Текст книги "Hə ilə yox arasinda"

Alber Kamyu
HƏ İLƏ YOX ARASINDA

Albert Camus

ENTRE OUI ET NON

Bakı, Qanun Nəşriyyatı

Çapa imzalanmışdır: 27.07.2015

Tərcümə: Məmməd Süleymanov

Kifayət Haqverdiyeva

Redaktor: Xeybər Göyyallı

Korrektor: Tünzalə Xəlilqızı

Qanun Nəşriyyatı

Bakı, AZ 1102, Tbilisi pros., 76

Tel: (+994 12) 431-16-62; 431-38-18

Mobil: (+994 55) 212 42 37

e-mail: [email protected]

www.qanun.az

www.fb.com/Qanunpublishing

www.instagram.com/ Qanunpublishing

Nobel mükafatı laureatı Alber Kamyunun “Hə ilə Yox arasında” adlı kitabına esse və hekayələri daxil edilib. Oxucu bu esse və hekayələrdə yazıçının tənqidi baxışlarıyla yanaşı, ustalıqla təsvir edilmiş təbiətlə insan təması, istənilən müharibəyə, istilaya olan nifrət və sözsüz ki, ekzistensialist fəlsəfəylə rastlaşacaq.

ISBN 978-9952-36-079-0

© Qanun Nəşriyyatı, 2015

© Albert Camus, 1937

Bu kitabın Azərbaycan dilinə tərcümə və yayım hüquqları Qanun Nəşriyyatına məxsusdur.

Kitabın təkrar və hissə-hissə nəşri «Müəlliflik hüququ və əlaqəli hüquqlar haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu» na ziddir.

HƏ İLƏ YOX ARASINDA

Əgər, həqiqətən də, itirilmiş cənnət mövcuddursa, bu gün içimi dolduran o sezilməyən, zərif, qeyri-insani hissə hansı ad vermək lazım olduğunu bilirəm. Sərgərdan evinə qayıdır. Mən – mənsə xatirələrə dalıram. İstehza, tərslik – hamısı susur və budur, mən yenidən evdəyəm. Xoşbəxtlikdən danışmayacağam. Hər şey daha sadə və asandır. Çünki dalğınlığın dərinliyindən qaytara bildiyim saatlarda yaddaş əbədiyyətdə itib-batmayan yalnız bir həqiqi hissi, bir anı qoruyub saxlayır. Məndə həqiqi olan yalnız budur və mən bu həqiqətə çox gec vardım. Biz bitməsi lazım olan yerdə budaq atmış ağac növünü, hərəkət çevikliyini sevirik. Və bu sevgini yenidən oyatmaq üçün azacıq bir şey, məsələn, qapısı uzun müddət bağlı qalmış otağın havası və ya yoldan ötən tanış addımlar yetərlidir. Mənimlə də belədir. Və əgər onda mən vəcdi sevirdimsə, deməli, özümə sadiqdim, çünki yalnız sevgi bizi özümüzə qaytarır.

Bu saatlar mənə rəvan, sakit və təntənəli şəkildə qayıdır və elə həmənki tək ağuşuna alır, eynilə həyəcanlandırır, axı bu axşam kədərli anlarla doludur, işıqdan məhrum göy üzündəsə dumanlı arzu gizlənib. Hər xatırladığım hərəkətdə yenidən özümü açıram. Nə vaxtsa mənə demişdilər: “Bu cür yaşamaq çətindir”. Və mən bu ifadələrin necə səsləndiyini xatırlayıram. Başqa vaxt kimsə qulağıma pıçıldamışdı: “Ən acı səhv – insanı əzab çəkməyə məcbur etməkdir”. Hər şey sonuna gələndə, həyat yanğısı sönür. Bəlkə, elə xoşbəxtlik budur? Xatirələri çək-çevir edərkən hamımız onu eyni cür kasıbyana geyindiririk və ölüm qarşımızda səhnənin bir küncünə atılmış nimdaş, solğun dekorasiya tək dayanır. Biz özümüzə qayıdırıq. Dərdimizi bütünlüklə içimizə çəkirik və o, bizə əziz görünür. Hə, bəlkə də, ötüb-keçən fəlakətlərin qüssəsi elə səadətin özüdür.

Bu axşam da xatirələr burulğanının bir parçasıdır. Ərəb şəhərinin qurtaracağında yerləşən Mavritaniya qəhvəxanasında mən ötən səadəti yox, hansısa qəribə bir hissi xatırlayıram. Artıq gecdir. Divarda palmaların arasında sarı şirlər yaşıl əlbisəli şeyxləri qovur. Bir küncdə asetilen lampa göz vurur. Otağı yaşıl və sarı kaşılarla qalanan kiçik bir soba işıqlandırır. Mən alovun parıltısını öz üzümdə hiss edirəm. Qarşımdakı qapı taybatay açıqdı, boşluqdan körfəz görünür. Bir küncdə qəhvəxananın sahibi dizləri üstə oturub və deyəsən, artıq çoxdan boşalan, dibində nanə yarpağı görünən stəkanıma baxır. Qəhvəxanada ins-cins gözə dəymir, aşağıda şəhər öz səs-küylü həyatını yaşayır, uzaqda körfəzin üzərindəki işıqlar sayrışır. Ərəbin necə ağır nəfəs aldığını eşidirəm, qaranlıqda gözləri işıldayır. Uzaqda boğuq bir səs – yəqin, dənizdir. Sonu görünməyən, müntəzəm şəkildə səslənən ahlar qulağımı deşir – cahanın nəfəsi, bitib-tükənməyən etinasızlıq və ölümcül sakitlik. Şahə qalxan alovun rəqsi sanki divardakı şirləri əyilməyə məcbur edir. Soyuqdur. Dənizdən fit səsi gəlir. Mayakın işıqları yanır: yaşıl, qırmızı, ağ. Və cahanın qüdrətli nəfəsinin səsi kəsilmək bilmir. Etinasızlıqdan hansısa gizli mahnı doğur. Budur, mən yenidən vətəndəyəm. Yoxsul bir məhəllədə yaşayan oğlan haqda düşüncələrə dalıram. Həmin məhəllə, həmin ev… Cəmi iki mərtəbədir. Pilləkənlər zülmətə qərq olub. O, bu gün də, uzun illər sonra ora gecəyarısı qayıda bilərdi. O, pilləkənlərlə birnəfəsə yuxarı qaçacağını və heç yıxılmayacağını dəqiq bilir. Bədəninin hər əzası o evin nişanəsini daşıyır. Ayaqları pilləkənlərin hündürlüyünü dəqiqliklə xatırlayır. Və ovucu, eləcə də öhdəsindən gələ bilmədiyi sürahi qarşısında qeyri-iradi qorxunu heç unutmayıb. Çünki orda böcəklər gəzişirdi.

Yay axşamları işçilər eyvana çıxardılar. Oğlanınsa yalnız balaca pəncərəsi vardı. Eyib eləməz, istənilən halda axşamlar stulları otaqdan küçəyə çıxarıb evin qabağında oturar və bu saatlara sevinərdilər. Burada küçə vardı, düz yaxınlıqda dondurma satırdılar, kafenin qənşərində qaçışan uşaqların səs-küyü qulaq batırırdı. Və ən əsası, nəhəng fikusların arasından səma görünürdü. Yoxsulluq insanı tənha edir. Əvəzində yoxsulluq bütün bunlara qiymət verir. Zənginlik pilləsində bir neçə addım belə atan kəs artıq ulduzlarla dolu səma və gecəni adidən adi qəbul edir. Lakin aşağıda, pilləkənin ağzında dayananlar göy üzünün mənasına tam aydınlığı ilə varırlar: bu, tayı-bərabəri olmayan nemətdir. Sayrışan ulduzlarından sirr yağan yay gecələri! Oğlanın arxasında pis qoxulu dəhliz uzanırdı, sınıq-salxaq stulun üstündə oturmaq elə də rahat deyildi. Lakin yetər ki, baxışlarını yuxarı zilləsin və o, artıq gecənin təmizliyini son damlasınadək ciyərlərinə çəkir. Bəzən yanından iri, sürətli bir tramvay ötüb keçirdi. Hardasa, döngənin arxasında əyyaş mahnı oxuyurdu, amma bu da içinə dolan sakitliyi pozmurdu.

Oğlanın anası da həmişə susurdu. Bəzən qadından soruşurdular: “Nə fikirləşirsən?” “Heç bir şey”, – cavab verirdi. Və bu, həqiqəti idi. Lazım olan hər şey onun yanında idi – başqa şey haqda fikirləşməyinə dəyərdimi? Onun həyatı, onun qayğıları, onun uşaqları – hamısı yanında idi. Qadının vücudu zəifdi, fikirlərini bir yerə çətinliklə toplayırdı. Onun kobud, hökmlü, tündməzac anası hər şeyi bitib-tükənməyən eqoizminə qurban verirdi və hələ uşaq ikən qızının zəif iradəsini qırmağa müvəffəq olmuşdu. Ailə quran qız bir müddət anasının hökmranlığından yaxa qurtara bilir, lakin əri öləndən sonra itaətlə geri qayıdır. Əri isə müharibədə həlak olmuşdu. Otağın divarında, qızıl çərçivədə onun mükafatları asılıb: “Döyüş şücaətinə görə” xaç və nişan. Dul qadına bir də hərbi hospitaldan ərinin meyitindən çıxarılmış qumbara qəlpəsini göndərmişdilər. O, bunu da yadigar saxlamışdı. Ərinə görə artıq çoxdan dərd çəkmir. Demək olar ki, onu unutsa da, hələ də bəzən uşaqlarına atalarından danışır. Onları böyütmək üçün işləyir və qazandıqlarının hamısını anasına verir. Nənəsə nəvələrini kəmərlə tərbiyələndirir. Qarı həddini aşanda, qızı yalnız bunu söyləyir: “Başlarından vurma”. Qadın onları sevir, axı övladlarıdı. Hamısını eyni cür sevir və heç vaxt heç birinə sevgisini nümayiş etdirmir. İndi o xatırlayır: bəzən anası işdən yorğun-arğın qayıdanda (evlərə yır-yığışa gedirdi) evdə heç kəs olmurdu, eynilə həmin axşamkı kimi. Qarı alış-verişə gedib, uşaqlar hələ məktəbdədir. Bax, onda stula çökür və donuq baxışları döşəmədəki deşiyə zillənir. Ətraf tədricən zülmətə qərq olur və bu qaranlıqda onun sükutu çarəsiz kədərə bürünür. Həmin dəqiqələrdə təsadüfən otağa daxil olan oğlan cansız, sanki yalnız sümüklərdən ibarət çiyni güclə sezir və yerində donub qalır: qorxur. O, artıq çox şeyi hiss edir. O, mövcudluğunu yenicə dərk etməyə başlayıb. Lakin o, bu səssiz heyvanın sükutu qarşısında ağlamağa utanır. Onun anasına yazığı gəlir – budurmu sevgi? Qadın heç vaxt onu əzizləməyib, sadəcə, əlindən gəlmir. Beləcə, oğlan sanki bir əsr sürən dəqiqələr boyu ayaq üstə durur və anasına baxır. O, özünü özgə sayır və elə bu səbəbdən anasının əzablarını anlayır. Qadın onu eşitmir: qulağı bir az ağır eşidirdi. İndi qarı qayıdacaq və həyat öz axarına düşəcək: kerosin lampasının işığı, masanın üzərində müşəmbə, haray-qışqırıq, söyüş. İndisə sakitlikdi, vaxt dayanıb, sonsuz an uzanıb gedir. Oğlan içini çalxalayan bir şeylər hiss edir, yəqin, bu, anasına olan sevgisidi. Olsun, elə belə də olsun, axı bu qadın onun anasıdı.

Qadınsa heç nə barədə fikirləşmir. Küçədə işıqlar yanır, səs-küy məhəlləni başına götürüb: buradasa sakitlik və zülmətdi. Oğlan böyüyəcək və anlayacaq. Boya-başa çatdıracaqlar və sanki onu ağrıdan qoruyublarmış kimi bunun əvəzini istəyəcəklər. Anası həmişəki kimi sükuta dalacaq. Oğlansa, öz növbəsində, ağrı ilə böyüyəcək. Ən əsası – böyüməkdi. Əvvəl nənə öləcək, sonra ana və ən nəhayət, özü.

Anası diksindi. Qorxdu. Oğlu bərələ qalmış gözlərini niyə ona zilləyib? Qoy ev tapşırıqlarına başlamaq üçün masa arxasına keçsin. Oğlan bütün dərslərini hazırlayır. İndi o, hansısa qırıq-sökük qəhvəxanada oturub. İndi o böyüyüb. Məgər ən əsası bu deyil? Deyəsən, yox. Axı bütün dərslərini hazırlayandan və böyüdüyünü boynuna alandan sonra irəlidə yalnız qocalıq qalır.

Ərəb yenə də əlləri ilə dabanlarını tutaraq, bir küncdə dizləri üstə əyləşib. Artırmadan qovrulmuş qəhvə iyi gəlir, cavanların şux səsləri eşidilir. Balaca yedək gəmisi hələ də fit verir. Həyat, həmişəki kimi, axşamlar sönükləşir və bütün əzabların sonunda yalnız var olmaq vədi durur. Qəribə anadır, bu qədər də etinasızlıq olar?! Yalnız dünyanı ağuşuna alan sonsuz tənhalıq hissi mənə bu etinasızlığın əndazəsinə varmağa kömək edir. Bir dəfə artıq boya-başa çatmış oğulu ananın yanına çağırırlar. Qadının gözlənilməz sarsıntısı beyninə qansızma ilə nəticələnir. O, axşamlar eyvanda oturmağa öyrəşmişdi. Həmin gün də həmişəki kimi, stula çökmüş halda dodaqlarını pas atmış, soyuq dəmir sürahiyə yapışdıraraq yoldan ötənlərə baxırmış. Qarşısındakı vitrinlərin işıqları göz qamaşdırırdı. Və ana məqsədsiz seyrə dalmışdı. Arxasında tədricən qaranlıq çökür. Qarşıda isə vitrinlər göz qamaşdırır, küçə insanlarla və işıqla dolur. Haqqında söhbət açılan həmin axşam arxadan qadına kimsə hücum edir, döyür və səs eşidən kimi aradan çıxır. Qadın heç nə görməmiş və huşunu itirmişdi. Oğlu özünü çatdıranda, anası artıq yataqda idi. Həkim gecə xəstəni gözdən qoymamağı tapşırır. Oğlu örtüyün üzərindən çarpayıya, anasının yanına uzanır. Yay fəsli idi. Bürkülü otaq hələ də bir az əvvəl baş verənlərin havası ilə nəfəs alırdı. Divarın arxasında addım səsləri, qapının cırıltısı eşidilirdi. Hava bir az əvvəl xəstəni ovuşdurduqları sirkə qoxuyurdu. Qadın hələ də çapalayır, zarıyır, bəzən bütün vücudu ilə diksinirdi. Və təzəcə mürgüləyən oğul tər-su içində oyanır, qorxa-qorxa anasına baxır, sonra gecə lampasının işığında saata nəzər salır və yenidən yuxuya gedirdi. Çox sonralar o, həmin gecənin sonsuz tənhalığına varacaq. Hər kəsə qarşı yalqız olmalarını. Onlar canlarına vicvicə salmış qızdırmadan əsərkən “digərləri” yatırdı. Köhnə ev boş və cansız görünürdü. Küçədən sonuncu gecə tramvayları ötüb keçdi və olub-qalan ümidi də özü ilə apardı. Ev hələ də vaqonun əks-sədasına bürünsə də, tezliklə ortalığa ölü sükut çökdü. Bu sonsuz zülməti ara-sıra qadının zarıltısı dəlirdi. Oğul hələ heç vaxt özünü belə tənha hiss etməmişdi. Dünya bu tənhalığın içində ərimiş, yalançı ümidlər sabun köpüyü tək əriyib getmiş, sanki həyat hər gün yenidən başlamaq məcburiyyəti ilə üz-üzə qalmışdı. Artıq heç nə mövcud deyildi – nə məşğələlər, nə şöhrətpərəst fikirlər, nə restorandakı sevimli xörəklər, nə də sevimli boyalar. Ortalıqda yalnız xəstəlik və ölüm at oynadır, onu burulğan tək özünə çəkirdi… Lakin dünyasının dağıldığı anda oğul yenə də yaşayırdı. Və hətta sonunda yuxuya belə getdi. Bununla belə, şəfqəti ilə ruhunu darmadağın edən bu ikilikdə tənhalıq obrazı yaddaşında silinməz iz buraxdı. Çox-çox sonralar o, tər qarışıq sirkənin iyini və oğlu anası ilə birləşdirən bağları hiss etdiyi anı xatırlayacaq. Sanki ürəyini parçalayan sonsuz yazıqlıq hissi maddiləşir və özünü zərrə qədər də saxtakar saymadan, acı taleli qoca dilənçi qadın rolunu vicdanla oynayırdı.

Sobadakı odunlar artıq yanıb külə dönüb. Hər şeyə rəğmən, yer nəfəs alır. Hardasa uzaqlarda derbuka[1]1
  ərəb musiqi aləti


[Закрыть] zəngulə vurur. Qəhqəhə çəkən qadın səsi bu zənguləyə qarışır. Körfəz işıqları sayrışır++, yəqin, balıqçı qayıqları sahilə yan alır. Səmanın oturduğum yerdən görünən hissəsi gündüz buludlarını qovmağa müvəffəq olub. İndi o, ulduz xalısına bürünüb və qaranlığın səssiz qanadları başımın üzərində qanad çalır. Özümə sahib olmadığım bu gecə hara gedib çıxacaq? “Adilik” sözündə nəsə təhlükəli bir şey var. Və bu gecə mən dərk edirəm: bəzi dəqiqələrdə ölmək istəyirsən, çünki həyatı tam aydınlığı ilə görürsən – onda hər şey mənasını itirir. İnsan əzab çəkir, onu əhatələyən bədbəxtlik zolağı uzanıb gedir. O, çəkdiyi əzaba qatlanır, taleyinə boyun əyir. Ona hörmət edirlər. Sonra bir gün tamamilə tükəndiyini dərk edir; təsadüfən nə vaxtsa yaxın saydığı və sevdiyi dostu ilə rastlaşır. Həmin adam ona lazımınca diqqət yetirmir. Evə qayıdan insan intihar edir. Sonra da hər kəsə sirr qalan acılardan, könül qırıqlığından danışırlar. İntiharın səbəbini dostun diqqətsizliyində axtarmaq daha yerinə düşərdi. Beləcə, hər dəfə dünyanı sonunadək dərk etdiyimi düşünəndə, o, məni öz adiliyiylə sarsıdır. Anamı, həmin axşamı və onun qəribə etinasızlığını xatırlayıram. Sonra gözlərimin önündə başqa səhnə canlanır: şəhər kənarındakı bağ evində yaşamağım. Yanımda təkcə bir it, iki pişik və onların balaları vardı, hamısı da qara. Pişik onları bəsləyə bilmirdi. Balalar növbə ilə tələf olurdular. Hər axşam evə qayıdanda daha bir qıc olmuş pişik balası ilə üzləşirdim. Bir axşam sonuncusunu gördüm – anası onu yarıyadək yemişdi. Leş və sidik iyi gəlirdi ətrafdan. Döşəməyə çöküb bu iyrənc mənzərənin çürüntü qoxusunu ciyərlərimə çəkərək, bir küncə sıxılmış ana pişiyin dəlicəsinə parlayan yaşıl gözlərini uzun müddət seyr etdim. Hə. Həmin axşam da eyni cürdü. Nəyisə itirirsən və artıq heç nədə əlaqə və məna görmürsən, ümid və ümidsizlik eyni qədər mənasız görünür və bütün həyat bir obraz ətrafında cəmləşir. Amma niyə bütün bunları burada buraxıb irəliyə getməyəsən? Hər şey adidən də adidi, mayakın işığında hər şey olduqca adidi – yaşıl işıq, qırmızı, ağ; gecənin sərinliyində, şəhərin mənə gəlib çatan qoxusunda və yoxsulluğunda hər şey adidi. Əgər bu axşam beynimdə uşaqlıq obrazlarımın xatirələri çuğlayırsa, onların verdiyi sevgi və yoxsulluq dərsini niyə də qəbul etməyim ki? Bu saat – sanki HƏ ilə YOX arasında içimə çökən bir sakitlikdi, məhz buna görə ümidi də, həyata olan nifrətimi də başqa saatlara saxlayıram. Hə, indi itirilmiş cənnətin yalnız və yalnız bir obrazda cəmləşmiş şəffaflığını və adiliyini qəbul etməliyəm. Beləcə, o qədər də uzaq olmayan keçmişdə oğul köhnə məhəllədəki evlərin birində ömür sürən anasına baş çəkməyə gəlir. Onlar sakitcə bir-birinin qarşısında oturublar. Baxışları rastlaşır.

– Hə, ana, necəsən?

– Heç, elə-belə.

– Deyəsən, darıxırsan. Az danışıram, ona görə?

– Sən həmişə az danışmısan.

Dünyanın ən gözəl təbəssümü qadının dodaqlarından yan keçib üzünü işıqlandırır. Bu, həqiqətdi, o, heç vaxt anası ilə söhbətləşməyib. Amma əslində bunun nə anlamı var ki? Sükut hər şeyə aydınlıq gətirir. O, qadının oğludur, qadınsa onun anası. Qadın, sadəcə, ona söyləyər: “Bilirsən…”

Qadın divanın bir küncündə oturub, ayaqlarını bir-birinə möhkəm sıxıb, əlləri dizlərinin üstündədi. O, stulda oturub, demək olar ki, qadına baxmır, ara vermədən siqaret çəkir. Sükut.

– Nahaq bu qədər siqaret çəkirsən.

– Hə, düz deyirsən.

Küçənin nəfəsi pəncərədən içəri süzülür. Qonşuluqdakı qəhvəxanadan akkordeon səsləri, axşama yaxın bir az da artan küçə hərəkətinin səs-küyü eşidilir; qızardılmış ət iyi gəlir,yəqin, onun tikələrini kövrək kökələrin arasında sıxıb elə şişdəncə yeyirlər; hardasa uşaq ağlayır. Qadın ayağa qalxıb milləri və sapı götürür, toxumağa başlayır. Onun artritdən eybəcərləşmiş barmaqları ləng işləyir, bir ilməni üç dəfəyə atır və həmin andaca bütün sıranı sökür; azacıq boğuq xışıltı səsi gəlir.

– Bu, köynəkdi, ağ yaxalıqla geyinəcəm. Üstəlik, qara palto, qışa hazıram.

Qadın yenidən ayağa qalxıb işığı yandırır.

– İndi qaranlıq tez düşür.

Hə, artıq yay bitib, amma payız da gəlməyib. Uzunqanadlar mülayim səmada hələ uçuşurlar.

– Tez qayıdacaqsan?

– Hələ heç getməmişəm ki. Niyə soruşursan?

– Heç, elə-belə, nəsə söyləmək xatirinə.

Tramvay ötüb keçir. Ardınca avtomobil.

– Düzdür ki, mən atama oxşayıram?

– Əlbəttə. Elə bil bir almanı iki yerə bölmüsən. Təəccübünü anlayıram, sən onu tanımırsan. O, öləndə yaşyarım idin. Üstəlik, bığ da saxlasan!

Oğul, atası haqda ehtiyatla danışır. Heç bir xatirəsi, heç bir həyəcanı yoxdur onunla bağlı. Yəqin, adidən də adi imiş. Hərçənd döyüşməyə həvəslə gedib. Marnada beynindən ağır zədə alıb. Kor olub, bir həftə əziyyətlər içində can verib. Doğma mahalda həlak olanların xatirəsinə ucaldılmış sütunda adı var.

– Hər şərdə bir xeyir var, – ana söyləyir, – kor qayıdardı, ya da daha pis, ağlını itirmiş halda. Onda yazığın işi daha betər olardı…

– Hə, düz deyirsən.

Oğlu bu otaqda hər şeyin həmişə yaxşılığa doğru əminliyindən və divarlarına hopmuş dünyanın absurd olduğu qədər mənasız adiliyini hiss etməsindən savayı nə saxlayır.

– Bir də gələcəksən? – ana soruşur – Bilirəm, işin-gücün var. Amma bəlkə, bir dəfə…

Hə, harda qalmışdım? Heç bilmirəm indi oturduğum qəhvəxananı keçmişimdəki o otaqdan necə ayırım? Artıq bu günlə yaşadığımı, ya sadəcə xatirələrdən ibarət olduğumu belə bilmirəm. Budur, mayakın işıqları. Və məkanın sahibi, ərəb qarşımda dayanıb qəhvəxananın artıq bağlandığını söyləyir. Getmək lazımdı. Daha bu təhlükəli yamacla düşmək istəmirəm. Aşağıdakı körfəzə və onun işıqlarına sonuncu dəfə baxıram və onun havası yaxşı günlərə ümid hissi deyil, yer üzündəki hər şeyə və başlıcası, özümə qarşı sakit, ibtidai etinasızlıq gətirir. Lakin bu həddən ziyadə rəvan, asan enişin qarşısını almaq lazımdı. Və bunun üçün mənə fikir aydınlığı gərəkdir. Bəli, hər şey olduqca sadədir. İnsanlar özləri hər şeyi mürəkkəbləşdirir. Qoy bizə nağıl danışmasınlar. Qoy edam hökmünə məhkum olunmuşu mühakimə etməsinlər. “O, cəmiyyət qarşısında borcunu ödəyəcək” əvəzinə, sadəcə, “Onun başını kəsəcəklər” söyləsinlər. Sizə boş görünə bilər. Amma bunlar tam fərqli yanaşmalardı. Bir də ki, taleyinin gözünə dik baxmağa üstünlük verən insanlar var bu dünyada.

RƏSSAM MƏHBƏSDƏ[2]2
  Oskar Uayldın “Redinq məhbəsinin balladası” poemasının fransızca nəşrinə yazılmış ön söz


[Закрыть]

Uayld özünün “De Profundis”[3]3
  1905-ci ildə, Oskar Uayldın ölümündən sonra çap olunmuş məhbəs tövbəsi; essedə bir neçə dəfə bu mətndən istifadə olunacaq


[Закрыть] və “Redinq məhbəsinin balladası”nı yazmazdan öncə öz həyat nümunəsi ilə cidd-cəhdlə sübut etməyə çalışıb ki, yüksək zəka və ən valehedici cazibə belə, yaradıcının doğulması üçün yetərli deyil. Buna rəğmən, Oskarın ən ülvi arzusu dahi rəssam olmaqdı və o, təkcə incəsənəti Allahın yerinə qoyduğundan, bu Allahın onun seçim imkanına etiraz etməsini heç cür ağlına sığışdıra bilmirdi. Uayld üçün iki dünya mövcud idi – məişət dünyası və incəsənət dünyası: birincisi darıxdırıcı və yeknəsəq, ikincisi isə hər zaman nadir idi. Və o, müstəsna olaraq ideal gözəlliyin şölələrində yaşamaq üçün reallıqdan üz döndərdi. Onun əsas qayğısı öz həyatını incəsənət əsərinə çevirmək və zərif harmoniyanın qanunları ilə mövcud olmaqdı.

İncəsənəti heç kəs onun qədər göylərə qaldırmayıb və heç kəs həyatının bu dönəmindəki qədər yarıtmaz rəssam olmayıb. O, gözəllik xətrinə gerçəyi qulaqardına vurub, özü isə həqiqi incəsənət ölçülərinə görə, demək olar ki, heç kim olub. Onun o zamankı yaradıcılığı elə özünün yaratdığı Dorian Qreyə bənzəyir. Məlum qəhrəmanın modeli cavanlığı və cazibəsini əvvəlki tək qoruyub-saxladığı halda, özünün sürətlə qocalması, yəqin ki, çoxunuza məlumdu. O ki qaldı, Uayldın şah əsərinə çevirmək istədiyi həyatına, “De Profundis”in ilk səhifələrindəcə bu həyata lazım gələn hökmü çıxarır. Elə öz sözlərinə görə, o, dahiliyini həyatına, istedadınısa yaradıcılığına tökmək istəyib. Şahanə aforizm Andre Jidin[4]4
  Andre Jid məlum ifadəni özünün O.Uayld haqqında yazdığı “Inmemoriam” (1901) oçerkində işlədib. Bu oçerkin mətnindən məlum məqalədə də istifadə olunub.


[Закрыть] xoşuna gəlib və bu sözləri məşhurlaşdırıb. Lakin bu, olsa-olsa, aforizmdir. Həm həyat, həm yaradıcılıq üçün elə bircə dahi, ya da istedad bəsdir. Yaradıcılıq adına saxtakarlıqla məşğul olan istedadın özünü həyatda təkcə arsız və mahiyyətsiz kimi büruzə verməyə qadir olması gün kimi aydındır. Hər axşam “Savoy”[5]5
  Londonda restoran


[Закрыть]da şam yeməyi yemək üçün dahi və ya kübar olmaq vacib deyil, yetər ki, pulun olsun. Andre Jid Uayldı asiyalı Vakx, Apollon, Roma imperatoru kimi təsvir edir. “Onun parlaqlığı göz deşirdi”, – belə yazır. Şəkk edən yoxdu. Lakin Uayld məhbəsdə nə deyir? “Ən böyük nöqsan səthilikdi”.

Uayldın məhkum edilməmişdən öncə yer üzündə məhbəslərin mövcudluğu barədə düşünüb-düşünməməsi, açığı, şübhə doğurur. Hətta fikirləşibsə belə, həbsxanaların onun kimilər üçün mövcud olmadığına qəti şəkildə inanıb. Üstəlik, o, hətta belə ehtimal edib ki, ədalət məhkəməsinin bircə vəzifəsi olub – o da ona, imtiyazlı cəmiyyətə xidmət etmək, axı məhz o, ilk olaraq lord Duqlasın atasına qarşı ittiham qaldırıb. Amma hadisələr gözlədiyinin əksinə cərəyan edib və məhkəmə ona iş kəsib. Qanunun ona xidmət etməsini arzulayan Uayld özü onun qarşısında diz çökmək məcburiyyətində qalıb. Bax, elə o zaman məhbəslərin mövcudluğundan xəbər tutub. Əvvəllərsə bu mövzu ona heç vaxt maraqlı olmayıb: “Savoy” sağ olsun!

Uayld əsilzadə və yüksək mövqeli qəhrəmanları tez-tez məhbəs həyatı yaşayan Şekspirə heyran olsa da, yəqin ki, bu heyranlığının fərqinə varmayıb, axı o, özü bütün niyyət və hərəkətləri ilə dustaq tayfasından uzaq durub. Əgər incəsənət onun yeganə dini-imanıdırsa, o, bunda riyakardır. Düzdür, Uayldın alicənablığını danmaq da düzgün olmazdı, istənilən halda sonda bunu sübut edib. Sadəcə, onun təsəvvürlərində bir çatışmazlıq olub, elə bu səbəbdən də yerdə qalan adamları aktyor, ya qurban deyil, müstəsna olaraq tamaşaçı şəklində görüb. Xalis dendisayağı (dendi-modabaz) təəccübləndirməyə və özünü sevdirməyə başı o qədər qarışıb ki, özünün hansısa həqiqətə məftun olmaq və ya təəccüblənmək kimi bir şansı qalmayıb. Fərq eləməz, bu həqiqət xoşbəxtliyin açarı olsa belə. Hərçənd onun əsas işi-gücü də məhz həmin xoşbəxtliyi ovlamaqdı. Ovladığı xoşbəxtliksə ona dəbdə olan dərzinin paltarları qismində gəlirdi. “Mənim əsas səhvim, – o, “De Profundis”də yazır – zənnimcə, bağın günəşli tərəfində bitən ağacların ətəyindən yapışıb, qaranlıq hissədəkiləri qulaqardına vurmağımıydı”. Amma günəş birdən batdı. Qarşısında durmağa cəsarət etdiyi məhkəmə özü onu ittiham elədi. Uğrunda yaşadığı dünya qəflətən onun həqiqi üzünü gördü: adi, elə bu səbəbdən də nifrətdoğuran tərəfini və sanki quduz it kimi zəncirdən qopdu. Qalmaqal daha böyük qalmaqal doğurdu. Başına gələnlərin fərqinə belə varmadan dustaqxanada qul vəziyyətinə düşdü. İndi köməyinə kim gələcək? Onun dəbdəbəli həyatı – yeganə reallığı idi və deməli, bu reallığın özü onu dəmir barmaqlıqlar arxasına atmışdı. Əgər yalnız meşənin günəş tutan yerində yaşamaq mümkünsə, deməli, üfunətli qaranlıqda ümidsizlikdən ölməli idi. Lakin insan ölmək üçün yaradılmayıb, elə buna görə də o, qaranlıqdan yüksəkdədir. Uayld da həyatı seçdi, hərçənd bununla yanaşı, həm də iztirabı, çünki məhz bu iztirabda həyatın xeyrinə hansısa sübutlar tapa bildi. “Heç bilirsiniz, – illər sonra Andre Jidə belə söyləmişdi – mənə mərhəmət göstərməklə intihardan xilas elədilər”. İztirab çəkən insanın ürəyinə yol tapan mərhəmət imtiyazlı kəslərdən deyil, yalnız elə onunla birgə əzab çəkənlərdən gələ bilər. Məhbəs həyətində Uayldın ardınca addımlayan naməlum bir məhbus gözlənilmədən pıçıldamışdı: “Oskar Uayld, sizə yazığım gəlir, çünki yəqin ki, bizdən daha artıq əziyyət çəkirsiniz”. Sarsılmış Uayld “yox” cavabı vermiş və “burada hər kəsin eyni səviyyədə əzab çəkdiyini” söyləmişdi. Uayldın həmin an əvvəllər heç ağlının ucundan belə keçirmədiyi xoşbəxtliyin dadına baxdığını söyləsəm, görəsən, yanılmaram ki? Tənhalığı başa çatmışdı. Cəmiyyətdən olan ağa məhbəsə düşüb və hələ başına gələnlərin kabus, ya gerçək olmasının belə fərqinə varmamış qəflətən hər şeyi öz yerinə qoyan işıq görür. Onun utanası heç nəyi yoxdu, yalnız bircə şeydən başqa – hərçənd bu biri belə hər şeyə bəs edir – nə vaxtsa şam işığında axşam yeməyinə yollanmazdan öncə sağını-solunu ittiham edən və tələsik mühakimələr çıxaran dünyanın cinayət yoldaşı olub. O, qardaşlarının “Ris”də[6]6
  Ris – Avropanın müxtəlif şəhərlərində mehmanxana şəbəkəsi.


[Закрыть] yaşayanların deyil, dustaqxana həyətində dövrə vurarkən arxasında vasitəsiz ifadələr işlədən şəxs (“Redinq məhbəsinin balladası” məhz onun üçün yazılıb) olduğunu bilir. “Mənimlə birgə bu dəhşətli yerin divarlarına məhkum edilmiş biçarələr arasında rəmzi də olsa həyatın sirri ilə bağlı olmayan bir nəfər də tapılmaz” – Uayld özünün ən yelbeyin tanışlarından birinə yazır[7]7
  Yelbeyin dedikdə tövbənin ünvanlandığı lord Alfred Duqlas nəzərdə tutulur.


[Закрыть].

O, eyni zamanda incəsənətin sirlərinə də varır. Uayldı qolları qandallı Borclular Məhkəməsinə gətirəndə – zalım düşmənlərinin mahir planına görə, o, iki polisin arasında qolları zəncirli halda müflis olması barədə eşitməliydi, – onu masqaraya qoyan kütlə arasında yeganə həqiqi dostu hörmət əlaməti olaraq təntənəli şəkildə şlyapasını çıxarmış və həmin gün qəflət yuxusundan ayılmış yazıçı bircə bu jestin “ona mərhəmətin iç üzünü bütünlüklə açdığını” yazmışdı. Yalnız bu andan başlayaraq, indiyəcən usanmadan danışsa da, gerçəkdən tanımadığı Şekspir və Danteni anlamaq iqtidarında olub və insan ağrısından doğa biləcək ən gözəl kitablardan birini yazıb. “De Profundis”də əvvəlki Uayldın hətta axtarmağa cəhd etsə belə, heç bir vəchlə tapa bilməyəcəyi dil danışır və ilk kəlmədəncə onun erkən əsərlərinin bərq vuran tikililəri xırda qırıntıl