islahı məsələsini İstanbulun aydın fikirli şəxsiyyətləri ilə də müzakirəyə çıxarıb.³⁷

Lakin bu proqram və müzakirələrdən heç bir nəticə alınmayıb. Hərflərin islahı təşəbbüsünün nəticələrini Mirzə Fətəli xatirələrində bu cür qeyd edib: “1875-ci miladi tarixində mən müsəlman əlifbasının islahı fikrinə düşdüm. Bunun üçün İstanbul və Tehrana³⁸ gedib bir sıra adamlarla görüşdüm. Təəssüf ki, müsəlmanların öndə gedənləri əlifbalarını dəyişdirəcək həvəsdə deyillər, halbuki, bu, hər şeydən daha gərəkli və daha vacib məsələdir”.

Axundzadənin əsərlərilə tanış ola bilmədim. Həyat və yaradıcılığını öyrənən şəxslər Mirzənin komediyalarını çox sadə və aydın Azərbaycan dilində yazdığını bildirirlər. Elə bir dil ki, xalq və yüksək təbəqə, kəndli və şəhərli, hər kəs anlayırmış. Mirzə əsərlərində bəzəkdən uzaq, saf və həqiqi Azəri ləhcəsindən ustalıqla istifadə edib. Bununla da o, türkçülüyün dili ilə bağlı araşdırmaçılara böyük xəzinə qoyub gedib. Lakin Mirzənin türk milliyyətçiliyi ilə bağlı düşüncə və araşdırmalarına dair mənim əlimdə ciddi məlumatlar yoxdur. Axundzadənin tarix, fəlsəfə və siyasi elmlərlə məşğul olduğu və fəlsəfə barəsində “Həqqül-yəqin” adlı çap olunmamış bir əsər yazdığı da bildirilir. Amma bu əsərdə Mirzənin nə kimi düşüncələr irəli sürdüyünə dair də qaynaqlarımda bir şey tapa bilmədim.

Göyalp Ziya bəy “Türkçülüyün əsasları” adlı kitabında Axundzadəni Qaspıralı İsmayıl dərəcəsində böyük bir türkçü saymağın doğru olmadığını iddia edib. Görünür, Ziya bəy mərhum Mirzə Fətəli haqqındakı fikirlərini yetərli araşdırmaya gərək görmədən yazıb. Axundzadə 1878-ci ildə, yəni Əbdülhəmidin taxta çıxmasından bir az sonra vəfat etdiyi halda, Ziya bəy onu Əbdülhəmid zamanında yetişən Qaspıralının müasirlərindən³⁹ biri kimi təqdim edir: ’’Türkiyədə Əbdülhəmid bu maarifçi cərəyanı durdurmağa çalışırkən, Rusiyada iki böyük türkçü yetişirdi. Bunlardan birincisi Mirzə Fətəli Axundovdur ki, azəri türkcəsi ilə yazdığı orijinal komediyalar bütün Avropa dillərinə çevrilmişdir”.⁴⁰ Halbuki, Mirzənin komediyaları bütün Avropa dillərinə çevrilməyib. Axundzadə öz xatirələrində deyir ki: “Əsərlərimin yeddisi də ruscaya çevrildi, Peterburq və Berlin qəzetlərində onlara aid məqalələr yazıldı.”⁴¹ Komediyaların hamısının fars dilinə çevrildiyi dəqiqdir, amma hansıların tam və ya qismən fransız, ingilis və almancaya tərcümə edildiyi hələ də araşdırma mövzusudur.⁴²

Mirzə Fətəlinin türkün ədəbi düşüncəsində ən böyük xidməti türk dilində ilk dram əsərləri yazmasıdır. L