Текст книги "Кўҳинур"

Боз устига Рао Малдео айёрлик билан Бобурнинг олмосини қўлга киритиш пайига тушди. Бир куни пешиндан кейин Ҳумоюн ўз одамлари билан Марвар вилояти ҳудудидан чиқиб жануби-ғарбий йўналишга қараб отланаётган пайтда узоқда бир карвон кўринди. Карвондан бир отлиқ киши ажралиб чиқиб, Ҳумоюннинг одамлари турган жойга қараб кела бошлади. Улар ўтирган чодирга яқинлашиб келгач, отдан тушди ва ўзини бой савдогар сифатида кўрсатиб, уларнинг сардори билан кўришмоқчи эканини айтди. Ҳумоюн чодир йиғиштирилишини кутиб, қўлида қолган каҳрабо рангли қимматбаҳо тошларини ҳисоблаб ўтирган эди. Унинг кайфияти чоғ эди. Бир неча соат аввал у ташқарида, очиқ ҳавода, қуёш нурлари остида бир оз мизғиб олган эди. Ўшанда осмондан бир улкан бургут учиб келиб, қанотларини кенг ёйиб Ҳумоюнни ўткир қуёш нурлари иссиғидан ҳимоя қилиб турди. Бундай башорат Ҳумоюнни мамнун қилган эди.

Ҳумоюншоҳ ҳузурида бўлган суҳбатда бояги подшоҳнинг молиявий аҳволига ачинган киши бўлди ва унинг ихтиёридаги Бобурнинг олмосини у иста-ган нархда сотиб олиш билан Ҳумоюнга бир оз молиявий ёрдам қилмоқчи эканини айтди. Бу савдогар Рао Малдеонинг югурдакларидан эканини фаҳмлаган Ҳумоюн унга нафрат билан қараб: »Бундай олмосни сотиб ололмайсан. Уни қилич кучи билан ёки саховатли ҳукмдорнинг марҳамати билангина қўлга киритиш мумкин» – деди.

Кейин мулозимларини чақириб, фирибгарни ҳузуридан ҳайдаб чиқариш ва йўлга отланиш ҳақида буйруқ берди.

Бу воқеадан кўп ўтмай, Ҳумоюн Амаркот вилояти ҳудудига кириб борди. Таниқли ражпут сардорларидан бўлмиш вилоят ҳокими подшоҳ ва унинг ҳамроҳларини қучоқ очиб кутиб олди.

У Ҳумоюн ихтиёрига икки ярим минг кишилик қўшин бериб, Синд вилоятининг қуйи қисмини босиб олишда муҳим стратегик аҳамиятга эга бўлган Жуун қалъасини қўлга киритиши мумкинлигини таъкидлади. 1542 йилнинг 11 октябрь куни Ҳумоюннинг қўшини юришга отланди.

Орадан тўрт кун ўтгач, чопар келиб Ҳумоюннинг хотини Ҳамидабону бегим ўғил фарзанд кўрганини хабар қилди. Ҳамидабону бегим Ҳиндол мирзонинг эроний пирининг қизи бўлиб, Ҳумоюн уни бир йил аввал укасининг қароргоҳида учратиб қолган эди. Эндигина ўн тўртга кирган бу гўзал қизнинг иффати ва хушбичимлиги подшоҳни шу даражада мафтун қилган эдики, кўп ўтмай, унга совчи қўйди. Бироқ Ҳамидабону ўзининг ҳали ёш экани ва ёши улуғ одамга турмушга чиқишни истамаслигини айтиб, совчиларга рад жавобини берди. Бундай журъатли жавоб подшоҳни ҳам лол қолдирди.

Айтишларича, Ҳамидабонунинг ўзи ёшлигидан яхши таниган, ҳозир энди йигирма иккига тўлган Ҳиндол мирзога кўнгли бор экан. Ҳумоюн эса ўша пайтда ўттиз уч ёшда, яъни қизнинг отаси билан тенг ёшда эди. Узоқ тортишувлардан сўнг Ҳиндолнинг онаси Дилдор Оғача бегимнинг саъй-ҳаракатлари билан тўй бўлиб ўтди.

Ўғил кўрганидан боши кўкка етган Ҳумоюн ўғлининг исмини Акбар (Буюк) деб аташларини тайинлади. Чунки Лаҳўрдаги мунажжимлар бўлажак ўғил нинг дунёга машҳур киши бўлиб етишишини башорат қилган эдилар. Яхши кунлар бўлганда Ҳумоюн ўғлининг таваллуд айёмини таомилга кўра, навкарлари ва хизматкорлари бошидан қуюқ совғалар сочиш билан нишонлаган бўларди. Бироқ ҳозир унинг ихтиёрида ўша машҳур олмосию тишининг кавагида сақлаб келаётган бир неча Бадахшон лаъли бор эди. У мушкдонини очиб, чинни ликопчаларга тўкди-да ҳамроҳларига узатиб: «Сизларга берадиган суюнчим ҳозирча мана шу мушк. Худо ҳоҳласа, бугун мушкнинг ҳиди ҳавога қандай тарқалса, фарзандимнинг ҳам шуҳрати келажакда бутун дунёга шундай тарқалади», – деди.

Ҳумоюн Жуун вилоятида тўққиз ой турди. Бу орада у атрофидаги маҳаллий сардорлардан бир нечасини ўзига бўйсундириб, Инд дарёсининг қуйи оқимигача бўлган ҳудудда ўз назоратини ўрнатди. Шу вақт ичида суюкли маликаси Ҳамидабону бегим билан чақалоқ ўғли Акбар отаси ҳузурига келиб қўшилди.

Синд вилояти султони Ҳумоюннинг бу музофотда туриши ўз мулкига таҳдид солишидан чўчиб, подшоҳ билан унинг хотини ва ўғлига бошпана берган Амаркот вилояти ҳокими ўртасига рахна солиш учун бор кучини ишга солди. Лекин бу ҳаракатлар у кутган натижани бермади. Агар Ҳумоюннинг бекларидан бири фаросатсизлиги туфайли уни кофир, ғайридин деб ҳақоратламаганда Амаркот вилояти ҳокимининг Ҳумоюнга бўлган садоқати аввалгидек, самимийлигича қоларди. Ҳумоюн бу бефаросат бекни тартибга чақириб, бир оз койиб қўйишни ўзига эп кўрмагач, бу таҳқирлашдан дили оғриган ҳоким одамлари билан нарсаларини йиғиштириб, ўз қароргоҳига кетиб қолди.

Мана шу жиддий вазият ҳукм суриб турган бир пайтда Ҳумоюн қароргоҳига Байрамбек етиб келди. У билан бирга келган Жавҳар Офтобачи ва уларнинг ҳамроҳлари Ҳумоюнга садоқат билан хизмат қилишга қасам ичдилар.

Эронийлар қавмидан бўлган, яъни шиа мазҳабига мансуб Байрамбек ўз омадини синаб кўриш учун бир неча йил аввал Ҳиндистонга келган эди. Ҳумоюн қўшинидаги хизмати билан у ўзининг нозик дидли киши, жасур жангчи ва садоқатли навкар эканини исботлади. Ҳумоюн Ҳиндистондан қувғин қилинган оғир бир вазиятда, сургундаги тирикчилик ташвишларини бошқаришдек масъулиятли вазифани унга ишониб топшириши бежиз эмас эди. Байрамбекнинг афғон сардорлари исканжасидан чиқиб, уларга етиб олишларига ҳеч ким умид боғламаган эди. Шу боис унинг Ҳумоюн қароргоҳида пайдо бўлиши кутилмаганда кўзга чалинган саробдай туюлди. Жавҳар Офтобачи эса анчадан буён Ҳумоюн хизматида бўлиб, унга офтобачилик (таҳоратига сув тайёрлаб берувчи хизматкор – Ғ.С.) қиларди. У Ҳиндистонга келган темурий шаҳзодаларнинг иккинчиси (биринчиси – Бобуршоҳ эди – Ғ.С.) бўлган Ҳумоюншоҳнинг бутун ҳаёти давомида унинг яқин ҳамроҳи бўлгани боис унинг ҳаёти ҳақида «Тазкират-ул-воқсот» (Ҳумоюннинг шахсий хотиралари) номли китоб ёзиб қолдирган.

Амаркот вилояти ҳокимининг аразлаб кетиши Ҳумоюн қароргоҳидагиларга жуда қимматга тушди. У Ҳумоюнга ҳарбий ёрдам кўрсатишдан ташқари, уларни озуқа ва тирикчилик учун зарур жиҳозлар билан ҳам таъминлаб турган эди. Энди эса бу ёрдамдан маҳрум бўлишди: улар турган жойда очарчилик шабадаси эса бошлаган эди. Бу ҳол эса уларнинг ақлини анча пешлаб қўйди.

Ўша пайтда Синд вилояти ҳокими, агар Ҳумоюн ўз одамлари билан унинг ҳудудидан чиқиб кетадиган бўлса, уларни пул ва кемалар билан таъминлашга ваъда берди. Қариндошлари ва қўл остидагиларнинг ношукурлигидан зўрға ўзига келган Ҳумоюн дунё ташвишларидан нарироқда, чекка бир юртда содда-гина, дарвишона ҳаёт кечириш ҳақида бош қотира бошлади. Бироқ ота-боболаридан мерос қолган мулкни қайтариб олиш иштиёқи унинг бу фикридан устун келди.

1543 йилнинг 10 июлида Ҳумоюн таваккал қилиб, Синд вилоятидан чиқиб кетишга қарор қилди. У Қандаҳор мулкига эгалик қилаётган укаси Ҳиндол мирзо ҳузурига бормоқчи бўлди-ю, бироқ бу режа ҳам чиппакка чиқди. Чунки Ҳиндол мирзони акаси Комрон мирзо шаҳардан қувиб чиқариб, Кобул қалъасида ҳибсда ушлаб турган эди.

Байрамбек Ҳумоюнга Эрон томон йўл олишни таклиф қилди, чунки Шоҳ Тахмасп уни илиқ кутиб олишига ишончи комил эди. Ҳумоюн истар-истамас бу таклифга рози бўлди. Чунки отаси Бобуршоҳнинг Шоҳ Исмоил ёрдами билан Самарқанд сари юришда эроний амирларидан бири билан бўлиб ўтган тушунмовчиликларни ҳали унутмаган бўлиши керак, деб истиҳола қиларди.

– Чўчиманг, шоҳим, – дея уни кўндира бошлади Байрамбек. – Сиз ҳазрати олийларининг Шоҳ Тахмасп мамлакатида бўлишингиз унга катта қувонч ва умид бағишлайди. Айниқса, у Табриз ва Ироқни Усмонли туркларига бой бериб, омадсиз кайфиятда турган бир пайтда унинг ғалабага бўлган ишончи янада ортади».

1543 йил кузининг охирларида Ҳумоюн ва унинг одамлари тик қоялар ва хўмрайиб турган қорамтир тоғ чўққилари орасидан ўтган жарликлар ва сўқмоқ йўллар билан Бўлон довонидан ошиб ўтиб, Афғонистон тоғ тизмалари билан Синд вилояти текисликлари чегарадош бўлган ҳудудга етиб келдилар. Бу жой шунчалик тинч ва осойишта эдики, фақат отлар пишқиришининг акс садоси эшитиларди холос. Бироқ уларни ҳар қадами рақиблар томонидан кузатилаётгандай, ҳар бир қоя, ҳар бир бута ортидан жосусона кўз қараб тургандай туюларди. Бир куни Бўлон довонидан ошиб ўтгач, улар ўрмон чеккасидаги бир воҳага келиб тўхтадилар. Қуёш бот-ган. Подшоҳ хуфтон намозини ўқиб бўлиб чодирда Байрамбек ва бошқа беклар билан суҳбатлашиб ўтирган эди. Кутилмаганда соқчининг машъаласи ёруғида қандайдир одам сояси пайдо бўлди. У илгари Ҳумоюн қўшинида жанг қилган даштий ўзбак аскарларидан бўлиб, подшоҳга содиқлик руҳи унда ҳануз сақланиб қолган экан. Ўзининг тинч мақсадда келганини исботлаш учун у қиличини ерга қўйиб, соқчига Ҳумоюн қароргоҳи хавф остида эканини маълум қилди. «Аскарий, – деди у – ҳозир Қандаҳорда Комрон мирзонинг вакили ҳисобланади. У Комрондан Ҳумоюнни ва унинг ҳамроҳларини қўлга олиш ва қамоққа ташлаш ҳақида буйруқ олган. Шу боис ҳам сизлар Бўлон довонидан ошиб ўтганингиздан буён ортингиздан айғоқчилар қўйилган. Аскарийнинг одамлари Ҳумоюн қароргоҳини ўраб олиш ва уларни ҳибс этиш учун қоронғи тушишини кутиб турибдилар».

Қароргоҳни кўчириш ва ҳамроҳларини ўрнидан қўзғатиш учун вақт етарли эмас эди. Бу қарор жуда қийинчилик билан қабул қилинган бўлса-да, у қувғинда бирга бўлган ҳамроҳларининг баъзиларини, шунингдек, гўдак ўғли Акбарни ҳам шу ерда қолдиришга қарор қилди. Амакиси Аскарий жияни Акбарнинг жонига қасд қилмаслигига умид боғлаб, гўдак Акбарни бир неча хизматкорлар ва энагаси билан шу ерда қолдирди.

Ҳақиқатан ҳам, кейинчалик маълум бўлишича, Аскарий мирзо жияни Акбарни Қандаҳорга олиб келиб, ўз хотини тарбиясига берган экан. Бу ерда қолаётган ҳамроҳлари билан хайр-хўшлашгач, Ҳумоюн отга минди ва хотини Хамидабону, унинг хизматкори ва қирқта сарбоз, жумладан, Байрамбек ва Жавҳар Офтобачи билан жами қирқ икки киши бўлиб дарҳол йўлга тушдилар. Бир неча бурда нон, бир оз озуқа билан улар Эронни Афғонистондан ажратиб турадиган тоғ тизмаси довонидан ошиб ўтдилар. Қиш кириб қолган эди. Ер қалин қор билан қопланиб, отларнинг илдам юришига халақит бера бошлаган эди. Ҳамроҳларнинг баъзилари, жумладан, Ҳамидабону ҳам совуққа бардош бера олмасдилар. Шу боис ҳам у Ҳумоюннинг отига мингашиб олди. Йўл азоби машаққатларидан чарчаган Ҳумоюн кўп нарсалардан воз кечишига тўғри келди, бироқ Бобурнинг олмосини ҳалиям ҳамёнида сақлаб келарди. Бироқ уни яқин орада бой беришини ҳаёлига ҳам келтирмас эди.

Ҳумоюн ва унинг ҳамроҳлари бир оз тин олиб, очлик ва чанқоқни қондириш мақсадида бир қишлоқ чеккасида тўхтадилар. Кутилмаганда уларни тиштирноғигача қуролланган бадбашара белужлар гуруҳи ўраб олдилар. Қаршилик кўрсатишнинг бефойда эканини англагач, Ҳумоюн ва унинг ҳамроҳлари белужлар қуршовида уларнинг сардори ҳузурига келтирилдилар. Бу ерда уларни кутилмаганда илиқлик ва шафқат билан кутиб олдилар. Уларнинг сардори Малик Хатрий Комрондан қочқинларни қўлга олиш ҳақида буйруқ олган экан. Бироқ қочоқлар мақомига риоя қилиб, у буйруқни бажармади.

Мезбон томонидан янги отлар ва озуқа билан сийланган қочоқлар яна ўз йўлларида давом этдилар. Бир ойча муддат йўл босганларидан сўнг узоқдан улкан бир тепалик кўзга ташланди. Бу Кўҳи-Ҳаж тепалиги бўлса керак, деган тахмин билан ўша томонга отларини йўрттириб кетдилар. Ҳақиқатан ҳам улар ноумид бўлмадилар; бу тепалик ортида Ҳелманд дарёси ва Эрон ҳудуди бошланар эди. Улар тепалик устига чиқиб бир-бирига туташиб кетган Ҳамун кўллар гуруҳини кўрдилар. Ҳелманд дарёси суви ана шу кўлларга қуйилар экан. Улар соллар ёрдамида кўлдан сузиб ўтиб, ниҳоят, Эрон ҳудудидан ишончли бошпана топдилар.

Бу бошпана кичик бир қишлоқ бўлиб, унинг аҳолиси подшоҳ ва шерикларини илиқ кутиб олди. Уларни узум, анор ва тут дарахтлари билан қопланган боққа жойлаштириб, вилоят ҳокимига хабар бериш учун одам жўнатдилар.

1544 йилнинг 4 январь куни Ҳумоюн ва унинг аскарларидан иборат карвон Ҳиротнинг қуйи томо-нида, бир неча кунлик масофада жойлашган Фараҳ шаҳрига етиб келди. Ҳумоюн ва ҳамроҳлари учун шаҳарга кираверишда чодирлар тикилиб, уларга расмият билан шоҳона ҳурмат бажо келтирилди. Шоҳ Тахмасп эса Сейистон, Фарах, Ҳирот ва вилоят ҳокимларига номалар ёзиб, Ҳумоюн ва унинг ҳамроҳларига тахтдан ағдарилган подшоҳ сифатида эмас, балки ўз мавқеида турган ҳақиқий ҳукмдор сифатида муомала қилишларини тайинлади.

Ҳумоюннинг Ҳирот, Машҳад ва сафавийларнинг пойтахти бўлмиш Қазвинга қилган сафарлари дабдабаю асъаса билан ўтди. Ҳар бир сафарида уни гўзал қилиб безатилган отларда беш юз навкар кузатиб борди. Бобурийлар турган қароргоҳларга уларнинг яроқсиз ҳолга келган эски чодирлари ўрнига ипак ва бахмал матолардан тайёрланган шоҳона чодирлар тикилди. Уларнинг тановули учун пазандаликда мисли кўрилмаган мазали таомлар тайёрланди. Таомлар олтин ва кумуш идишларда тортилди, уларнинг кўнгилдагидек ҳордиқ чиқаришлари ва кўнгил очишлари учун моҳир созандалар ва сулув раққосалар тайинланди.

Шоҳ Тахмасп ҳам ўз навбатида отаси Шоҳ Исмоилга тегишли бўлган қимматбаҳо тошлар билан безатилган каҳрабо сопли ханжар, гўзал ва кўзни қамаштирадиган маъданлар қадалган қилич ва камар, Ҳумоюннинг ўзи ва ҳамроҳларига кийим-кечак тикиш учун Европа ва Язддан келтирилган тўрт юз газ сатин ва бахмал, зар чопон, эчки жунидан тўқилган кўрпа ва сатин чойшаблар, ипакдан тўқилган гиламлар ва ўн иккита пушти рангли, зангори рангли ва оқ рангли чодирлардан иборат совғаларини жўнатди.

Ҳиндистонни тарк этганидан буён бунчалик бойликни кўрмаган Ҳумоюннинг оғзи очилиб қолди. Совға қилинган ханжарнинг Шоҳ Исмоилга тегишли бўлганини эшитгач, у бир оз енгил тортди. Наҳотки, Шоҳ Тахмасп отасининг қўшини билан Бобуршоҳ ҳамкорликда Самарқанд сари юришда улар ўртасидаги совуқчиликни унутган бўлса?

Ҳумоюннинг Ҳиротга қилган сафари ўта тантанавор тус олди. Кўчаларга минглаб эркагу аёл, ёшлару катталар подшоҳ ва унинг ҳамроҳларини олқишлагани чиқдилар. Шаҳар атрофи, қишлоқлар, дарахтлар ва томлар, қир-адирлар ҳаяжонга тўла томошабинлар билан тўлиб-тошиб кетган эди. Малон дарё – си устидаги кўприкдан ўтишда Шоҳ Тахмаспнинг ўғли шаҳзода Муҳаммад мирзо бошчилигидаги шаҳар ҳокими аъёнлари билан Ҳумоюнни кутиб олиб, Жаҳоноро боғи томон бошладилар. У ерда меҳмонларни хушлаш учун улкан чодирлар тайёрлаб қўйилган эди.

Ҳумоюн Ҳиротда қирқ кун турди. У кундузлари масжид, сарой ва боғларни сайр қилди. Кечқурунлари унинг шарафига ташкил қилинган зиёфат ва базмларда иштирок этди. Созанда ва раққосалар унинг эътиборини ўзига жалб қилиш учун ўзаро мусобақалашарди. У назм ва навони жуда яхши кўрарди. Шу боис хонандалардан бири ўн бешинчи асрда яшаб ўтган Эрон шоири Амир Шоҳий қаламига мансуб бир ғазални унга бағишлаб ижро қилганда Ҳумоюн жуда таъсирланиб кетди.

Бу орада садоқатли мулозими Жавҳар Офтобачига яна бир масъулиятли вазифа юклатилди. Унинг ёзишича, «Ҳазрати олийлари ўзининг қимматбаҳо олмоси ва лаълларини ҳамёнга солиб чўнтагида сақлашга одатланган эди. Бироқ таҳорат олиш чоғида уларни чўнтагидан олиб, ёнига қўйиб қўярди.

Иттифоқо, ўша куниям шундай қилди, бироқ таҳо ратдан сўнг уларни хамёнга солиш хаёлидан кўтарилиб, ўша жойда унутиб қолдирди. Подшоҳни жўнатгач, оқсоқ хизматкор ҳам энди отини эгарламоқчи бўлиб турганида унинг кўзи зангори товланиб ерда ётган гулдор ҳамён ва унинг ёнидаги қаламдонга тушди. У дарҳол бу ашёларни ердан олди ва шоҳга етиб олиши биланоқ уларни эгасига топширди. Уларни кўрган подшоҳ ҳайрону лол қолди. «Эй йигит, – деди у, – сен менга улуғ бир хосиятли хизмат қилдинг. Агар булар йўқолиб қолганда мен умрбод бу Эрон шоҳининг таъналарига ботиб қолардим. Кел, шуларни сен сақлай қолгин».

1544 йилнинг 10 мартида Машҳад сари сафарга отланилди. Узоқдан азиз-авлиёлар мақбараларининг улкан гумбазлари кўзга ташлана бошлади. Бу шиа мазҳабига мансуб ўн икки имомнинг саккизинчиси бўлмиш Имом Ризо мақбараси эди. Улар Машҳадга етиб қолишган эди. Шаҳар ҳокими ва шаҳарнинг обрўли кишилари Ҳумоюнни ҳамроҳлари билан шаҳарга кираверишда кутиб олдилар ва унга махсус ажратилган саройгача кузатиб бордилар.

Шаҳарда ўтказган қирқ кун давомида табиатан ҳанафий мазҳабига мансуб сунний мусулмон бўлмиш Ҳумоюншоҳ шиа мазҳаби саккизинчи имомининг ҳурматини жойига қўйиб, унга тавозе билан ўз эътиқодини намойиш қилди. Бу билан у дин ва мазҳабларга бағрикенглик билан муносабатда эканини атрофдагиларга намойиш қилди. Бу эътиқод унинг ўғли шаҳзода Акбар табиатига ҳам сингган эди.

Ниҳоят, Шоҳ Тахмаспдан Ҳумоюншоҳни мамлакат пойтахти Қазвинга таклиф қилган нома келиб қолди.

Ҳумоюн ҳамроҳлари билан Қазвинга етай деб қолганда шоҳ саройидан бир чопар келиб, Шоҳ Тахмасп Ҳумоюнни шахсан қабул қилишдан аввал унинг элчиларидан бири билан гаплашмоқчи эканини хабар қилди. Ҳумоюн тўхтаб, дарҳол чодирларни тикиб ўзига қароргоҳ тиклади ва элчиликка Байрамбекни жўнатди.

Шоҳ Тахмасп Байрамбекни саройидаги хоналардан бирида ака-укалари ва маслаҳатчилари иштирокида қабул қилди.

Ўртада бўлиб ўтган савол-жавобдан сўнг Байрамбек энди саройдан чиқиб кетмоқчи бўлиб турганда Шоҳ Тахмасп уни чақириб қолди. Бу орада у хизматкорлардан бирига олдиндан тайёрлаб қўйилган тожни келтиришни буюрди. Шиалар бошига ўрайдиган қизил саллани Байрамбекга узатаркан, унинг шиаликка садоқатини исботлаш учун саллани кийиши-ни талаб қилди. Бироқ ўзи табиатан шиа мазҳабига эътиқоди бўлса ҳам, бу ишни қилишдан бош тортди. Ўзининг сунний мазҳабдаги Ҳиндистон шоҳининг хизматкори эканини таъкидлаб, унга тобе эканини маълум қилди.

Отасичалик шафқатсиз бўлмаса ҳам, Тахмасп диний масалалар борасида шаккоклик қилган кишига нисбатан нафрати қўзиб, қаттиқ ғазабга тўлар эди. Унинг бу масалаларда мутаассиблиги шу даражада эдики, у на даҳрийликни ва на диндан қайтганларни ҳазм қила олмас ва уларни муқаррар ўлимга маҳкум этарди. Байрамбекни ҳам ўлимга буюрмоқчи эди-ю, бироқ бу ҳаракатнинг оқибатини ўйлаб, бир оз шаштидан қайтди. Байрамбекни қўрқитиш ва ўз ғазабини бир оз бўлса-да бостириш учун у ўн иккита шўри қуриган даҳрийларни хонага судраб олиб кириб, ҳеч қандай истиҳоласиз уларнинг бошини кесишга буйруқ берди.

1544 йилнинг 15 июлида, қуёш чиқишидан бир оз олдин улкан карвон Ҳумоюнни кутиб олиш учун дабдаба билан Қазвиндан йўлга отланди. Карвон таркибида Шоҳ Тахмаспнинг ака-укалари, вазирлари, дин пешволари ва лашкарбошилар бор эди. Уларни рисоладагидек жиҳозлар билан таъминланган беш юз кишилик навкарлар кузатиб борар эди.

Ҳумоюннинг қароргоҳи узоқдан кўзга ташланиши билан хожасини эронийлар карвони келаётгани ҳақида огоҳлантириш учун Байрамбек илдамлаб олдинга кетди. Бу хабарни эшитгач, Ҳумоюн дарҳол ювиниб, кийиниб, Тахмаспнинг укаси шаҳзода Баҳром мирзо совға қилган ҳайбатли оқ отни миниб, кузатувчи ҳамроҳлари билан Тахмаспнинг вакилларини кутиб олиш учун йўлга чиқди.

Орада бир камон ўқи етгулик масофа қолганда Тахмаспнинг ака-укалари отдан тушиб Ҳумоюн томон юриб кела бошладилар. Ҳумоюншоҳ ҳам отдан тушиб, улар томон бир неча қадам юрди ва шаҳзодалар билан қучоқ очиб кўришди. Баҳром мирзо шоҳ акаси номидан Ҳумоюнга зар ва қимматбаҳо тошлар билан безатилган чопон ва салла совға қилди. Шундан сўнг карвон дабдаба билан Қазвинда Шоҳ Ҳумоюн учун безатилган сарой томон йўл олди.

Эртаси куни мунажжимлар тайинлаб берган соатда, яъни шом намозидан кейин икки соат ўтгач, ҳар икки ҳукмдор саройдаги Девони омда учрашдилар. Бундан бир оз аввал Ҳумоюншоҳ Шоҳ Тахмасп совға қилган зарбоф чопонни, махсус тайёрланган тож ўрнига ўзининг салласини кийиб, олтин суви юритилган, саккиз хизматкор кўтариб олган тахтиравонда ўзига ажратилган саройдан шоҳ саройига етиб келди.

Шоҳ Тахмасп момиқдан тайёрланган юмшоқ ёстиқ ва кўрпачаларга бурканиб, ипак гилам тўшалган шоҳсупа устида чордона қурган ҳолда ўтирар эди. Устига алвони ранг тўн кийган, чопони белидан тилла камар билан маҳкам боғланган, камарга сопи қимматбаҳо тошлар билан безатилган ханжар осиб қўйилган. У буғдойранг юзли, қийиқ кўзли, қалин лабли, бургут бурун, жигарранг соқол ва мўйловли киши эди. Ўша пайтда у ўттиз ёшларда бўлиб, Ҳумоюндан олти ёш кичик эди.

Шоҳнинг укалари ва вазирлари шоҳсупанинг ҳар икки томони бўйлаб ҳурмат белгиси сифатида қўлларини кўксига қўйиб қатор ўтиришди.

Шоҳ Тахмасп Ҳумоюннинг ҳурматини ўрнига қўйиб, тавозе билан кутиб олди ва ўзининг ўнг тарафида ажратиб қўйилган ўриндиққа таклиф қилди. Ҳумоюншоҳ форс тилида бемалол гапира олгани боис икки ҳукмдор ўртасидаги суҳбат равон кечди.

Ҳумоюн Шоҳ Тахмаспдан Ҳиндистондаги салтанатини қайтариб олишга ёрдам беришини сўради. Тахмасп агар Ҳумоюн шиа мазҳабини қабул қилса, унинг ихтиёрига ўн икки минг кишилик қўшин беришини айтди.

Нима, тарих қайтариляптими? Отаси Бобуршоҳ Самарқандни қайтариб олиш учун Шоҳ Исмоилдан ёрдам сўраганда ана шундай шарт қўймаганмиди? Шу боис, Ҳумоюн бу масалани обдон ўйлаб кўриш учун муддат сўради.

Ҳумоюннинг қароридан хабардор бўлгач, Шоҳ Тахмасп уни бир куни Қазвин атрофидаги чакалакзорга шикорга таклиф қилди. Қалин майсалар билан қопланган баҳаво бир кенгликка чодирлар тикилди. Минглаб ёввойи қушлар осмонни тўлдириб учарди. Ҳумоюн бу ерга келишидан бир неча кун аввал атроф қишлоқларнинг аҳолиси ва шоҳ қўшинининг навкарлари ёрдамида ён-атрофга тарқалган қушларни бу ерга тўплаган эдилар. Бир жойга тўпланган қушлар ажойиб бир гўзал манзара ҳосил қилган эди. Шоҳ Тахмасп билан Ҳумоюншоҳ олдиндан тайёрлаб қўйилган ов майдонига кириб келишганда барча жониворлар уларнинг мўлжалини кутиб туришган эди. Кейинроқ ҳукмдорлардан қолган-қутган жониворларни овлаб ўз маҳоратини синаб олишлари учун ов навбати кичик шаҳзодалар ва вазирлар ихтиёрига берилди.

Шикордан сўнг ўз чодирига қайтгач, Ҳумоюн Жавҳар офтобачига қимматбаҳо тошларни олиб ке лишни буюрди. У Бобурнинг олмоси ва бир неча Бадахшон лаълларини дур билан бир қутига солиб, «Булар Шоҳ Ҳазратларига атаб Ҳиндистондан келтирилган», деб ёзилган хат билан Байрамбекка узатди ва уларни Шоҳ Тахмаспга олиб бориб беришини сўради.

Байрамбекнинг ҳайрат билан очилган кўзларига қараб, Ҳумоюн: «Мен Эрон шоҳи олдида тилим қисиқ бўлишини истамайман. Бу тошлар Тахмаспнинг менга кўрсатган ҳурмати ва ёрдами ҳаққини бемалол қоплайди», – деди. Байрамбек Шоҳ Тахмаспнинг Ҳумоюн Қазвинга келиши олдидан кўрган даҳшатли қиёфасини кўргандан буён у билан юмаюз келмаган эди. Унинг хасислигидан яхши хабардор бўлган Байрамбек, ўзининг бу сафарги шоҳ билан бўладиган учрашуви икки ҳукмдор ўртасидаги англашилмовчиликларга барҳам беришига умид боғлади.

Қопланган қути ичидаги дуру гавҳарлар ва қим-матбаҳо тошларни кўриб, Шоҳ Тахмаспнинг кўзлари ўйнаб кетди. Бунчалик катта ҳажмдаги ва бундай ёрқин товланадиган қимматбаҳо тошни кўриш унга шоҳона ҳаёти давомида насиб бўлмаган эди. У таниқли заргарларини чақиртириб совғаларнинг қим – ма тини аниқлашни буюрди. Барча мутахассислар уларнинг бебаҳо эканини тасдиқлагач, шоҳ қабул қилганини билдириб, қутини камзулининг чўнтагига солиб қўйди. Сўнгра юзлари тўла табассум билан Байрамбекка «хон» унвони берилганини эълон қилиб, бу мақомга тегишли туғ ва унинг юришида чалинадиган ноғоралар тақдим қилди.

Шундай қилиб, Ҳумоюн кўз қорачиғидек асрабавайлаб юрган бебаҳо олмосини ўз хавфсизлиги йўлида қурбон қилди. Тахмасп билан унинг ўртасидаги муносабатлар осмонига таҳдид солиб турган булутлар тарқалиб кетди. Ўзаро зиёфатлар ва биргаликда шикорга чиқишлар авжига чиқди. Ана шундай зиёфатлардан бири Исфахондаги Чилустун саройи залларидан бирининг деворига муҳрлаб қўйилди. Ундаги тасвирда Ҳумоюн билан Тахмасп чордона қуриб, зангори ипак гилам тўшалган шоҳсупада ўтиришибди. Ҳар иккала ҳукмдорнинг орқасида тегишли мулозимлари ўз мартабасига кўра ажратилган жойда туришибди. Шоҳларнинг пойгак томонида раққоса қизлар эроний ва ҳинд созандалари ижро этаётган мусиқа садолари остида рақсга тушмоқдалар. Ҳинд созандалари, улар билан бир қаторда Ҳумоюннинг жуссаси ҳам, бир оз тўқроқ бўлгани боис юз ранги ҳам бошқалардан алоҳида ажралиб турибди.

Ҳиндистон тахтини қайтариб олиш учун Ҳумоюнга Тахмасп томонидан бериладиган ҳарбий ёрдам ҳақида ўз вақтида фармон тайёрланиб, муҳрга муҳтож ҳолда ҳозирланган эди. Шу билан Ҳумоюннинг қувғиндаги ҳаёти ниҳоясига етай деб қолган эди.

Бу орада Комрон мирзо қўл остида хизмат қиладиган гумашталардан бири Эрон шоҳи саройига келиб, иккала ҳукмдор ўртасидаги дўстликка рахна солмоқчи бўлди. Эрон шоҳининг шуҳратпарастлиги-дан фойдаланиб, турли уйдирма гаплар билан шоҳни Ҳумоюнга қарши қайради.

Гўёки Ҳумоюн бундан бир неча йил аввал ўзининг Эрон шоҳи билан бўладиган рақобатда устун чиқиш ёки чиқмаслигини аниқлаш учун фол кўришга жазм қилган эмиш. Бунинг учун у ўн иккита ўзининг номи ёзилган энг зўр камон ўқини ва ўн иккита Тахмасп номи ёзилган сифатсиз камон ўқини танлаган эмиш.

Табиийки, бу гапдан хабар топган Тахмаспнинг ғазаби қўзийди. Оқибатда Ҳумоюннинг Эрон шоҳи билан бўлган охирги учрашувидан буён ҳам икки ой вақт ўтган бўлса-да, совуқчилик ҳамон давом этарди. Ана шу нохуш вазиятни бартараф этиш учун кичик шаҳзода Баҳром мирзо, унинг опаси ва Тахмаспнинг яъни маслаҳатчиси Ғози Жаҳон Қазвиний бутун имкониятни ишга солдилар.

Ниҳоят, иккала ҳукмдорнинг навбатдаги учрашувида Шоҳ Тахмасп юрагидаги гинасини тўкиб солди. У Ҳумоюндан хафа бўлганини баён қилди. Ҳумоюн ҳам ўз ҳаракатларидан тонмади, бироқ ўша пайтда Ҳиндистон ҳудудига кўра Эрондан катталигини назарда тутиб шундай қилганини тан олди.

«Тўғри, – деди Тахмасп ғазабини аранг босиб, – бу бемаъни шуҳратпарастлигингизнинг салбий оқибати шу бўлдики, сиз бу улкан ҳудудни бошқара олмадингиз, бир тўда қўғирчоқлар сизни у ердан қувиб чиқарди, сиз оилангиз ва болаларингизни уларга асир қилиб ташлаб чиқдингиз».

«Биз ҳаммамиз Яратганнинг қулларимиз. Аллоҳнинг буюргани бўлади, – деб Ҳумоюн заҳарҳандалик билан суҳбатга чек қўйди.

Ўзини бир оз босиб олгач, Шоҳ Тахмасп Ҳумоюнни бағрига босиб, унга омад тилади.

«Энди йўлга отланинг. Аллоҳ ҳамиша ўз паноҳида асрасин», – деди ва Ҳумоюнга иккита олма, битта пичоқ бериб хайрлашди. Кичик шаҳзода Баҳром мирзога Ҳумоюнни пойтахтдан анча масофагача кузатиб қўйишни тайинлади.

Ҳумоюнни шаҳзодалар кутиб олган жойга етишгач, Ҳумоюн Тахмасп берган олмаларнинг бирини иккига бўлиб, ярмини Баҳром мирзога берди, иккинчисини ўзи еди. Шундан сўнг чўнтагидан бир узук чиқариб, уни Баҳром мирзонинг қўлига тақиб қўйди.

«Бу узук онамдан мерос қолган. Уни совға сифатида сақланг. Менинг сизга бўлган меҳрим шунчаликки, умримнинг қолган қисмини сиз билан ўтказишга тайёрман. Ҳарҳолда менинг обрўйим бир оз таҳдид остида, шунинг учун мен кетишим керак», – деди у.

«Ишончингиз комил бўлсинки, мен бу узукни дўстлигимиз рамзи сифатида сақлайман, – дея жавоб берди Баҳром мирзо, – омон бўлинг, ишларингизда омад ёр бўлсин».

Ҳумоюн 1544 йил охирларида Эрон ҳудудидан чиқиб кетди. Ўн икки минг кишилик мадад армияси унга Сейистонда келиб қўшилиши лозим эди.

Ғалабага осонликча эришилмади. У аввал Қандаҳорни, кейин Кобулни қўлга олиб, ўша ерда ўғли Акбар билан дийдор кўришди. Комрон билан бўлган кейинги зиддиятлар уни укаси билан ажралишга олиб келди ва оқибатда исёнкорнинг кўзларига мил тортилди. Шундан кейингина Ҳиндистон тахтини қайта эгаллашига имкон туғилди. Чунки эски рақиби Шершоҳ Сурнинг валиаҳдлари нобоп чиқиб қолдилар. Бироқ Ҳумоюн қайта қўлга киритган тахтида бир неча ойгина ҳукм юрита олди, холос. Унинг омад тоши бўлмиш Бобурнинг олмоси бой берилган эди. Унинг сулоласидан икки авлодгина унга эга бўла олди.