Текст книги "Qafqaz günləri"

Göründüyü kimi hərdən çoxarvadlılıq xeyirxahlıq sayılırdı.

İlin yarısını kənddə keçirdiyimizdən müsəlman həyatını yaxından görmək imkanım vardı. Bakıdakı əhalinin rus, erməni, gürcü, bir az da avropalı olsa da, kənd əhalisi ancaq müsəlmanlardan ibarət idi.

Allahın xeyir-duasını qazanmış bu kəndi mən lap çox sevirdim. Burada dərs azalır, azadlıq çoxalır, oynamağa, əylənməyə istədiyimiz qədər vaxt qalırdı. Həm də ki, burada bibim oğlanları və qızları ilə birgə olurduq, əntiqə uşaqlar idi, onlar haqqında sonra ətraflı danışacağam.

Yaz gələn kimi zəhləm gedən şəhər həyatından yaxa qurtarmağa tələsirdim. Elə may ayındaca Bakı isti, tozlu, dözülməz bir şəhərə dönürdü. Səfər hazırlığımız çox uzun çəkirdi, çünki kənddə altı aylıq qalırdıq.

Həmin vaxt bizdə hələ avtomobil yox idi, yolu yarıyacan qatarla, sonra faytonla gedirdik. Günəşli bir may səhərində ləng bir qatar bizi bütün qışı arzuladığımız kəndə tərəfə aparırdı. Həmin qatar gördüyüm ilk qatar olduğundan mənə təmtəraqlı və gözəl görünürdü. O, yola düşəndə xəbərdarlıq fiti çalır, sonra daş qayalı çölləri keçib, asta-asta irəliləyir, lazımi yerlərdə dayanır və nəhayət, tozlu, milçəkli son dayanacağa çatırdı. Buranın ətrafı neft mədənləri olduğundan hər tərəfdə buruqlar, çənlər görünürdü. Neft iyi aləmi bürüyürdü və mənim bu iydən xoşum gəlirdi. Bu havanı həvəslə udurdum. Neftçi qəsəbəsində doğulduğum üçün neft övladına çevrilmişdim və neftin iyi mənə ləzzət verirdi.

Naxışları gün işığında parıldayan iki fayton və oxşar adlı faytonçular – Zeynal və Zeyni kiçicik vağzalın qarşısında bizi gözləyirdilər. Onlarla görüşüb uca səslə salamlaşırdıq. Zeynalla Zeyni qayğıkeş ata kimi bizi süzür, keçən payızdan bəri xeyli boy atdığımıza sevinirdilər. Sonra bizi və yüklərimizi yerbəyer edir, faytonlar sürəti artırdıqca təkərlərin səsi buruqları araya almış divarlarda əks-səda verirdi. Zeynalla Zeyni danışa-danışa atları şallaqlayır, fayton qayalığı və təpəni aşıb bomboş çöllərin arası ilə irəliləyirdi. Biz köksümüzü ötürüb, "bu nə istidir, bu nə tozdur" deyə ufuldayır və iki saatdan sona isə hər şey dəyişirdi, yol elə əvvəlki kimi narahat idi. Uzaqdan yamyaşıl bir mənzərə, parıltılı, ətirli bir dəniz görünürdü. Füsunkar dənizə, hələlik boş düzənlikdəki yoldan tamaşa edirdik.

Dəniz bağların hündür divarları arasından görünürdü, divarların bu üzü isə boş idi. Bizim evin gül-çiçəkli bağçası görünəndə adam təəccüblənirdi ki, bu gözoxşayan yaşıllığa gələn yol istidən alışıb-yanan, ürəksıxan səhradan keçirdi. Faytonlar qovaqların araya aldığı yola çıxıb, mal pəyələrimizin, təsərrüfata işıq verən kiçik elektrik stansiyamızın, qoyun "mənzillərinin" (mən qoyun damına belə ad vermişdim) yanından ötüb evimizin qabağında yaraşıqlı pilləkənlərin qaşısında dayanırdı.

Kəndə gəlişimizin ilk anları mənə daha çox ləzzət verirdi; həmin vaxt çiçəklər, sanki daha iri, daha təravətli, daha ətirli görünürdü. Elə bil, hava sakit olanda da qovaqlar xışıl– daşırdı. Hovuzun suyu həmişəkindən şəffaf, səma isə həmişəkindən mavi görünürdü.

Mən buraya gələn kimi çox yerlərə baş çəkir, çox görüşlər keçirirdim. Təkcə heyvancığazlarla deyil, bitkilərlə də, daşlarla da görüşürdüm. Uşaqların çoxu kimi mən də hər şeyi canlı sanır, əşyalarla, ağaclarla söhbətləşirdim, hamının cansız saydığı əşyaların yanına qaçıb onlarla salamlaşırdım. Onlar mənim üçün cansız deyildilər və salamıma, elə bil, sadə bir dillə cavab da verirdilər. Bu cavabı eşitməyi bacarmaq lazım idi, həmin dili başa düşən az tapılardı. Hərdən fröyleyn Anna mənim bir ağacla, yaxud kötüklə söhbət etdiyimi görüb cəza verəcəyini bildirirdi. Mən də təəccüblənir, öz-özümdən soruşurdum: "Nə üçün axı?" Mənim gördüyüm aləmi böyüklərin görməməsini haqsızlıq sanır, onları kor hesab edirdim. Görə bildiklərimin bir hissəsini böyüklər heç görmür, bir hissəsini də dumanlı şəkildə təsəvvür edirdilər. Onlara həm yazığım gəlir, həm də acığım tuturdu.

Bağdakı kiçicik qovaqlardan başqa bütün qovaqlar mənim qardaşlarım idi. Kiçik qovaqlarla xasiyyətimiz tutmurdu; onlar çox gənc və höcət olduqlarından yola getmirdik. Qoca qovaqlar isə dostlarım idi və mənə hörmət edirdilər. Bibim oğlanları ilə oynayanda qovaqlara işimiz düşürdü. Yarpaqları dəmir yolu bileti kimi işlədir, iri budaqları qırıb özümüzə at edirdik. Bir az xırda budaqcıqlardan xalam oğlanları çubuq düzəldib, bizə hədə-qorxu gəlir; lap xırdaca qollarından isə çələng hörüb başçı seçdiyimiz uşağın başına qoyurduq.

Ən qoca qovaqlardan birini özümə baba sanırdım. Əcdadımın hələ əzəmətli olması fikri gizli idi. O özünün qovaq dilində xoş sözlər deyir, yarpaqlarının xışıltısı ilə məni ovundurur, ona öz fikirlərim haqda danışanda isə bütün yarpaqlarını şəkləyib diqqətlə qulaq asırdı. Onun mənə rəğbəti, nə sözlə, nə də hərəkətlə büruzə verilməsə də, insan rəğbətindən dözümlü idi.

Geniş üzüm bağındakı qumluqda boz qaya parçaları vardı. Həmin iri daşlardan birini özümə götürmüşdüm və mal bölgüsündə heç kimə güzəştə getməyən bibim oğanları da bununla razılaşmışdılar. Günəş mənim qayamı qızdırır və mən isti daşın üstündə uzanıb xoşallanır, özümü okean içində, qumlu bir yarımadada təsəvvür edirdim.

Bağımızın üzümlüyündə qoca bir üzüm tənəyi də vardı və mən onun qolları altında oturub özümü yaşlı bir daxmada təsəvvür edə bilirdim. Başımı tənəyin gövdəsinə – xəyalən isə dostumun köynəyinə söykəyib ən gizli sirlərimi ona danışırdım. Çox sirlərə agah olmuş bu qoca filosofsa, heç nəyə təəccüblənmirdi. Sonralar papiros çəkməyi də həmin tənək kölgəsində öyrəndim.

Üzüm bağında köhnə, suyu qurumuş bir quyu da vardı – ona da tez-tez baş çəkirdim. Daha heç kimə gərək olmadığına görə bu quyu xəcalət çəkir, şikayətlənir, köks ötürürdü. Quyunun dibində yaşarmış gözlərinin, qızarmış göz qapaqlarının olduğunu görə bilməsəm də, təsəvvür edirdim. Onun isti daşları arasında kərtənkələlər oynaşırdı. Bu kərtənkələlər ona sadiq qalmış köhnə dostlarıydı. Hər dəfə kərtənkələləri sayıb, sayca artıqlarını görəndə sevinirdim ki, köhnə quyunun öz yoldaşları var, ondan arxayın qalmaq olar.

Beləliklə, hər küncdə, hər cığırda dostlarım vardı; burada bir armud ağacı, orada bir pilləkən, bir sarmaşıq, bir gül kolu, bir hovuz və sair. Özüm seçdiyim bu dostlarımdan razı idim. Adamlardan fərqli olaraq, onlar yaxşılığa yaşılıqla cavab verirdilər. Məndə bacardığım yaxşılığı onlardan əsirgəmirdim.

II

Evimiz böyük idi, iki qola ayrılırdı, hər qolda da on otaq vardı. Girəcəkdəki böyük meydançaya "dolan" deyirdik. Ən isti havada belə bura sərin və küləkli olurdu. İnkişaf etmiş bəzi ölkələrdə adamların yeldöyəndən qorxması gülməli görünür. Bizdə yeldöyəndən qorxan tapılmaz. Əksinə evdə elə şərait yaradırlar ki, yeldöyən sərinlik gətirsin. Elə buna görə də, az qala bütün kənd evlərində "dolan" olur.

Ev nə qədər böyük olsa da, yayda bura yığışan külfət birtəhər yerləşirdi. Nənəm bir dəstə qulluqçu, böyük bibim isə öz əri ilə gəlirdi. Kiçik bibimin əri atamla tez-tez dalaşdığına görə və onunla küsü saxladığına görə bağa gəlmirdi. Əvəzində bibim özünün beş uşağını gətirirdi. Bu uşaqlardan fröyleyn Annanın zəhləsi gedirdi. Hamısı yalançı, oğru və xəbərçi idi, bağda rahatçılığımızı korlayırdılar. Bağ sakinlərinin siyahısına biz dörd bacı və fröyleyn Annadan başqa, kiçik əmim İbrahim də əlavə olunurdu. O, hələ evlənməmişdi, uşaq kimi xoşqılıq və şən idi. Bütün bu ailələrin saysız-hesabsız qulluqçuların, on beş nəfər bağbanı, faytonçu və çobanları da hesaba alanda bağımız balaca bir kəndi xatırladırdı. Mülkün iri məişət tikililəri də vardı. Çörəkxanada nənəmin nəzarəti altında bir həftənin çörəyi birdəfəyə bişirilirdi. İri bir toyuq damı və geniş camaşırxanamız da vardı. Amma həyətin ən dəyərli varı bağın aşağı tərəfində tikilmiş geniş hamam idi. Bu hamama görə bütün kasıb qohumlar bizə həm qibtə edir, həm də rəğbət bəsləyirdilər. Bura nənəmlə qonaqlarının görüş yeri idi.

Bazarlığa ehtiyac olmurdu; çörək evdə bişir, meyvə-tərəvəz həyətdə becərilir, əti isə zavallı qoyunlar verirdi; bir sözlə hər şey əl altında idi.

Nə qədər ki, atam dul idi, hamımız bir yerdə olur, bir süfrə başına yığılırdıq. Belə birgə həyat böyük səliqəsizlik yaradırdı. Yemək masasının uzunluğunu təsəvvürə gətirmək heç də çətin deyil. Masa arxasındakı narazı deyintilərdən, mübahisələrdən, uşaqların çığırtısından, acıqlı səs-küydən qulaq tutulur, heç nə eşitmək olmurdu. Masa başında oturan nənəm xörəyi əllə yesə də, çəngəl-bıçaqdan istifadə edən əmim və bibilərimdən səliqəli idi. Bizim bu qaraşın dəstəmizdə fröyleyn Anna yeganə sarışın adam idi. Yemək vaxtı biz uşaqlar səliqəsizlik edəndə düzəliş verməyə cəsarəti çatmazdı. Axı, həmin anda bizə deyəcəyi sözlər süfrə başında-kılarının hamısına toxuna bilərdi. O vaxtlar rəftarımızın kobudluğuna əhəmiyyət verməzdim. Amma indi anlayıram ki, Avropa mədəniyyəti görmüş bir adam süfrəmizin başında necə əzab çəkirmiş.

Süfrə başında böyüklərin çətin anlaşlan rusca danışığı, dayənin uşaqlara almanca müraciəti, Azərbaycan kəlimələri qəribə dil qarışığı əmələ gətirirdi. Azərbaycanca gedən söhbətlər daha çox qışqırığa oxşayır, kobud və cingiltili səslənirdi. Elə buna görə də mən həm o dili sevmir, həm də düzgün danışmağı öyrənə bilmirdim.

Bu süfrənin yeməkləri üçün neçə-neçə günahsız qoyunlar kəsilirdi. Başqa ət də yeyirdik, amma bu ət satın alınırdı. Gərək qəssaba pul veriləydi, nənəmin qoyduğu manatlar xərclənəydi. Nənəm buradakı bütün ailənin pul büdcəsinə başçılıq edir, həmin büdcəni böyük qənimətlə xərcləyirdi. Hər şey bol olsa da o, qənaətçilliyindən qalmır, hətta müftə azuqəni də bölürdü. Amma pul xərcləmək lazım gələndə əlacı kəsilirdi! Pul kisəsini açanda ürəyi sıxılır, var gücü ilə gərəksiz xərclərdən yaxa qurtarmağa çalışırdı.

Nənəmin üç qızı, yəni mənim bibilərim canlı, qaraşın, üz-gözü tüklü qadınlar idi, özü də yenicə qədəm qoyduqları mədəni həyatla lovğalanırdılar. Elə buna görə də rus-azərbaycan sözlərini bir-birinə qarışdırıb danışır, papiros tüstü-lədir, Bakının ən bahalı "Moda" evlərində paltar tikdirirdilər. Daş-qaşa elə vurulmuşdular ki, boyun boğazlarını bəzəməklə yanaşı, saçlarına da bahalı sancaqlar düzürdülər. Bibilərimin üçü də hikkəli arvadlar idi. Bütün günü çənə döyür, yorulmaq, bezikmək bilmədən poker oynayırdılar. Onlar qışqırmadan danışa bilmirdilər, ən sakit söhbətləri də kənardan qulaq asanlara savaşmaq təsiri bağışlayırdı. Qeybət qırmağa adət eləmişdilər, heç kimi, hətta öz ata-analarını da bəyənmirdilər. Bacılarından bir çölə çıxan kimi digər ikisi həmin dəqiqə onun, uşaqlarının, ərinin qeybətini qırırdı. Amma yenə də öz bacardıqları kimi bir-birini sevir, bir-birindən ayrı düşə bilmir, ailə savaşından sonra küsüşəndə darıxırdılar. Aralarına söz-söhbət ataları öləndən sonra düşmüşdü, vərəsəlik bölgüsü üstündə qalmışdılar. Ərləri onları məcbur edirdilər ki, atamdan vərəsə paylarını istəsinlər. Atamsa həm ailə, həm də firma başçısı idi və vərəsəni bölsə, öz rəhbər funksiyasını itirə bilərdi. Bacılardan biri ona yaxınlaşıb yazıq-yazıq öz payını istəyəndə atam mülayim səslə soruşurdu:

– Axı, pul sənin nəyinə lazımdır?

– Ərim istəyir.

– Ərin avaranın biridir.

Ər isə arvadının əliboş qayıtdığını görəndə qışqırırdı: "Qardaşın oğrudur. Ya vərəsə payını al, ya da səni bo-şayıram".

Beləcə, bacılar qardaş hiyləsi ilə ər qəzəbi arasında qalırdılar.

Qohumlarım mənim yanımda da atamı söyürdülər. Qəribəsi odur ki, haqqında eşitdiyim pis sözlər onu mənim gözümdən salmırdı, əksinə, atama rəğbətim daha da artırdı. Vərəsə məsələsinə görə paxıllıqdan yanan yeznələrin fikrincə, atam oğru, yalançı, hiyləgər bir adam idi.

Babamın ikinci arvadı – rus qadım da vərəsə almaq üçün məhkəmə işi qaldırmış, işlər daha da korlanmışdı. Vəziyyət o qədər pisləşmişdi ki, heç kəs baş çıxardıb bir nəticəyə gələ bilmirdi. Varislər söyüşür, didişirdilər. Heç biri güzəştə getmək istəmir, bir-birinin paxıllığını çəkirdilər, şübhədən boğulurdular. Beləliklə, illər məhkəmələrdə keçdi, nəhayət, inqilab baş verdi və bu inqilab onların bütün mübahisələrini həll etdi.

Bibilərimin ən kiçiyi əri və üç uşağı ilə bizim qonşuluqda – hündür hasar arasındakı mülkdə yaşayırdı. Həyətlərimiz arasında bir qapı da vardı. Bu adi qapı olmaqla yanaşı, həm də iki ailə arasındakı vəziyyəti bildirən barometr idi. Münasibətlər yaxşı olanda qapı açılır, korlananda isə örtülüb arxadan bağlanırdı.

Təkcə böyük bibim Rənadan xoşum gəlirdi. Əsəbi, səksəkəli, ağır xasiyyətli qadın idi; amma ürəyi çox kövrək idi, yetim olduğum üçün məni çox əzizləyirdi. Özünün uşağı olmamışdı. Mədəniyyəti təkcə bacılardan o qavraya bilirdi. Müəllim tutub piano çalmağı öyrənir, uzun cəhd-cəfadan sonra o dövrün dəbdə olan "Okean dalğaları üzərində" valsını ifa edirdi. Amma bu musiqi əsərini çalanda da ritmi pozurdu. Jipinn, Mopassanın əsərlərini oxuyanda mütaliəsi çox ləng gedirdi. Atam onunla zarafatlaşmağı xoşlayır, bacısının "Hərb və Sülh" romanını yeddi ilə oxuyub başa çatdırdığını deyirdi. Sonralar bibim həvəslənərək fransız dilini öyrənmək üçün də müəllim tutdu. Amma bu təhsili də kamil olmadı. Bəzən həm ərini danlamaq, həm də onunla öz arasındakı mədəni fərqi nümayiş etdirmək üçün fransızca belə deyirdi: "Gör necə axmaq". Əri isə elə bil qəsdən onu acıqlandırırdı. Bu nəhəng gövdəli, mülayim xasiyyətli dayı mənim xatirəmdə əlini qulağına tutub, yaxşı eşitməyə çalışan bir adam kimi qalıb. Karlığı onun xeyrinəydi. Pis eşitdiyinə görə arvad qohumlarının ən zalımı ilə də yola gedirdi.

Təkcə bibim ondan bezikdiyini söyləyir, uca səslə hamıya – elə lap ərinin yanında da – belə deyirdi: "Bədbəxt elə bilir ki, mən onu sevirəm, heç ağlına gəlmir ki, ondan bezmişəm!" Bibim buna oxşar başqa sözlər də deyəndə kişi onun dediklərinin ancaq yarısını eşidə bildiyi üçün əhvalını pozmurdu. Deyilən acı sözlərin çoxunu eşitmədiyindən o davakar atamın dostluq etdiyi və savaşmadığı yeganə yeznə idi. Onlar da hər fəsildə bir dəfə dilləşmə