Текст книги "Biznes va hayotda norasmiy ta’lim"

TEZ FIKRLASHNI O‘RGANING

Yetakchi mag‘lub bo‘lishi mumkin, ammo kutilmagan hujumga uchrashga haqqi yo‘q.

Napoleon Bonapart

O‘zingizga bino qo‘yish muvaff aqiyatga erishish imkoningizni qanday poymol qilishi haqida avval ham gapirgandim. Bu xuddi bir qobiqqa o‘ralib, undan chiqishni istamaslikka o‘xshaydi. Shu sabab sizga yangi bilimlar uchun doim ochiq bo‘lishni tavsiya qilaman – bu kibrning butunlay aksi bo‘lib, mulohazalilik demakdir.

Mushkul vaziyatlarda aqliy qobiliyatlarning qanday faollashishini hech sezganmisiz? Xuddi ko‘p miqdorda adrenalin chiqib, kuchga to‘lib ketgandek bo‘lasiz. Agar har yangi kunni o‘z kuchingizga nisbatan jangga chaqiruvdek qabul qilsangiz, qanchalik ko‘p narsaga ulgurish va qanchalik samarali ishlash mumkinligidan hayratga tushasiz.

«Shogird» shousining bergan eng yaxshi sabog‘i – bu tezda fikrlash zaruriyati. Nomzodlarga beriladigan vazifalar vaqt bilan chegaralangan bo‘ladi va qatnashchilarda «B» reja bo‘lishi juda muhim. Bordi-yu, «A» reja ish bermasa, ular bunga tayyor bo‘lishadi va vaqtni yo‘qotishmaydi. Ishtirokchilar bo‘lajak vaziyatni taxmin qilish, unga tayyor bo‘lish va vazifani bajarishga harakat qilishadi. Bular biznesning asosiy tarkibiy qismlaridir.

Biznesda ilk qadamlarimni tashlayotgan chog‘imda meni qiziqtirayotgan kelishuv shartlarinining eng mayda jihatlarini ham o‘rganishga ko‘p vaqtimni sarflardim va hozir ham shunday qilaman. Ko‘pincha meni tezkor harakat qiladi, deyishadi va bu rost. Ammo tezkor harakatim ortida katta tayyorgarlik yotadi va bunga, albatta, hech kim e’tibor qilmaydi. Agar insonni ish ustida ko‘rmagan bo‘lsangiz, bu ishni xonadan tashqarida yoki bo‘sh vaqtida bajarmaydi degani emas. Ishga kirishishdan avval obdan tayyorgarlik ko‘raman, vaqti kelganda hamla qilishga tayyor turaman.

Tez tafakkur qilish – mashq va tartib natijasidir. Tayyor bo‘lmay turib, oldinga yugurib bo‘lmaydi. Vazifangiz – o‘zingizni hamlaga tayyorlash. Faqat orzu-istak bilan cheklanib, uni amalga oshirish ustida ishlamas ekansiz, natijaga erishmaysiz. Buning uchun har kuni mashq qilish zarur. Boshqacha qilib aytganda, o‘z oldingizga maqsad qo‘ying va unga erishish uchun ishlang. Sportchilar o‘zlari harakat qilmasalar, hech kim ular uchun mashq qilmasligini yaxshi biladilar. Tadbirkorlar ham buni uqib olishlari lozim. O‘zingizga ishoning.

«Nega buni avvalroq o‘ylamadim?» deya hech xitob qilganmisiz? Bu gapni aqlli va noodatiy fikrning hayotga tatbiq etilganini ko‘rgan insonlardan eshitganman. Tezkor fikr yuritish yo‘llaridan biri bu o‘z-o‘ziga quyidagicha savol berish: Bu haqda avvalroq qanday o‘ylashim kerak edi? Buni hoziroq sinab ko‘ring va boshqalar sizga «Ajoyib fikr, nega avvalroq bu haqda o‘ylamadim-a?!» deyishlariga guvoh bo‘lasiz. O‘zingizga tafakkur qilish uchun imkon bersangiz, xayolingizga qanchalik ajoyib fikrlar kelishi mumkinligini bilganingizda edi, juda hayron qolardingiz. Tafakkur uchun vaqt talab etiladi. Tez fikrlash qobiliyati shu yo‘sinda rivojlanadi. Har narsaning o‘z vaqti bor: avval yuramiz, keyin yuguramiz va shundan so‘nggina oldinga chopamiz.

«Inson o‘z hayot mazmunini intiluvchanligi bilan oshirishidan-da umidbaxsh biror nimani ko‘rmadim», degan edi Toro. Bu fikr nafaqat umid, balki kuch ham baxsh etadi. Uning ma’nosi shuki, yaxshilab o‘ylab, tafakkur jarayonini amaliy ish bilan yakunlab, yaxshi natijalarga erishish mumkin. Oxiri amaldagi ish bilan tugamas ekan, quruq fikrning o‘zi hech nimaga arzimaydi. Buyuk g‘oyalaringizni amalga oshirish uchun harakat qilmas ekansiz, ular oddiy g‘oya bo‘lib qolib ketaveradi.

Tafakkuringizni sinash uchun qulay vaqtni kutmang. Uni har kuni sinang. Doim idrokingiz uyg‘oq bo‘lsin. Napoleon aytganidek: «Yetakchi mag‘lub bo‘lishi mumkin, ammo kutilmagan hujumga uchrashga haqqi yo‘q». Ayni daqiqadan o‘zingizni yetakchi deb hisoblang. Bu – o‘zingizga ishonishingizni va xoh biznesda bo‘lsin, xoh shaxsiy hayotda taqdir burilishlarining qurboni bo‘lishga tayyor emasligingizni bildiradi. Tayyorgarlik ahamiyatiga past baho berib bo‘lmaydi. Agar ushbu poygada yaxshi natijaga erishishni istasangiz, avvaldan mashq qilishga harakat qiling.

YAXLITLIKKA INTILISH

Bir on to‘xtab, hayrat va zavqdan qotib qolmaydigan kishi murda misoli: uning ko‘zlari yopiq.

Albert Eynshteyn

«Yaxlit tasvirni ko‘ra olish» iborasi sizga tanishmi? Ba’zi odamlar umumiy tasvirning ayrim qismlari yetishmayotganini sezmasliklari yoki bunga ahamiyat bermasliklari yoki o‘zlarini xuddi hammasi joyidadek tutishlari meni hayratga soladi. Bu xuddi pitsa buyurtma qilib, uni tishlangan holda olish-u, lekin butun deb hisoblashdek gap. Shunday bo‘lganida nima bo‘lgani bilan qiziqmasmidingiz?

Hech nima bilan qiziqmaydigan odamlarni uchratganman. Ba’zida o‘ylab qolaman: ular sog‘lommikinlar? Balki ular shunchaki butun pitsani (yaxlit ko‘rinishni) qo‘lga kiritishlariga ko‘zlari yetmas? Nima bo‘lgan taqdirda ham bunday yo‘l tutmaslik kerak. O‘zingizga past baho bermang. Bu biznesda ham, shaxsiy hayotda ham sizga foyda keltirmaydi.

Agar yaxlitlikka intilish raqobatbardoshlik qobiliyatingizni susaytirar ekan, demak, u ishni boshlash uchun yetarlicha rivojlanmagan. Hayotning aksar qismi tirik qolish, moslashish uchun harakat qilishdan iborat, bunga Darvin ham ishora qilgan. Albatta, tabiat tanlovi bu hali hammasi emas, ammo tarixdagi jahon evolyutsiyasining muhim omili sanaladi. Tarixda shakllanib, yo‘qlikka g‘arq bo‘lgan saltanatlar ko‘p bo‘lgan. Masalan, Rim, Usmoniylar va boshqa imperiyalar. Ular bir necha yuz yilliklar mobaynida hukm surgan qudratli davlatlar edi. Ammo ular qulab, yo‘q bo‘ldi va bugun ular haqida faqat tarixchilar eslaydilar. Qisqa qilib aytganda, hamma narsa o‘zgaradi. Biz rivojlanishdan ortda qolmasligimiz, oldinga intilishimiz zarur, aks holda dunyo tarixining bir burchida qolib ketishimiz hech gap emas.

«The Trump Organization» korporatsiyasida doimo nimadir o‘zgarib turar ekan, u menga oziqlantirish zarur bo‘lgan tirik mavjudotni eslatadi. Kompaniya yaxlit bo‘lishi, aniq va batartib ishlashi uchun uning barcha tarkibiy qismlari puxta tayyorlangan bo‘lishi kerak. Vazifam – eng yaxshi mahsulotni ishlab chiqarish uchun kompaniyaning barcha tarkibiy bo‘linmalarining uyushqoq faoliyatini har kuni nazorat qilish. Biror narsani ko‘zdan qochirishga, «pirog»ning biror mahsuloti ikkinchi navli bo‘lib qolishiga yo‘l qo‘yishga haqqim yo‘q. Va bu qoidalarga rioya qilinishiga mas’ulman, chunki bu – mening qoidalarim.

O‘zingizga xuddi korporatsiya kabi munosabatda bo‘ling. Hayotingizning har bir jabhasiga e’tibor qarating. Qanday kuchli tarafingiz bor? Qanday kamchiligingiz bor? Yaxlit ko‘rinish yanada jozibador bo‘lishi uchun nima qilish mumkin? Nima qilsangiz qiling, faqat bir joyda turmang. Kibrga berilmang, berish yoki olishingizdan qat’i nazar, o‘zingizni sizga natijaning yarmi yetarlidek tutmang. Bugun hamma narsa juda tez o‘zgarmoqda va bu tuzoqqa tushishingizga yo‘l qo‘ymang.

Dunyo qanchalik tezkor odimlashini tushungach, ikki barobar ko‘proq ishlashga qaror qildim. O‘z ishimni sevganim va doim ko‘p ishlaganim uchun, bu men uchun katta qurbonlik bo‘lmadi. Hozir har qachongidan-da baxtli va muvaff aqiyatliroqman, ammo zamon bilan hamqadam bo‘lish uchun sekinlashmayman, axir hayotimiz juda tez o‘tmoqda. Nyu-York hayoti shiddatliligi bilan mashhur. Moslashing, yoki mag‘lub bo‘lasiz. Men birinchisini tanladim. Siz ham tanlang. Men bilan musobaqalashadigan har kim tezligimga dosh berishiga to‘g‘ri keladi.

Bir kuni ishxonamga harakatchan, yuqori malakali va o‘qimishli yosh yigit keldi. Esimda, o‘shanda u jamoamdagi eng yaxshi o‘yinchilardan biri bo‘ladi, deb o‘ylagandim. Qanchalar adashgan ekanman! U tushuntirishlarga haddan ziyod vaqt sarflardi va tez orada u bilan uchrashishdan hadiksirab qoldim. Yigit juda sekin ishlar va maydakash edi, tez harakatlana olmasdi. Shu sabab professionalligiga qaramay, bizning tezligimizga moslasha olmadi. Yaxlit tasvirni ko‘rish va unga moslashishga qodir emasdi. U ishdan ketgach, yengil nafas oldim. Siz bilan ham shunday voqea ro‘y berishiga yo‘l qo‘ymang. Moslashishni o‘rganing. Doimo o‘rganishga tayyor bo‘ling.

Ko‘pchiligimiz yakuniy loyiha emas, balki kechayotgan jarayonga o‘xshaymiz. Motsart daho edi, ammo u ham qattiq mehnat qilgan. Biz doim mayda bo‘laklardan yaxlit tasvirni yaratishimiz kerak. O‘ylab qarasak, biz yaratmaymiz, balki yig‘amiz. Ammo bir butunlikni hosil qilish uchun tasvirni ijod bilan, chin dildan yig‘ish lozim. Yaxlitlikka intiling va hayotga bo‘lgan qiziqishni oshiring, shunda barcha sovrinlarni egallashga tayyorligingizni tushunasiz.

O‘ZLIGINGIZGA IMKON BERING

Yutuq yanada katta g‘alabalarga chorlovchi mas’uliyatdir.

Alber Almyu

Yutuq – eng yuqori cho‘qqi emas. Yutuq bu boshlanishi. Yutuqqa erishgan kishi yanada olg‘a intiladi. U keyingi vazifani avvaldan ko‘radi va darhol o‘z oldiga yangi marrani qo‘yadi. Bu shijoatni yaratib bo‘lmaydi, u yo bor, yo yo‘q. Harakatchan inson vazifaning yechimiga kirishadi va navbatdagi maqsad uning tafakkur obyektiga aylanadi. Uning o‘z oldidagi majburiyatlari bor – yanada yaxshilanish. Buni yuksak darajali hayot deb atayman.

Qobiliyatlaringizning eng yuqorisi, o‘zligingizning eng yaxshisi qulaylik hududiga qarshi turadi. O‘sish – hayot belgisi va o‘sish belgilari sezilarli bo‘lishi lozim. Biror shahar haqida «jonli» deyishganini eshitganmisiz? Bu uning o‘sayotgani, unda allanimalar ro‘y berayotganini, bir o‘rinda qotib qolmaganligini anglatadi. Istasangiz, o‘zingizga shahardek munosabatda bo‘ling: gullab-yashnashingiz va yuqori natijalarga erishish uchun ichki va tashqi ishlarni olib boring.

Hayotda «nozik nuqtalar» juda ko‘p. Uni san’at deydiganlar so‘zi haqiqatdan yiroq emas. O‘z ishimga san’atdek qarashimni avval ham aytgandim. Biz buyuklik va shunchaki noodatiylik o‘rtasidagi nozik chegarani his qila olamiz, ammo ba’zan bu chegarani ilg‘ab bo‘lmaydi. Leonardo da Vinchining «Mona Liza»sini nima buyuk asarga aylantirdi? Bu savolga javoblar millionta. Ammo bu hech nimani o‘zgartirmaydi, surat anglab bo‘lmas tarzda o‘ziga rom etib kelmoqda va biz boshqa darajaga, boshqa o‘lchamga ko‘tarilamiz.

O‘zligimizning eng yaxshisi bizga tasavvurimizni boyitishga yordam beradi. «Boy tasavvur» so‘zining ma’nodoshlari ko‘p, masalan, havo saroylari quruvchisi Don Kixot. Uning zamirida haddan ortiq mukammallikka intiluvchi allakim yotadi. Agarda tasavvurlar biror maqsadga ega bo‘lsa, buning yomon tomoni yo‘q. Boy tasavvurli kishilar dunyoni yangi o‘lchamlarga boshlaydi. Masalan, yuqori texnologiyalar sohasi va Bill Geytsni oling, yoki televideniye va Mark Bernett, yoki Pablo Pikasso, Igor Stravinskiy va XX asrning boshqa buyuk insonlari. Ular o‘z qarashlari ortidan intilgan kashfiyotchi bo‘ldilar va yangi kengliklarni zabt etdilar.

O‘zligimizning eng yaxshisi ko‘pincha qadam qo‘yilmagan yo‘llarga boshlaydi. Hech kim bir nuqtadan jilmay, tanish yo‘lakchasidan siljimay yurishni istamaydi. Bu – ma’nisiz va zerikarli. Ba’zan biz biror ishni faqatgina tajriba orttirish va kuch to‘plab olish uchun qilamiz, bu kattaroq maqsad uchun zarur tayyorgarlikdir. Yodda tuting, doimo biror buyuk ish ostonasida turgan bo‘lishingiz mumkin – bu ichingizdagi eng yaxshi «Siz»ga eltuvchi yo‘l va omadsizlik, bekor o‘tgan umr haqidagi fikrlardan chalg‘ishning yaxshi usuli.

Maqsad doim ham aniq bo‘lavermaydi. Ba’zan muhim allanimani, uni qabul qilishga tayyorligingizni his etasiz. Albatta, bu kursida o‘tirvolib, biror nima yuz berishini kutish kerak degani emas. Ko‘p hollarda burilishlar boshqa ish bilan bandligingizda sodir bo‘ladi. Mehnatsevarlik – yangi g‘oyalar ohanrabosi, passivlik va bekorchilik faqat noxushlik olib keladi.

Bajarish qo‘rquvi – insonning eng katta qo‘rquvlaridan biri. U ba’zan istalgan natijaga erisha olmaslik ehtimoli keltirib chiqaradigan, sababsiz yo‘qotish hissi bilan birga kechadi. Omadsizlikka uchrash ehtimoli har doim mavjud, ammo hech narsa qilmay o‘tirgandan ko‘ra biror natijaga erishishga urinib ko‘rsangiz, muvaff aqiyat ehtimoli baribir yuqori bo‘ladi. Radioda muvaff aqiyat qozonaman, deb o‘ylamagandim, ammo «Clear Channel» dasturi mashhurlikka erishdi. Bu urinib ko‘rishga arzir edi.

Agar o‘zingizga imkon bersangiz, hayot qiziqarli sarguzashtga aylanishi mumkin. Har birimiz bu dunyoga birgina bizda bo‘lgan allanimani taklif eta olamiz. Zimmamizdagi vazifa – uning nimaligini topish va ushbu loyihani amalga oshirishga o‘z quvvatimizni sarflash. Bir joyda turmang. Oldinga, maqsadga intiling.

DONOLIK

Tajriba – mehnatsiz erishish imkonsiz bo‘lgan yagona narsa.

Oskar Uayld

Yodimda bir kitobcha qolgan. U faqat bitta mavzuga: «donolik» so‘zini odamlar qanday tushunishlariga bag‘ishlangandi. Turli kasb, turli ijtimoiy qatlam, turli hayot tajribasiga ega odamlar bu borada o‘z fikrlarini bayon etishgan. Javoblar har xil, lekin bir narsa aniqki, ularning bari umumiy asosga ega: tajriba, haqqoniylik va bilim.

Bu kitobni o‘qiganimda yosh edim. To‘g‘risi, hozir uning nomini ham eslolmayman. Kimdir uni maktab kutubxonasidagi stolda qoldirib ketgan, men esa unga tasodifan duch kelgandim. Bilim kuchini anglab yetdim. Tajriba ahamiyatini tushundim, tabiiyki, hali ikkisi bilan ham maqtana olmasdim. Ammo haqiqatparvarlik hamon menga tog‘dek suyanchiq. Bu xususiyatim obro‘-e’tiborim sababidan ko‘p tilga olingan. Nazarimda, yuqori sifat bilan bog‘lanuvchi savdo belgimga bo‘lgan yondashuvimga o‘shandayoq tamal toshi qo‘yilgan.

O‘sha paytda otam Nyu-York atrofidagi qurilishlar bilan shug‘ullanuvchi kompaniyasi obro‘sini yuqori ko‘targan edi. Odamlar uning ishi ma’lum sifat darajasini taklif etishini, «Trump» nomli kompaniya bilan ishlab, tavakkal qilmayotganliklarini aniq bilishardi. Otam shu tarzda nom orttirdi. O‘z biznesimni boshlar ekanman, bankchilar ham, boshqa kasb egalari ham ishona oladigan obro‘ orttirishga qaror qildim. Rostgo‘y tadbirkorligim hech kimda ikkilanish uyg‘otmasligi kerakligini bilardim. Odamlar sizga ishonishlari mumkinligiga amin bo‘lsalargina siz bilan ishlaydilar. Bu loyihalaringiz uchun homiy qidirganingizda muhim o‘rin tutadi.

Agar hozir talaba bo‘lsangiz, kelajagingiz, yangi istiqbol yoki navbatdagi bosqich haqida o‘ylab ko‘rishning ayni payti. O‘zingiz uchun yo‘nalishlarni belgilab oling. Umuman olganda, ushbu kitobni o‘qiyotganingizning o‘zi yaxshi belgi. Demak, siz ta’lim va bilim olishga jiddiy yondashasiz. Talabaligimda bizga buni doim eslatib turishardi va ko‘proq narsa o‘rganish, bilim to‘plash uchun ko‘p mehnat qilganman.

Bizga yana shuni aytishardiki, (buni ancha keyin angladim) donolik ikki omilning o‘zaro ta’siri natijasida shakllanadi: tajriba va bilim. Bu ikkisini o‘rgatib bo‘lmaydi, ularga inson o‘z kuchi bilan erishadi.

Hozir vaziyatni tezda baholash qobiliyatim orttirgan tajribalarim natijasi o‘laroq, donolikning namoyon bo‘lishi ekanini tushunaman. Boshqacha qilib aytganda, sezgi hissingizga ishonishingiz mumkin, chunki muvaff aqiyatli «ma’lumotlar bazasi»ni yaratib bo‘lgansiz. Bu donolikni sizga berolmayman. Unga o‘zingiz erishishingiz lozim, ammo ushbu maslahatlar o‘z vaqtida menga yordam bergan va ularga e’tibor qaratgan ma’qul.

Donolik tomon yana bir yo‘l – buyuk insonlar va sizni qiziqtirgan soha yetakchilarining hayoti haqida o‘qish. Uinston Cherchill, Avraam Linkoln va jahon tarixida yetakchi rol o‘ynagan kishilar haqida o‘qib, ko‘p narsalarni o‘rgandim. Ular hayot oldilariga qo‘ygan vazifalarni bajarishga yuqori darajada tayyor bo‘lishlari kerak edi. Ularning taqdirlari ko‘pincha tasodif, tarixiy ongga bog‘liq edi, ammo ular vaziyatdan ajoyib tarzda chiqib ketish uchun yetarlicha tajriba va bilimga ega edilar. Minglab, hatto millionlab kishining hayoti sizning harakat va qarorlaringizga bog‘liq bo‘lishini faraz qilib ko‘ring va ana shu kishilar yelkasiga qanchalik katta mas’uliyat yuklanganini bir tasavvur qiling. O‘z muammolaringiz sizga kichik bo‘lib tuyuladi va bu sizga tafakkur maydoningizni kengaytirishga, majburiyatlar va professionallik nima ekanini yaxshiroq tushunishga yordam beradi.

Esimda, maktab paytlari tasavvurimdagi dunyoga ikki narsa – urush va tabiat kuchli ta’sir qilishini tushunib yetganman. Tabiat xuddi urush kabi katta qudrat. Urush siyosiy va madaniy maydonni o‘zgartirsa, tabiat geografik maydonni o‘zgartiradi. Shu sabab janglar va ularning sivilizatsiyaga ta’sirini o‘rganishga ko‘p vaqt sarfladim. Bu katta ish va men ham mutaxassis emasman, ammo bugungi vaziyatga qanday yetib kelganimizni tushunish uchun biroz vaqt sarflagan ma’qul.

Biznes va boshqaruv strategiyasi nuqtayi nazaridan juda qiziq bo‘lgan Sun Szining «Jang san’ati» kitobini tavsiya qilaman. Taxminlarga ko‘ra, eramizdan avvalgi VI asrda yozilgan bu kitob harbiy strategiyaga bag‘ishlangan. Asar ko‘p asrlar mobaynida hukmdorlarga o‘z ta’sirini o‘tkazib kelgan. Bu kitobni boshqa mashhur qo‘mondonlar kabi General Duglas Mak-Artur ham o‘qib chiqqan. Sizga bu biznes-maktab o‘qituvchisining noodatiy tavsiyasidek tuyulishi mumkin, ammo ishoning, unday emas. Bu juda qimmatli va zamonaviy asar.

Yana bir mashhur asar – Makiavellining «Hukmdor»ida urush yoki biznes haqida emas, siyosiy ziddiyatlar, yetakchining xususiyatlari to‘g‘risida so‘z boradi. Ammo hukmronlik tushunchasining ta’rifisalbiy tusga yo‘g‘rilgan. Axloq va haqiqatparvarlik maydondan chiqarilgan, shu sababli Makiavellining asari bugun salbiy tusga ega. Maslahatim: yaxshisi «Jang san’ati»ni o‘qing.

Donolikka olib boruvchi yo‘llar va kitoblar ko‘p. Ishonchim komilki, bu borada o‘z xohish va tanlovlaringiz paydo bo‘ladi, faqat birinchi qadamni bosish hamda kitob o‘qish va uning mazmunini idrok qilish uchun vaqt ajratish kifoya. Natijada siz vaqtdan ancha yutasiz. Chunki jiddiy sinovlardan g‘olib bo‘lib chiqqan kishilardan ta’lim olasiz. Yodda tuting: sizga birinchi navbatda bilim va tajriba zarur. Donolik uning shakllanishi uchun sharoit yaratganingizdagina paydo bo‘ladi. Boshidan boshlang va davomidan hayratga tushasiz. Donolik sizning shaxsiy yutug‘ingizga aylanadi.

QANCHA KO‘P BILSANG, BILIMLARING KAMLIGINI SHUNCHA YAXSHI TUSHUNASAN

Bugungi kuningni tushunishni istasang, kechagi kundan boshla.

Perl Bak

Bir do‘stim tarixni o‘rganardi. U Ikkinchi jahon urushi voqealarini o‘rganishga ko‘p vaqt sarfladi. Unga endi bu borada katta mutaxassisga aylangani haqida gapirganimda, do‘stim shunday javob berdi: «O‘rganishda faqat ko‘p narsani bilmasligimni tushundim. Ikkinchi jahon urushi mazmunini tushunish uchun Birinchi jahon urushi voqealariga qaytish kerak. Shu sabab Birinchi jahon urushini o‘rganishga kirishdim va ishonchim komilki, uning sabablarini bilish uchun yanada chuqurroq kirishga to‘g‘ri keladi. Shu tarzda cheksiz davom etadi». Do‘stim haqiqiy olim bo‘lib chiqdi. Uning aytishicha, tarixni o‘rganishga qanchalik jon jahdi bilan mehnat qilmasin, hech qachon hamma narsani bila olmasligini tushunishga yordam berdi.

Do‘stimning qanchalik ko‘p narsani bilmasligi va har yangi ma’lumot yana boshqasini qidirishga undayotganligi haqidagi so‘zlari bir umrga yodimda qoldi. U hurmatga sazovor tarixchiga aylandi, ammo sizni ishontirib aytishim mumkinki, erishgan yutuqlarida to‘xtab qolgani yo‘q. Olimlik mehnati unga o‘rgatgan sabr hamon yosh bo‘lib qolishga, o‘zgalar ko‘zida qanchalik dono bo‘lmasin, yana yangi bilimlarni egallashga undamoqda. U abadiy tolibi ilmning ajoyib namunasi: unda har kuni yangi narsani o‘rganish imkoni paydo bo‘ladi.

Ba’zan biz muvaff aqiyatga erishishga shunchalik intilamizki, eng muhim narsalarni yoddan chiqaramiz. Faqat moddiy emas, balki ma’naviy qiymatlar ham muvaff aqiyatning asosi bo‘lishi lozim. Biz o‘z mamlakatimiz va boshqa davlatlar tarixi va madaniyatini bilishimiz, hech qachon «madaniy vakuum»da yashamasligimiz kerak.

Bir kishi «Tarixni bilmaslik xuddi daraxtdagi barg bo‘la turib, daraxtning bir qismi ekaningni anglamaslik» degan edi. Qiziq o‘xshatish, afsuski, ko‘pchilikka taalluqli. Biz ta’limimiz uchun o‘zimiz javobgarmiz, va bu faqatgina talabalarga taalluqli emas.

Sizningcha, men bu masalada o‘ta keskinmanmi? Siz haqsiz. Savodsizlikka bor-yo‘g‘i fe’l-atvorning bir xususiyati sifatida qarashlarida biror ma’ni ko‘rmayman. Har bir kunni shunday savol bilan boshlashimiz kerak: bugun qanday yangi narsani o‘rganish mumkin? Bu ongingizni yangi ma’lumotlar uchun ochib, aqliy kapitalingizni shakllantirishga yordam beradi. Bugun axborot barcha uchun erkin bo‘lgan bir sharoitda hayotingizni bilimlar yo‘qligi yoki kamligi bilan cheklashdan ma’ni ne?

Tarixni o‘rganish qiziq, sababi shunda biz ham tarixning bir bo‘lagi ekanimizni tushunib yetamiz. Tarix faqat o‘tmish emas, shu zamon va makonda sodir bo‘layotgan barcha hodisalardir. Agar hammasi qanday boshlanganini bilmasak, nimalar bo‘layotganini qanday tushunamiz? Dunyo siz tug‘ilgan kunda boshlanmagan va siz bilan birga o‘lmaydi. Ammo bu siz uning bir bo‘lagi emassiz degani emas.

Keling, daraxt bargi tashbehiga qaytamiz. Masalan, siz barg ekaningizni aniq bilasiz, ammo qaysi daraxtda ekaningizni bilolmaysiz. Men sizga aytsam bu qanday daraxtligini bilib olsangiz, yomon bo‘lmasdi. Bu qiyin emas. Xuddi «Shogird» shousida ishtirokchilar vazifaga kirishishdan avval kerakli ma’lumotlarni qidirishlariga o‘xshaydi.

Bir kuni yevropaliklar amerikaliklar o‘z ildizlarini bilmasliklari haqida gapirishdi. Shubhasiz, yevropaliklarning ildizi chuqur tarixga borib taqaladi va ularni aniqlash ancha oson, bizning ajdodlarimiz esa turli mamlakatlardan kelib chiqqan. Bu so‘zlar meni o‘ylantirib qo‘ydi va ular ko‘p borada haqliklarini tushundim. Onamning ajdodlari kelib chiqishi Shotlandiyaga borib taqaladi. Shu sababdan yaqinda u yerda bo‘ldim, u qoldirgan madaniy merosni o‘rgandim. Golfga bo‘lgan muhabbatim ham shundan bo‘lsa kerak – uni shotlandlar o‘ylab topishgan.

Menga bu mamlakat haqida yangi narsalarni bilish yoqishini angladim: bilimlar dunyoqarashim va ishbilarmonlik bilan bog‘liq qiziqishlarimni oshiradi. Shotlandiyaning Aberdinesida ajoyib golf maydoni quryapman. Mamlakatga borishdan va undagi odamlar va madaniyat bilan tanishishdan katta taassurot oldim. Albatta, men bilmagan narsalar hali ko‘p va bu, shubhasiz, o‘z ortidan qiziqarli voqealar va kelishuvlarga olib keladi.

Maslahatimni qulog‘ingizga iling, o‘ta bilag‘on bo‘lmang. Birinchidan, hamma narsani bilishning imkoni yo‘q. Ikkinchidan, qizig‘i yo‘q – sizga ham, boshqalarga ham. O‘z kengliklaringiz va ular bilan birga o‘z kapitalingizni cheklamagan holda, keng fikrlash zarurligini unutmang. Aynan shu katta muvaff aqiyatdir.